गलती से मिष्टेक हो गया..

अक्षय,
चित्रफितीबद्दल आभार. ही पाहिलेली आहे. फिनमन यांच्याबद्दल प्रचंड आदर आहे, वादच नाही. १० वर्षांपूर्वी मलाही त्यांची सर्व मते पटत असत. आता काही बाबतीत असहमत आहे. उदा, समाजशास्त्र आणि पदार्थविज्ञान यांची तुलना ग्राह्य नाही. समाजशास्त्र पदार्थविज्ञानाइतके काटेकोर होईल असे वाटत नाही. पण म्हणून समाजशास्त्राचा अभ्यास करणारे सर्वच लोक निरूपयोगी काम करत आहेत असा निष्कर्ष काढणे मला पटत नाही. समाजशास्त्र, मानसशास्त्र, काही प्रमाणात जीवशास्त्र ही बरीचशी डिस्क्रिप्टीव्ह आहेत. बर्‍याच भौतिकशास्त्रज्ञांमध्ये एक लिमिटेशनही असते. ते म्हणजे प्रत्येक गोष्ट ते पदार्थविज्ञानाच्या चष्म्यातून बघायला जातात. म्हणून बरेचसा जीवशास्त्रज्ञ आणि भौतिकशास्त्रज्ञ यांचे कोलॅबोरेशन असेल तर त्यांना एकमेकांची भाषा कळणे कठीण होते.
इथे एक व्यंगचित्र आठवले.

ताक : ह्या चर्चेत कुठलाही प्रतिसाद लेखकातर्फे अवांतर धरला जाणार नाही. २० ओव्हर फ्री हिट. एन्जॉय! :)

याबद्दल तुमचेही मत जाणून घ्यायला आवडेल.

पृथ्वी सूर्या"भोवती" फिरते हे तुमच्या मते सत्य आहे का? (सूर्य खुद्द चल असल्यामुळे पृथ्वी पुन्हा "गोल" जाऊन पूर्वपदावर कधी येतच नाही, असे खगोलात आजकाल शिकवतात.) पोलिटिकली करेक्ट नसलेले सत्य काय आहे?

(लोकांच्या "सत्य" संकल्पनेच्या अनेक वेगवेगळ्या व्याख्या प्रामाणिकपणे असतात. या व्याख्या पोलिटिकल रंगाशी जुळत नाहीत. वर दुवा दिलेल्या लेखमालेतील प्रतिसादांमधून असे दिसून येईल. तुमचे मत खरोखरच्या कुतूहलाने विचारत आहे.)

"मृतभाषा" ही संकल्पना मात्र स्पष्ट व्याख्येची नाही. जर व्याख्या स्पष्ट नसली तर संदर्भाप्रमाणे उत्तर बदलू शकते. ("मृतभाषा" शब्दाच्या वेगवेगळ्या अर्थांचे विवेचन अशोक केळकर यांनी केले आहे, त्यांचे पुस्तक या क्षणी माझ्या हाताशी नाही.)

त्यापेक्षा स्पष्ट हे उदाहरण :
"मंगळसूत्राची किंमत काय आहे?"
"सोन्याचे १६,००० रुपये + कारागिरीचे १,६०० रुपये = १७,६०० रुपये."
.
"मंगळसूत्राची किंमत काय आहे?"
"सौभाग्याचे लेणे म्हणून हे मंगळसूत्र अमूल्य आहे."
.
येथे "किंमत" शब्दाचा अर्थ संदिग्ध असल्यामुळे संदर्भानुसार दोन वेगवेगळी उत्तरे मिळतात. अशी दोन वेगवेगळी उत्तरे मिळणे म्हणजे लबाडी नसावी, असे मला वाटते. दोन्ही उत्तरे प्रामाणिक असू शकतात. संदर्भ हवा. (अर्थात "प्रामाणिक", "सत्य", वगैरे शब्दांबद्दल तुमच्या व्याख्या काय त्यावर अवलंबून आहे.)

संस्कृत भाषा कितपत प्रचारात आहे, याबद्दल वेगवेगळ्या मराठी संकेतस्थळांवर मी मते लिहिलेली आहेत. शक्यतोवर मी असल्या किचकट शब्दांच्या व्याख्या देऊन मर्यादित विधाने करायचा प्रयत्न करतो. पण कित्येकदा शक्य होत नाही. त्यामुळे वरील उल्लेख माझ्याबद्दलही असू शकेल. जर माझ्याबद्दल असेल, आणि माझ्या मतांमध्ये वरकरणी विसंगती दिसून येत असेल तर संदर्भानुसार स्पष्टीकरण देण्यास मी तयार आहे.

"मृत"भाषा शब्दाच्या दोन वेगवेगळ्या व्याख्या आणि निकष त्या दोन ठिकाणच्या चर्चेत आलेले होते.

मिसळपावावरती विसोबा खेचर यांच्या मतावरून "मृत"भाषेची जी व्याख्या सांगितली जात होती, त्यात एकही व्यक्ती बोलणारा असला तर ती भाषा जिवंत होती. ही व्याख्या, आणि हा निकष कधीकधी वापरलेला आपल्याला दिसतो. त्या व्याख्येप्रमाणे बघता संस्कृत भाषा जिवंत आहे. तिथे मी राधिका यांचा प्रतिवाद केला नव्हता, तर विसोबा खेचर यांचा प्रतिवाद केला होता - त्यांची व्याख्या आणि त्यांचे निकष वापरून.

उपक्रमावरती राधिका यांनी "मृत"भाषा शब्दाची अन्य व्याख्या आणि निकष विस्ताराने सांगितले, आणि चर्चा केली. त्यांनी चर्चिलेली व्याख्या आणि निकष सुद्धा भाषाशास्त्रामध्ये वापरलेले दिसतात. त्या व्याख्येच्या आणि निकषांच्या अनुसार मी त्यांच्याशी सहमत असल्याचे सांगितले.

संदर्भाविना वाचणार्‍या व्यक्तीला या विधानांमध्ये कदाचित शाब्दिक विरोध दिसेल. संदर्भासह वाचल्यास कुठलाही विरोध दिसणार नाही. "मृत" शब्दाच्या दोन व्याख्या असताना, आणि दोन निकष असताना, या दोन्ही संदर्भात एकच युक्तिवाद कसा लागू करावा, हे समजत नाही. व्याख्या आणि निकष विसोबा खेचर आणि राधिका यांनी त्या-त्या ठिकाणी दिला असल्यामुळे, माझ्या उत्तराचा रोखही स्पष्ट असावा.

आपल्या ओळखीच्या कोण्या जुन्या वळणाच्या स्त्रीला मंगळसूत्राच्या किमतीबद्दल प्रश्न विचारा. असे दिसून येईल की सोनाराला मंगळसूत्राची ठराविक किंमत दिली असेल, उदाहरणार्थ १७,६०० रुपये. पण दुसर्‍या परिस्थितीत मंगळसूत्राची किंमत तिला सांगवणार नाही - अमूल्य म्हणून सांगेल. त्या बाईच्या विविध प्रसंगी बदललेल्या उत्तरांना "गौडबंगाल" म्हणणारा व्यक्ती शूर म्हणावा की अविचारी? :-) कारण मुळात उत्तर बदललेले नाही. प्रश्न बदललेले आहेत, त्यामुळे उत्तरे वेगळ्या तथ्यांविषयी आहेत.

हे तुमच्या साध्या प्रश्नाचे साधे उत्तर आहे असे पटते का? साधे असले-नसले तरी प्रामाणिक आहे. बहुधा आपणा सर्वांच्या अनुभवात असे - संदर्भानुसार शब्दांचेच अर्थ वेगवेगळे असण्याचे - प्रसंग आले असतील, म्हणून उत्तर नाविन्यपूर्ण तर नाहीच.

"मृत"भाषा याबद्दल तुमची व्याख्या काय आहे? निकष काय आहेत? विदा उपलब्ध असल्यास त्या निकषांना लावून तपासावे. तुमच्या व्याख्येनुसार भाषा मृत आहे की नाही याबद्दल तुमचे उत्तर तुम्हाला आणि मला मिळेल.

- - -

"क्ष"च्या व्याख्येनुसार संस्कृत भाषा जिवंत आहे. ("क्ष"ला त्याच्याच निकषांबद्दल विदा माहीत नसल्यामुळे तो "मृत" म्हणतो, त्याचा प्रतिवाद केला.)
"य"च्या व्याख्येनुसार संस्कृत भाषा जिवंत नाही. (मात्र "य"ला या निकषांना तपासण्याचा विदा माहीत आहे. म्हणून सहमती सांगितली.)
धनंजयला "क्ष" आणि "य" या दोन्ही व्याख्या वापरात असलेल्या माहीत आहेत. त्या-त्या निकषाप्रमाणे जे उत्तर सयुक्तिक आहे ते धनंजय देतो. दोन वेगवेगळ्या तथ्यांबद्दल दोन वेगवेगळी उत्तरे. यात गौडबंगाल असे काय?
- -
"क्ष" देशात मोटार रस्त्याच्या उजवीकडे चालवतात.
"य" देशात मोटार रस्त्याच्या डावीकडे चालवतात.
धनंजयला "क्ष" आणि "य" या दोन्ही प्रकारचे कायदे वेगवेगळ्या परिस्थितीत आहेत, हे माहीत आहे. "क्ष" देशात तो मोटार रस्त्याच्या उजवीकडून चालवतो, तर "य" देशात रस्त्याच्या डावीकडून. धनंजयच्या दोन वेगळ्या देशांत वेगळ्या प्रकारे मोटार चालवण्यात गौडबंगाल असे काय?
- -
असे म्हणायचे आहे का की एकवचनी धनंजयने "गाडी उजवीकडेच चालवावी" किंवा "डावीकडेच चालवावी"? असला संदर्भहीन एक-शब्दहट्ट धनंजयने केला तर तो सत्यवचनीपणा ठरणार नाही, उलट धनंजयचा हा मूर्खपणा अपघात मात्र करवेल.

या सादप्रतिसादाशी प्रत्यक्ष संदर्भातील नाही पण त्यातील एका संदर्भाशी (मठूर गाव) खालील जाहीरात बघितली नसल्यास बघायला आवडेल असे वाटले...

या प्रकारची वाक्ये रोजव्यवहारात आपण ऐकतो, तेव्हा वेगवेगळ्या व्याख्या आणि निकष असल्याचे चिह्न असते.

"ठीक आहे, मान्य करूया की तांत्रिकदृष्ट्या मी मंगळसूत्रासाठी १७,६०० रुपये 'किंमत' सोनाराला दिली. पण ज्या प्रकारे या चपलाहाराची दागिन्याची किंमत मोजता येते, आणि त्या काकणाची किंमत मोजता येते, त्या प्रकारे मंगळसूत्राची किंमत अमूल्य आहे..."
वगैरे.

बहुधा वरील विधानापूर्वी "मान्य करू की तांत्रिकदृष्ट्या..."च्या आधी बरीच चर्चा झालेली होती? या नांदीनंतर बोलणार्‍याला अमान्य व्याख्येचा उल्लेख असतो. पण अशा प्रसंगांत त्या वाक्याच्या आधी बहुधा बोलणार्‍याला मान्य निकषांची चर्चा असते.

मिसळपावावर जो प्रतिवाद मी केला, त्याचा दुवा पाठीमागे गेल्यामुळे मला सापडत नाही. पण त्या विषयात "जिवंत/मृत"वरून "अभ्यसनीय/टाकाऊ" अशा प्रकारचा संबंध लावलेला दिसत होता, असे अंधुक आठवते. म्हणून हिरिरी उत्पन्न झाली. पण हिरिरीचा खंडनातील मुद्द्यांशी थेट संबंध नाही. खंडनाचा संबंध त्या-त्या व्याखेतील तपशिलांशी आहे. बहुधा "संस्कृत कोणाला समजत नाही" असा काही मुद्दा त्या ठिकाणी असावा, तर त्याचे खंडन "जुनी मराठीसुद्धा बहुतेकांना समजत नाही" असे तिथे दिले असणार.

येथे विषयाची हाताळणी वेगळी होती. संस्कृत भाषा अभ्यसनीय आहे असे येथील अनेक प्रतिसादकांचे मत होते, तसे माझेही आहे. मग हिरिरी अशी वाटली नाही. हिरिरी न-वाटण्याचाही सहमतीच्या मुद्द्यांशी थेट संबंध नाही.

दोन वेगवेगळ्या ठिकाणी चर्चिलेली तथ्ये वेगवेगळी होती, म्हणून त्यांच्यातून निघणारे अभ्यास-योग्य/अयोग्य निष्कर्षही वेगळे होते. दोन वेगवेगळे किल्ले होते. "वेगळ्या व्याखा-वेगळे तथ्य" या सामान्य प्रश्नाचे उदाहरण म्हणून जोवर चालते तोवर या ठिकाणी ही चर्चा ठीक होती. हिरिरीचा अभाव हा "वेगळ्या व्याखा-वेगळे तथ्य" या सामान्य प्रश्नापेक्षा वेगळा तपशील आहे. अवांतर तपशिलाची चर्चा म्हणून ती बंद करणे योग्य आहे.

परंतु आपण सर्वच मर्यादित मतीचे असल्यामुळे "विचारांची खोली न समजणे" हे कारण चर्चा संपवण्यासाठी योग्य नसावे.