बढ्याची बाईक घेऊन आम्ही कॉलेजला गेलो.
आमची चर्चा कॉलेजपर्यंत चालू राहिली. बढ्याला मी भौतिकशास्त्र समजावून सांगत होतो आणि बढ्या मात्र 'माफी, माफी' असे बरळत होता. काय करणार? जुनी सवय!
तितक्यात आमच्या वर्गातला एक 'मान'वर 'स्-कॉलर' टपकला. नाऐके त्याचे नाव. नावाप्रमाणेच कुणाचेच न ऐकण्याचा दुर्गुण त्याच्यात ठासून भरलेला होता. शिवाय कुठेही आपले बाकदार नाक खुपसायची घाणेरडी सवय त्याला होतीच.

नायक्या आमच्या चर्चेत घुसून म्हणतो कसा,"काय झाले बढ्या?"
बढ्याने मग त्याच्या कंटाळवाण्या आवाजात त्याला इत्थंभूत माहिती दिली.
त्यासरशी तो विजयी स्वरात मला म्हणाला,"बढ्या म्हणतो तेच बरोबर आहे. माफी तूच मागितली पाहिजेस. "
"ते कसे ?", मी त्याला न जुमानता म्हणालो.बढ्या "माफी, माफी", असे पुन्हा बरळला.काय करणार? जुनी सवय!

नायक्या म्हणाला,"ती तरूण मुलगी, ती मावशी, तू, बढ्या, बसमधले सर्व प्रवासी, ड्रायव्हर आणि कंडक्टर सर्वजण बसमध्ये होतात. म्हणजे बसच्या सीटवर, बसच्या उभ्या रहण्याच्या जागेत.बसच्या एकूण वस्तुमानात तुमच्याही वस्तुमानाची भर होती. पर्यायाने तुम्ही सर्वजण बसच होता. बसच्या संदर्भचौकटीत घट्ट रोवले गेलेले होता. त्यामुळे बसवर कार्य करणारी सर्व बले तुम्हा सर्वांवरही कार्य करत होतीच.
ज्यावेळी बस सोलापूरचा रस्ता सोडून वेगाने कोंढव्याकडे वळली त्यावेळी बसवरील प्रत्येक गोष्टीला एकूण बसबाह्य जगाच्या संदर्भचौकटीत सारखेच त्वरण प्राप्त झाले. अर्थात त्यांच्या वेगवेगळ्या वस्तुमानाप्रमाणे त्यांच्यावर वेगवेगळे बल कार्य करत होते हे स्पष्टच आहे. खरेतर तुझ्यापेक्षा या बढ्यावर आणि त्या स्थूल मावशीवर जास्त बल लागले होते. कारण त्यांचे वस्तुमान तुझ्यापेक्षा जास्त आहे. तरीही तू पडलास. बढ्या पडला नाही. कारण त्याने वरची दांडी घट्ट पकडली आणि त्याच्या हातातील विरुद्ध दिशेच्या खेचबलाने त्याच्या शरीरावरील बलाचा यशस्वी सामना केला. मावशी सीटवरून पडली नाही. कारण तिचा पार्श्वभाग आणि सीट यांच्यातील घर्षणबलाने विरुद्ध दिशेने बाह्य बलाला नेस्तनाबूत केले. पण तू मात्र पडलास. कारण नेहमी स्वतःच्या तंद्रीत असतोस तू. बस वळली तेव्हाही कसला तरी विचार करत असशील. अरे, झटकन एक पाय लांबवून पुढच्या पायाच्या दबाव बलाने त्या बाह्य बलाचा सामना केला असतास, तर तूही पडला नसतास. काय, समजले का? उगीच त्या बढ्याला तुझ्या अर्धवट ज्ञानाने पकवू नकोस."

असे म्हणून नाऐके परत आपली मान वर करून कॉलर ताठ करत निघून गेला.

नायक्याचे उद्गार बढ्याला मुळीच समजले नाहीत.तो "माफी, माफी", असे पुन्हा बरळला.काय करणार? जुनी सवय!
मी मात्र नायक्याला काय समर्पक उत्तर द्यावे या विचारात गढून गेलो.

असे काही झाले की मग मी नेहमी तत्वज्ञानी होतो.
'पूर्ण आणि अंतिम सत्य काय?' हे कधी कुणाला कळले आहे काय?
"मुदलात 'सत्य म्हणजे काय?' हेच कुणाला कळलेले नाही " असे थोर मेसापोटेमियन विचारवंत फिताफ्लोदर्न्लेक्ट याने इ.स. पूर्व ७५६४ मध्ये म्हणून ठेवलेले तुमच्यापैकी तत्वज्ञान आणि इतिहास यांच्यात तज्ञ असलेल्या लोकांना आठवत असेलच. (नाही आठवत? लगेच गूगल सर्चकडे धावण्याची गरज नाही. गूगलला हे नाव माहीत नाही. त्याचा संदर्भ मी माझ्या पुढच्या लेखात देईनच. किंवा माझ्या संकेतस्थळाला भेट द्या - लॉगस्पॉट (डॉट) फशीव (डॉट) मॅड.)

हेच फिताफ्लोदर्न्लेक्टचे सुप्रसिद्ध वचन पुढच्यावेळी मी नायक्याच्या तोंडावर फेकणार आहे. पुन्हा सापडू दे तर खरा.
(त्याला भौतिकशास्त्रातले कळत असले तरी इतिहास आणि तत्वज्ञानातले फारसे कळत नाही असे मला वाटते.)
तसा मी त्याला मुळीच सोडणार नाही हे नक्की !!!

(ह.घ्या.हे.सां.न. ल.)

>> मी साळसूदपणे एका वेगाने, एका दिशेने चाललो होतो, बाईंनी त्यांच्या गतीची दिशा बदलली आणि त्या माझ्या वाटेत आल्या. माफी त्यांनी मागायची होती.

माफी ड्रायव्हरने मागावी. बाईंना हे वळण 'अँटिसिपेट' करणे शक्य नव्हते कारण त्या पेंगत होत्या :)

'खरे' सत्य काय हे कळत नाही हेच खरे! हे असे 'नेति नेति' मार्गाने शिकणे इंटरेष्टिंग आहे पण या मूलभूत कल्पना समजावून सांगणारा एखादा लेख लिहिल्यास पुढच्या चर्चांमध्ये रंग, रस भरू शकेल असे वाटते. बाकी तुम्ही दिलेला प्रसंग आणि त्यावर नाऐक्याचे उत्तर भारी आहे! :)

एखादे सत्य त्रिकालाबाधित असु शकत नाही हे त्रिकालाबाधित सत्य आहे.
चालू द्यात चालू द्यात
प्रकाश घाटपांडे

स्वारगेटहून येणारा बाबूराव सणस रस्ता पूलगेटवरून पुढे सोलापूरच्या दिशेने जातो. बसवाल्याने वेगात उजवीकडे गाडी कोंढव्याच्या रस्त्याकडे घुमवली. क्षणात मी एका पोक्त बाईंच्या मांडीवरून कसाबसा उठायचा प्रयत्न करत होतो. उठलो.

"मी" पात्र, बढ्या, ती बाई, छोकरी, ड्रायव्हर आणि इतर सर्व जण बस मध्येच बसलेले/उभे होते. याचा अर्थ हे सर्व जण बसचेच (एक) भाग म्हणून तरी बससहच प्रवास करीत होते. [ उदा. पृथ्वी वरील सर्व माणसे जरी त्यांचे स्वत:च (पायी) मार्गक्रमण करत असले तरी ते पृथ्वीच्या परिभ्रमणामुळे पृथ्वीसहच प्ररिभ्रमण करीत असतात. यामुळे तरी ते पृथ्वीचाच् एक भाग असतात. समजा काही कारणास्तव जर पृथ्वीची परिभ्रमणाची दिशा बदलली, तर त्यामुळे जरी पृथ्वीमध्ये असलेले माणसे त्यांचे स्वत:चे मार्गक्रमण करीत असली तरी ते पृथ्वीच्या परिभ्रमण दिशेत आलेल्या बदलापुढे अतिशय न्युनतम असेल (~असणारच नाही!). त्यामुळे पृथ्वीवरील त्या माण्सांची गती/दिशा आदी भौतिकी गोष्टी या पृथ्वीच्या सापेक्ष असतीलच.. हे तर सर्वांना मान्य असेलच! ] बसमधील सर्व प्रवासी बससह सोलापूरच्या दिशेने प्रवास करीत आहेत. पण ड्रायव्हरच्या डोक्यात काय होते, कोणास ठाऊक, त्याने त्याची मंशा बदलली आणि बस वेगात उजवीकडे गाडी कोंढव्याच्या रस्त्याकडे घुमवली. त्याच्या हातात गाडीचे स्टिअरिंग होते व त्याला नेमके माहित होते की बस उजव्या बाजूला वेगात वळणार आहे म्हणून. त्यामुळे तो ड्रायव्हर आधीच सावध झाला होता.

त्याची (ड्रायव्हरची) कशाशीच कसलीही धडक झाली नाही पण त्याच्या डाव्या हातावर (स्टिअरिंगशी होत चाललेल्या सेन्ट्रिफ्युगल फोर्समुळे) आणि डाव्या पृष्ठभागावर (शीटाशी होणार्‍या घर्षणामुळे) अनुक्रमे बाह्यगामी आणि उर्ध्वपाती बल लागू झाले होते. त्याचप्रमाणे वळण घेतांना बससोबत आणि बसमध्ये बसलेल्या इतर प्रवाशांसोबतही हेच घडले. (त्यात "मी" सुद्धा आहेच.) त्यामुळे सर्व जण सोलापूरला जात असतांना बस एकदम उजव्या बाजूला वळल्याने, सगळेच बसच्या वळण्याच्या केंद्रबिंदूपासून सेंट्रीफ्युगल फोर्समुळे बाहेर ढकलले गेले. पण ते बसमध्ये बसले/उभे असल्याने बसच्या भिंती(?) आणि काचा तोडून त्यांना बाहेर जाणे शक्य नव्हते. त्यामुळे बसच्या भिंतींनी त्या बसलेल्या बाईवर आणि त्या छोकरीवर विरूद्ध अंतर्गामी बल अप्लाय केले. त्यामुळे ते टॉर्क म्हणून वापरले गेले असे आपण म्हणू शकतो. ती बाई व छोकरी जरा शारिरीक कष्टाने काही क्षणांत सोलापूरकडे न जाता बससह कोंधव्याला जाऊ लागल्या. "बढ्या"च्या बाबतीतही असेच घडले. तो उभा होता, बस गिरकी घेताच त्याने आपले हात बसच्या छताला असलेल्या दांड्याला पक्के धरून ठेवले, त्यामुळे तो सोलापूर जात असतांनाच बस फिरली तेव्हा त्याच्या हातांवर सेण्ट्रीफ्युगल फोर्समुळे ताण आला. तरीपण जरासे शारिरीक कष्ट घेऊन व थोडीशी सामाजिक बांधिलकी राखत (छोकरीवर जाऊन धडकला असता तर चांगलाच चेपला असता त्याला बसमधील इतर प्रवाशांनी! ह्म्म्, "मी" ने काय केले असते, ते देवच जाणो! ;) ) बढ्याने स्वत:ला सावरले. आता राहिला प्रश्न तो "मी"चा...! आधी सांगितल्याप्रमाणे "मी" हासुद्धा इतर प्रवाशांप्रमाणेच (बसलेल्या/उभ्या) बसचा एक भाग आहे. बस जेव्हा सोलापूरकडे चालली होती, तेव्हा "मीसुद्धा" बसच्याच वेगाने/दिशेने सोलापूरकडे मार्गक्रमण करीत होता. लगेच वेगात बस सोलापूर रस्त्यावरून कोंधव्याच्या दिशेने जाण्यासाठी ड्रायव्हरने उजवीकडे घुमवली. याक्षणी, बसने, ड्रायव्हरने, त्या बाईने, सुंदर छोकरीने आणि बढ्याने काय व कशी प्रतिक्रिया दिली ते आपण आधी बघितलेच! "मी" आणि "बढ्या" हे दोघे उभे असल्या कारणाने दोघांच्या प्रतिक्रियेत काहीतरी साम्य असायलाच हवे. ते आहेही... बढ्या सुद्धा त्या छोकरीला धडकला असता, पण त्याने स्वतःला सावरले. पण "मी" त्याच्या तंद्रीत दिसत आहे. मला तरी वाटते की, बस वळण घेत असतांना "मी" दिवसाढवळ्या स्वप्ने रंगवत होता. त्यामुळेच त्याला स्वत:ला सावरण्याचे भान राहिले नसावे. असो. धडकला ना, हरकत नाही, सर्वांसोबतच असे प्रसंग कधी-ना-कधी घडतच असतात. पण मला येथे एक गोष्ट खटकली. भौतिकीची वरील सर्व माहिती असतांनाही "मी" आपल्या वेडगळ बोलण्याच्या शैलीने आपली चूक नव्हतीच असे प्रतिपादत आहे. तुम्हाला तरी वरील प्रसंगावरून त्याची चूक नव्हतीच असे वाटते का? दिवसाढवळ्या रस्त्याने स्वप्ने पाहणारा जर एखाद्याला धडकला तर चूक कोणाची बरे?.... असो.. चूक मान्य करायची सोडून "मी" स्वत:च्या नजरेच्या संदर्भ-चौकटीचा रेफरन्स देऊन तोच कसा बरोबर आहे, हे अमानुषपणे बढ्यावर लादण्याचा अन्यायकारक व भौतिकीशी विसंगत असा निरर्थक असा प्रयत्न करीत आहे, असे मला वाटते.

येथे तरी "मी" च्या नजरेच्या संदर्भ चौकटीमधून पाहता, विसूनानांच्या "जे मला पटेल तेच सत्य आणि जे मी करीन तेच योग्य" या गोष्टीच्या, "मी" नांदी गेलेला दिसतो...

चूक "मी"चीच आहे... त्याने गुण्या-गोविंदाने ती मान्य करावी, अन्यथा पोलिसांचा नंबर तीन अंकीच आहे, दाबायला जास्त वेळ लागणार नाही!!! ;-)

- विशाल तेलंग्रे
मराठी मंड्ळी.कॉम
सुरुवात...