तुमचे दोन्ही मुद्दे लेखाच्या संबंधानेच आहेत हे पटते, पण माझ्या दृष्टीने अर्थ मात्र वेगळा!

आइनस्टाइनच्या नियमांमध्ये निसर्गातला एक "जादूचा" प्रयास कमी होतो - तो म्हणजे न्यूटनचे अनाकलनीय गुरुत्वाकर्षण. "ऑल धिस स्पूकी ऍक्शन ऍट् अ डिस्टन्स" - सूर्य पृथ्वीपासून इतका दूर असून तिच्यावर लगेच परिणाम करतो ही भुताटकी! ही भुताटकी म्हणजे एक प्रकारचा प्रयासच असतो. आइन्स्टाइनच्या गणिताप्रमाणे पृथ्वी ही केवळ भूमितीमुळे त्या विशिष्ट आकाराच्या पंथाने जात असते. ही एक 'जिओडेसिक' सरळ रेषा असते. आणि सरळ रेषेत जाण्यासारखा 'विनासायास' प्रकार नाही. भुताटकी काहीच नाही. याला गंमत म्हणून रसेल "लॉ ऑफ कॉस्मिक लेझिनेस्" म्हणतो. (वैश्विक आळसाचा कायदा - माझ्या भाषेत वैश्विक 'विनासायासतेचा' कायदा म्हणू!) त्याच प्रकारे न्यूटनने केप्लरच्या गणितातला एक जादूचा प्रयास काढून टाकला. म्हणजे उत्तरोत्तर गणिते कागदावर सोडवायला कठिण होत गेली तरी आपल्याला समजलेले निसर्गाचे वर्तन/वर्णन अधिकाधिक 'विनासायास' होत गेले. न्यूटनचे नियम हे आइन्स्टाइनच्या गणिताचे विशेष परिस्थितीतील सोपे केलेले नियम (स्पेशल केस सिंप्लिफिकेशन) आहेत. त्यामुळे, जिथे जिथे तसे सुलभीकरण वापरून फार फरक पडत नाही, तिथे "गणित कागदावर सोडवायला सोयीचे जावे" म्हणून वापरायला काहीच हरकत नाही. कारण आपण "न्यूटनचे गणित" म्हणतो ते थोड्या फरकाने "आइन्स्टाइनचेच गणित" असते. (म्हणजे अमेरिकेत कर भरताना मिळकतीचा डॉलर आकडा जुळला तर कायद्याच्या दृष्टीने पुरे असते, कारण सेंट्स चा हिशोब लावला नाही तरी सरकारचा खूप मोठा तोटा होत नाही.) जिथे सुलभीकरणाने खूप मोठी तफावत येईल (म्हणजे लिमलेटच्या गोळ्यांच्या किरकोळ व्यापार्‍याने चिल्लरचा हिशोब ठेवला नाही तर खूपच मोठी तफावत येऊ शकेल तसे) तिथे गणित क्लिष्ट असले तरी सुलभीकरण न करता आइन्स्टाइन सांगतो तसेच पूर्ण तपशिलांसकट मांडावे लागते.

यक्षप्रश्नाबद्दल माझा विचार वेगळा आहे. जे लोक आपण मर्त्य नाही असे समजून वागतात, ते म्हणू शकतात की आम्ही अनेक मन्वंतरे जगू, आणि "दीर्घकालात नेहमीची परिस्थिती काय" याबद्दल आम्हाला सम्यक् ज्ञान होईल. मग नेहमीपेक्षा वेगळे काय त्याचे निरीक्षण होताच "असे का?" म्हणून प्रश्न विचारू. अमर्त्य लोक अशा प्रकारे प्रत्येक वस्तूबद्दल "असे का" किंवा "असे का नाही" हा प्रश्न विचारू शकतील. ते कशालाच 'विनासायास' मानणार नाही. आपण मर्त्य आहोत, आणि अनेक मन्वंतरे काय, शंभर वर्षे सुद्धा जगणार नाहीत, असे समजल्यावर, ज्या गोष्टींबद्दल अनंतकाळापर्यंत "नेहमीची परिस्थिती काय" ते कळणे आपल्याला अशक्य आहे, त्यांच्या बाबतीत अस्तित्व 'विनासायास' मानून घेऊ. ज्या गोष्टी आपल्या आयुष्यात नेहमी काय/बदललेल्या काय ते चटकन समजते (बाळाला कपाळाला दररोज टेंगूळ नसते, पण आज आहे) तिथे मर्त्य/अमर्त्य समजणारे दोघेही कारणमीमांसा शोधतील.

मोठ्या खुबीने शोधून काढलात :-)

जर सत्य आहे तर लोक एकमेकांना पटवू शकतील = जर लोकांनी एकमेकांना पटवले नाही तर ते सत्य नसावे. हा मूळ तार्किक पाया.
त्यातून गंमत म्हणून अवांतर मध्ये घेतलेले 'उलट' तर्कदुष्ट आहे :
जर लोकांनी एकमेकांना पटवले तर ते सत्य असावे.

"अवांतर" मधील वाक्ये अशी वाचावीत.
जर लोकांनी एकमेकांना पटवले तर ते सत्य किंवा असत्य असू शकते, पण एकमेकांना न-पटवू-शकणारी अनेक धादांत असत्ये बाजूला पडली असतील. त्यामुळे सत्यासत्य पडताळण्यासाठी पर्याय, आता आहेत त्या मानाने मोजके होतील, आणि माझी टाईम मॅनेजमेंटची सोय होईल.

आपल्याला कुठला एक स्रोत पटला म्हणजे पुरे हा ठोकताळा ठीक आहे, पण मंदबुद्धीमुळे म्हणा, या क्षणी तपशीलवार कोणाचेच म्हणणे पटत नाही. म्हणून हुशार लोक एकमेकांना जर पटवू शकले असे दिसले, तर त्यांच्याकडून शिकवण घेण्याचा प्रयत्न करीन असे म्हणतो.

>प्रत्येकजण त्याच्या किंवा तिच्या व्हॅल्युजनुसार जगत असतो. पण मी अमुक एक व्हॅल्यु का निवडायची याला काही सिद्धता नसते. आपण जी निवड करतो ती संपूर्णपणे सापेक्ष असते.

नैतिक मुल्यांच्या जनुकांशी संबंध असण्याची शक्यता आहे (संस्कृतीच्या तुलनेत) असे अलिकडची संशोधने पाहताना वाटले. (नेचर विरुद्ध नर्चर वगैरे..)

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री. सर्किट लिहितात :"आम्हा सामान्य माणसांची दमछाक होते हो अर्ध्या लेखापर्यंत येताना. असं करा ना प्लीज, की ह्या लेखाचे तीन भाग करा. एकेका मुद्याला जरा जास्त वेळ द्या."

त्यांच्या या मताशी मी सहमत आहे.स्टीफन हॉकिंग यांचे " ब्रीफ हिस्टरी ऑफ टाईम " वाचताना पहिले प्रकरण (अवर पिक्चर ऑफ द युनिव्हर्स ) थोडे फार समजते. पुढे आपल्याला काही कळते आहे असे भासते.शेवटी काहीच कळले नाही एवढेच समजते.

मला वाटते की फार लांब असल्यामुळे लेख उगाच विद्वत्ताप्रचुर भासतो. तसा मूळ लेखात खूप विचार-मसाला नाही.

तीन मुद्द्यांसाठी तीन भाग वेगवेगळे केलेत तर वाचायला सुलभ जाईल. असे करता येईल का म्हणून उपक्रम व्यवस्थापनाला विचारून बघतो.

लिखाळ, नंदन आणि राजेंद्र यांच्या प्रतिसादांतून खूप नवीन माहिती कळण्यासारखी आहे. तशा प्रतिसादांसाठी पडद्यावर जागा (स्क्रीन स्पेस) ठेवण्यासाठीही तीन भाग केले असते तर सोयीचे गेले असते.

या लेखात ~१६०० शब्द आहेत. एका दुव्यावरील लेखात शब्द ~५०० पेक्षा अधिक नको असा ठोकताळा मानायला हरकत नाही.

> म्हणजे जे आपल्या डोक्यात नसलेल्या ज्ञानाच्या विरुद्ध बाजूला जे जाते आहे ते! ;)

लेख फार लांब झाला आहे हे मान्य. पण त्यातली तत्त्वे तुमच्या सामान्य वागणुकीच्या विपरीत आहेत का?

१. लेख वाचून डोके दुखते म्हणून तुम्ही दवाखान्यात गेलात समजा. डॉक्टर म्हणाल्या की : "लेख वाचून डोके दुखू शकत नाही असा डॉक्टरी नियम/शास्त्र आहे. त्यामुळे तुमचे डोके दुखत नाहीच आहे." तर तुमचे "डोके दुखते" हे वर्णन खरे मानाल, की डॉक्टरी नियम? माझ्या मते तुम्ही स्वतःचे वर्णन खरे मानावे. हे तत्त्व मी विज्ञानातल्या वर्णना/नियमांना लागू करतो.

२. तुम्ही दररोज नेहमीच्या गोष्टींची कारणे शोधता की अनपेक्षित गोष्टींची? मग दररोज उठल्या उठल्या नखशिखांत "माझ्या पायांना नखे का?", "माझे पाय का दुखत नाहीत?", ..., ते "मला डोळे दोनच का?", असे प्रश्न विचारायचा अतिप्रसंग येईल. मग "आज माझे डोके का दुखत आहे? = लेख वाचल्यामुळे" हे अनपेक्षित डोकेदुखीचे कारण शोधायला तुम्हाला दिवसात वेळ कधी मिळणार? माझ्या मते तुम्ही व्यवहारात नेहमीच्या नाही तर नेहमीपेक्षा वेगळ्या गोष्टींचीच कारणे शोधत असणार. हे तत्त्व मी विज्ञानातल्या "विचारण्यालायक" प्रश्नांना लागू करतो.

३. अमुक मुद्दा धनंजय गुंडोपंतांना समजावून सांगू शकत नाहीत. यामुळे जर धनंजयने मानले की गुंडोपंत विचार करण्यास असमर्थ आहेत, तर ती चूक होईल. गुंडोपंतांना वेळ आहे/नाही असे बघून त्यांना पुन्हा वेगळ्या प्रकारे सांगता येईल का असे बघितले पाहिजे. गुंडोपंतांना वेळ नसेल तर कमीतकमी शेजारच्या धोंडोपंतांना पटवून देता आला पाहिजे. पंतांनी नीट लक्ष देऊनही, जर तो मुद्दा धनंजय त्यांना पटवू शकला नाही, तर तो मुद्दा चूक असेल, असे धनंजयने पुन्हा बघायला पाहिजे. हेच व्यावहारिक तत्त्व ना? हे तत्त्व मी विज्ञानातल्या मुद्द्यांना लागू करतो.

तुम्हाला समजलेली माझी भूमिका काही अंश बरोबर आहे. काही ठळक फरक आहेत म्हणून सांगतो.

> १. माझा वेळ कमी आहे, त्यात कसले ज्ञान प्राप्त करून घ्यायचे
> किंवा तो वेळ कसा घालवायचा हे "मी " ठरवणार.
म्हणजे अगदी तसे नाही की "मी" ठरवणार. ज्या प्रश्नाला उत्तर मिळण्याची शक्यता आहे, त्याविषयी दुसरा कोणी माझ्या मनात जरूर रस उत्पन्न करू शकेल. पण "परिस्थिती अशा कारणामुळे आहे" हा नियम सांगण्यापूर्वी; "परिस्थिती अशी आहे" असे वर्णन असल्यास बरे. मग रस निर्माण व्हायची शक्यता अधिक आहे.
याच्या बाबतीत आपल्या शास्त्रात आणखी एक "संदेह" म्हणून कल्पना आहे (ती मी लेखात सांगितलेली नाही.) या विषयाबाबत काय संदेह आहे? काय दुमत/तिमत/... आहे? पैकी एक किंवा दुसरे/तिसरे/... मत खरे असल्याने काय फरक पडणार आहे? अशा प्रकारे कोणी बोलता बोलता माझ्या मनात कुठल्याही विषयाबाबत रस उत्पन्न करू शकेल. उदाहरणार्थ, काही लोक म्हणतात की कुठल्यातरी विवक्षित देवावर विश्वास ठेवला की मनुष्य हिंसाचार करीत नाही. याने माझ्या संभाव्य वेदना कमी होऊ शकतात. अशा प्रश्नात मला जरूर रस वाटेल. शिवाय "हिंसाचार कमी करतात" या प्रमेयाचे संशोधन करणे अशक्य नाही.

> २. कल्पना दुसर्‍याला पटवून देता आली पाहिजे, नाहीतर ती कल्पना
> चुकली असू शकते.
हे माझे मत आहे, बरोबर.

> ३. लोक एकमेकांना आपापली गृहितके /कल्पना पटवून द्यायचा व्यर्थ
> प्रयत्न करतात (त्यात वे़ळही घालवतात). (यातच "ईश्वर" ही कल्पना असावी).
नाही. असे माझे मत नाही. माझ्या कल्पनांची सत्यता पडताळून पाहायला मी त्या कल्पना लोकांना पटवून द्यायचा प्रयत्न करतो. लोकही तसे करतात यात आनंदच आहे.

> ४अ. जग आहे म्हणून ईश्वर आहे असे मी मान्य करणार नाही.
> तर त्यासाठी मला शब्द, उपमाने, अनुमाने, आणि प्रत्यक्ष असे
> क्रमाक्रमाने पुरावे लागतील.
> (पैकी ईश्वर संदर्भात शब्द आणि उपमान उपलब्ध असावेत).
क्रमाक्रमानेच नाहीत. शब्द/उपमान आधी आले तरी चालेल.

> ४आ. अनुमाने आणि प्रत्यक्ष पुरावे नसल्याने आणि कोणाला मला हे पुरावे
> देता येणार नसल्याने मी माझ्या वेळाचा (माझ्या मते) सदुपयोग करीन
> आणि ठरवेन की हा प्रश्न विचारायची गरज मला भासत नाही.
नाही. असे माझे मत नाही. "आंधळा सूक्ष्मयांत्रिक" (ब्लाइंड वॉचमेकर) या उपमानाचा मी उत्साहाने अभ्यास केला. म्हणजे घड्याळासारखे सूक्ष्म घटकांचे यंत्र सापडले तर आपण कोणी कुशल यांत्रिक बनवणारा असल्याचा कयास करतो. ते उपमान घेऊन निसर्गाबद्दल विचार करून ईश्वर "बनवणारा" म्हणून सांगतात. ते उपमान काहींना पटते, काहींना पटत नाही, पण त्याबद्दल इथे विस्तार करत नाही. उगाच नाही गौतमांनी "ठोस"च्या यादीत उपमानाला क्रमांक ३ वर टाकले. "विश्वासू माणसाचा शब्द" ऐकण्यास मी आतुर आहे. पण "विश्वासू माणूस" कोण आहे? त्याच्यासाठी आपल्या विचारवंतांनी फारच कठोर कस ठरवलेला आहे. विश्वासू माणूस तो ज्याने स्वतः बाकी (प्रत्यक्ष वगैरे) प्रमाणांनी सत्याची परीक्षा केली आहे, आणि जो राग-लोभ वगैरे भावनांनीही सत्यापेक्षा वेगळे बोलणार नाही. असे एक तर कोणीच नाही किंवा खूपच आहेत. त्या मानाने शब्द स्वीकारण्यासाठी मी सोपा निकष निवडला आहे. जेव्हा या विषयात रस असलेले हुशार लोक एकमेकांना ईश्वराबद्दलच्या आपल्या कल्पना तपशीलवार पटवतील त्यांपैकी जी गुरू ठरेल ती माझी गुरू. कारण तिने "प्रत्यक्ष वगैरे प्रमाणांनी सत्याची परीक्षा केली आहे", आणि ती "राग-लोभ वगैरे भावनांनीही सत्यापेक्षा वेगळे बोलणार नाही" हे त्या बाकी हुशार लोकांनी परीक्षण केलेच असणार. मी त्याचा फायदा घेईन.

> ५. नियमांच्या आधी वर्णन हवे (म्हणजे ईश्वर आहे हे म्हणण्याआधी ईश्वर कसा दिसतो),
हे बरोबर. "दिसतो" असे अगदी तसेच नाही. पण दुसर्‍या कुठल्या शब्दाच्या अर्थापेक्षा या शब्दाचा अर्थ कसा वेगळा आहे ते वर्णन असल्यास बरे. म्हणजे नुसते "आदरणीय तेजस्वी वस्तू" म्हटले तर "आई" किंवा "सूर्य" हे त्याच वर्णनात बसतात. आणि "आई" हीच "ईश्वर" असेल तर उगाच शब्दाला शब्द का वाढवा? "आई" अस्तित्वात आहे हे मला तसेही माहीत आहे. त्यामुळे नवीन शब्दाची परिभाषा होण्याइतपत चांगले वर्णन असावे. परिभाषा इतकीही मोघम किंवा बुचकळ्यात पाडणारी नसावी की पुढे काहीच कळणार नाही. "सर्वत्र सर्वकाळ असणारी वस्तू" म्हटले की तीत माझे हल्लीचे अज्ञान ही आलेच. परिभाषेत इतका परस्परविरोधी विचार सुरुवातीलाच नको.

> अस्तिस्त्व हे विनासायास असते (जमीन आहे ती आहे - किंवा मला तिचे अस्तित्व दिसते.
> ते विनासायास आहे.
बरोबर.

> ईश्वर दिसायला/ मिळायला कष्ट करावे लागत असल्यास तो नसण्याचीही शक्यता आहे),
हे मात्र माझे मत मुळीच नाही. कष्टसाध्य सत्यांची मला बर्‍यापैकी आवड आहे. पण इथे संदेह काय आहे? ईश्वराबद्दल तपशील मी समजले नाहीत तर काय फरक पडणार आहे? याबद्दल "विश्वासू" लोक अनेक महत्त्वाच्या गोष्टी सांगतात. "आकाशातला बाप" नावाच्या पुरुषाला "येशू" नावाचा एकुलता एक मुलगा होता, आणि यावेगळ्या कोणाचीही पूजा करता कामा नये हे तपशील मी खरे म्हणून जाणले तर मला पंख फडफडत उडणार्‍या देवदूतांच्या स्वर्गात जाता येईल. हे सत्य समजले नाही तर नरकाच्या आगीत अनंत काळ होरपळावे लागेल. असे असले तर हे कष्टसाध्य सत्य समजून घ्यायला मी खूप प्रयत्न करीन. पण अन्य "विश्वासू" लोक म्हणतात की माझ्या पितरांचे विधिवत् तर्पण केले नाही (ही येशूच्या बापावेगळ्या देवाची पूजा आहे) तर माझ्या पूर्वजांच्या पाच पिढ्यांच्या आत्म्याला शांती मिळणार नाही. माझे आई-वडील आजोबा-आजी मला खूप प्रिय असल्यामुळे हा तपशील खरा असल्याचे जाणून घ्यायला मला खूपच महत्त्वाचे आहे. पण इथे दोन्ही "विश्वासू" गुरूंचे शब्द मला एकाच वेळी मानून घ्यायला कठिण जाते आहे. त्या सगळ्या गुरूंनी एकमेकांना पटवून दिले तर माझी सोय लागेल, की कोणाचा शब्द मानू.
स्वर्ग/नरक आणि आत्म्याची शांती या महत्त्वाच्या गोष्टी वादग्रस्त म्हणून बाजूला ठेवल्या, तर देव आहे/नाही असे असल्यामुळे काय फरक पडणार आहे. (उदाहरणार्थ "जगात शांती नांदेल". पण तसे तर प्रत्यक्षात दिसत नाही. म्हणून दुसरे कारण लागेल.) मी सत्य जाणून दुसरा कुठला फरक पडणार असेल, तो मला कळला तर वरील गुरूंचे एकमत होण्या आधी सुद्धा या सत्याचा पाठपुरावा करायला मी तयार आहे.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.प्रकाश घाटपांडे लिहितात: "या लिखाणाला आजचा सुधारक मध्ये मानाचे स्थान मिळेल." हे खरेच आहे. किंबहुना श्री. धनंजय यांच्या कोणत्याही वैचारिक लेखनाला "आजचा सुधारक" मधे स्थान मिळावे. या मासिकातील लेखनाची काठिण्यपातळी (आकलनाच्या दृष्टीने) "...पूर्वपीठिका " या लेखा सारखीच असते. मला तर एकेका लेखाचे तीनदा वाचन करावे लागते.
...श्री. प्रकाश घाटपांडे यांनी या मासिकासाठी दुवा दिला. पण त्यात पत्ता दिसला नाही. तो पुढील प्रमाणे:
पत्ता: संपादक, आजचा सुधारक
मोहनी भवन,धरमपेठ नागपूर ४४००१०.
(सद्ध्या श्री. प्र.ब. कुलकर्णी हे कार्यकारी संपादक आहेत.)

बरोबर आहे. त्यातल्या त्यात "वीक अँथ्रोपिक" विचारधारा.

अनेक पर्यायी विश्वे असू शकतात पण त्या अनेक पर्यायांपैकी ज्याच्यात मी आहे, तिथे पुळ्याच्या पश्चिमेला समुद्र आहे, ही "वीक अँथ्रोपिक" विचारधारा.

माझ्या असल्यामुळे हे एकच विश्व आहे तसे आहे, असे म्हटले तर "स्ट्राँग अँथ्रोपिक" विचारधारा. ही "मी एकटाच महत्त्वाचा" कडे फार झुकते, आणि माझ्या तिसर्‍या गृहीतकाच्या दृष्टीने मला कठिण जाते.

याच विश्वात पुळ्याच्या पूर्वेला कधीकधी आणि पश्चिमेला कधीकधी समुद्र दिसू लागला, तर खरेच "आज होडी कुठे नेऊ" असा संदेह उद्भवेल, आणि "आज समुद्र पश्चिमेला का?" हा प्रश्न विचारायला मला चालना मिळेल. "काल मी प्रश्न विचारायला होतो त्यामुळे तो पूर्वेला होता, आज मी प्रश्न विचारायला असल्यामुळे तो पश्चिमेला आहे" इतकाही मी वीक अँथ्रोपीला वाहिलेलो नाही.

ह्या प्रत्येक पातळीवर आपल्यास जी सुरवात करावी लागते ती विश्वासाने, अविश्वासाने नव्हे तसेच श्रद्धेने, अंधश्रद्धेने नव्हे. आणि या भागात - सत्व-रज-तम या तीन मानवी प्रकृतींवर प्रत्येकाची वेगवेगळी वाटचाल होते. त्यासंदर्भात गीतेतील काही श्लोक गीताईच्या रूपात सांगतो:

इथेच संशयवादी वेगळ्या नजरेने बघायला लागतो. पण आता खाली बघा.

श्रद्धेने मेळवी ज्ञान संयमी नित्य सावध
ज्ञानाने शिघ्र तो पावे शांती शेवटची मग

||
हा सावधपणा श्रद्धेला छेद देतो, मग तिथे संशयवादाच जन्म होत नाही काय?
दुसर्‍या ओळीत चिकित्सक वृत्तीतून झालेल्या ज्ञानलालसेची शांती तर नव्हे? आता खाली बघा

नसे ज्ञान नसे श्रद्धा, संशयी नासला पुरा
न हा लोक न तो लोक, न पावे सुख संशयी

आता इथे पुन्हा संशयवादी (skeptic) श्रद्धाळू लोकांच्या नजतेतून उतरतो.
मग या दोन्ही टोकांची मोट बांधणारा हा विवेकवादी (Rational) असतो असे श्रद्धाळू म्हणतात. पण असे त्यांनी म्हटले कि त्या विवेकवाद्याला पुन्हा बाकीचे संशयवादी श्रद्धाळू म्हणतात.
प्रकाश घाटपांडे

याबद्दल थोडी काळजी वाटली शिवाय मुद्दे लहान असल्यामुळे प्रतिसाद देणे सोपे जाईल. बाकी प्रतिसाद वेगळा देईन.

मेडीसीनमधील डॉक्टर नसलेला कितीही विद्वान असला तरी जेंव्हा त्याला बरे नसते तेंव्हा त्याला त्याच्या डॉक्टरच्या ज्ञानवरच विश्वास ठेवावा लागतो, कारण संशय घेतला तर तोच बळी पडणार असतो!

तुम्ही अपघाताच्या वेळची आपत्कालीन सेवा म्हणत आहात काय? त्यावेळी कदाचीत डॉक्टरावर तडकाफडकी विश्वास ठेवण्याची वेळ येऊ शकेल. लोकशाही देशांत आपत्कालीन दवाखान्यांची चोख देखरेख करण्यास सरकारला भाग पाडण्याची जबाबदारी एक सजग नागरिक म्हणून तुमची-माझी आहे. आज, अपघात होण्यापूर्वी जबाबदारी आहे. म्हणजे त्यावेळी आपण वेळेअभावी "विश्वास" ठेवत असलो, तरी आपला प्रतिनिधी सजग मैत्रीपूर्ण सावधानी राखत असणार.
आपत्काल नसला तर डॉक्टर ही आपली मैत्रीपूर्ण सल्लागार असली पाहिजे. तिने आपल्याला उपलब्ध पर्याय, आणि प्रत्येक पर्यायाचे फायदे/तोटे सांगायला पाहिजे. पैकी एक पर्याय "काहीच केले नाही तर" असा असलाच पाहिजे. शेवटी निर्णय ज्याचे शरीर त्याच्याकडे सोपवायला पाहिजे. तुमच्या अनुभवात असे होत नसेल, तर विकासराव, डॉक्टर बदला! आपत्काल नसूनही पेशंटवर निर्णय लादणे हे डॉक्टरीच्या दृष्टीने अनैतिक आहे.

बाकी अशा अनेक गोष्टी असतात की ज्या आपण अनुभुती घेतली नसली तरी केवळ ऐकीव माहीतीवर ग्राह्य धरतो. उ.दा. अणू-रेणू हे काही मी माझ्या डोळ्यांनी पाहीले नाहीत, पण त्यांचे अस्तित्व मी मान्य करतो, वगैरे...

एखादी गोष्ट प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पहावी लागत नाही. अनुमान आणि उपमानही केले जाऊ शकते. पण तुम्ही इथे ते केले नाहीत असे म्हणूया, कारण तुम्ही ते ऐकीव माहितीवर ग्राह्य धरत आहात, असे म्हणता. "विश्वासू माणसाचा शब्द" हेही प्रमाण मला मान्य आहे, असे मी लेखात लिहिले आहे, शिवाय पुढे "विश्वासू माणूस" कोण ते सांगितले आहे. पण तरी तुम्ही हा मुद्दा उपस्थित केला म्हणून मी काहीतरी अर्थ लावून तुम्हाला उत्तर द्यायचा आता प्रयत्न करतो. मुद्द्याचा रोख वेगळा असला तर सांगावे. तुम्ही अणू-रेणू "मानता" म्हणजे नेमके काय विचार करता हे नीट कळत नाही आहे. अणू-रेणू मानल्या न मानल्यामुळे तुम्हाला काही फरक पडतो का? फरक पडत नसला तरी तुम्ही जर अणू-रेणू मानाल तर तो एका रम्य परीकथेतील तुमचा साहित्यिक आनंद आहे. पण फरक पडत असेल म्हणा : उदाहरणार्थ तुमच्या गावात एक रसायन-कारखाना आहे आणि तिथल्या प्रक्रिया ठीक चालल्या नाहीत तर गावावर आपत्ती ओढवेल, किंवा रसायन-कारखान्यात तुम्ही शेअर-समभाग घेतले आहेत आणि तिथल्या प्रक्रिया नीट चालल्या नाहीत तर तुमचा आर्थिक तोटा होईल, वगैरे. मग अणू-रेणू मानल्याने त्या रासायनिक प्रक्रियांविषयी अचूक गणिते मांडता येतात/नाही येत यात तुम्हाला रस आहे. ती गणिते चुकीची निघालीत, रासायनिक प्रक्रिया फसल्या, तर माझ्या मते तुम्ही अणू-रेणू मुळीच मानू नयेत. तरी तुम्ही जर अणू-रेणू मानाल तर तो अंधविश्वास आहे. (इथे तुम्ही स्वतः ती गणिते करत नाहीत असे गृहीत धरले आहे. कारण स्वतः गणिते करत असता तर अनुमानाने अणू-रेणू मानण्यालायक आहेत ते तुम्ही ऐकीव माहितीशिवाय सांगू शकला असता.)