जे धादांत असत्य आहे ते मुलाला जागे करण्याच्या उद्देशाने सत्य का मानावे?

जे सत्य आहे ते चलाख युक्तिवादाने असत्य होणार नाही.

धनंजयाची मांडणी एकलव्याला आवडली.

धनंजय,
आपली भुस्थिराबाबतची कथा समजली त्यावरुन प्रास्ताविक समजुन घेण्याचा प्रयत्न केला.
पण जरा जडच चालले आहे. :)

अवांतर : आपण कशाकशाचा अभ्यास करता ते लक्षात येत नाही, आपल्या मेंदुतील विचारांना समजून घेण्याची पातळी आमच्यात कधी येईल कोणास ठाऊक ? ( ह. घ्या. )

सापेक्षता आणि शक्तीव्यय या दोन सत्यांमध्ये उत्तर लपलेले आहे.

कोडेही नाही :-)

१. (आई-बाबांचा त्रागा बाजूला सोडा) सूर्य वर येतो=हलतो, जो मुलगा अंथरुणावर पडून असतो तो हलत नाही. हे असे सत्य आहे असे मानून रोजची कार्ये आईबाबा करतात. तुम्हाला त्यांचे वागणे योग्य वाटते का? तुम्हीही असेच वागता का? (माझ्यापुरते उत्तर - मी गंपूच्या आईबाबांसारखाच वागतो.)

२. तुम्ही "सूर्याभोवती पृथ्वी फिरते, स्वतःभोवती पृथ्वी फिरते" अशी "सत्ये" मानता का? (जर होय, तर) असे कधीपासून मानू लागलात? जर कोणी तुम्हाला ही गोष्ट सांगितली तर ती तुम्हाला का पटली? हे "सत्य" जाणल्यामुळे तुमच्या वागण्यात काही फरक पडला का?

३. वागण्यात फरक पडत नाही, किंवा त्या विचारांची गैरसोय वाटते त्यावेळी त्या "सत्या"बद्दल तुमच्या मनात काय भावना असते?

-- वरील सर्व गंपूच्या कथेच्या संदर्भात --

-- खालील सर्व आकाशगंगेच्या संदर्भात --
(हे रोजच्या वागण्याबाबत नाही. "तुम्हाला काय सत्य आहे असे वाटते" याबद्दल आहे.)

१. शाळेत बहुधा कोणीतरी तुम्हाला सांगितले की पृथ्वी स्वतःभोवती, आणि सूर्याभोवती फिरते. त्याच प्रकारे कॉलेजमध्ये कोणी तुम्हाला सांगितले असेल की सूर्य आकाशगंगेच्या मध्यबिंदूभोवती फिरतो. पृथ्वीही नागमोड्या मार्गाने त्याच बिंदूभोवती फिरते. हे कळल्यानंतर "पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते" या शाळेत शिकलेल्या कल्पनेचे तुमच्या मनात काय स्थान राहाते?

>>....पृथ्वीही नागमोड्या मार्गाने त्याच बिंदूभोवती फिरते.<< म्हणजे पृथ्वी सूर्याभोवती फिरतच नाही? तिच्या सा‍इन कर्व्ह सारख्या कक्षेत सूर्य कुठे असतो? का सूर्याचा वेग अत्यंत कमी असल्याने तो वर्षभरात 'त्या' बिंदूभोवती फिरत असला तरी ,पृथ्वीच्या तुलनेने फारसा सरकत नाही? म्हणून त्याला आपण स्थिर समजतो?-वाचक्‍नवी

सूर्याचा 'त्या' बिंदूभोवती फिरण्याच्या मार्गाची लांबी, ते अंतर्वतुळ असल्याने, पृथ्वीपेक्षा कमीच असणार. शिवाय पृथ्वीचा मार्ग नागमोडी. दोघांच्या रेषीय वेगात फारसा फरक नाही. सूर्याचा कोनीय वेग जास्त असणार. जवळजवळ पृथ्वीच्या कोनीय वेगाइतका. त्यामुळे पृथ्वी सतत सूर्याच्या आजूबाजूला असणार. सूर्य स्वत:भोवती फिरत नसेल, तर तिला सूर्याची पाठ कधीच दिसणार नाही. त्यामुळे पृथ्वी सूर्याभोवती फिरत नाही हेच सत्य! (दोघांच्या कक्षांच्या लांब्या माहीत नसल्याने जास्त खोलात शिरता येत नाही.)
या माहितीमधला पृथ्वीचा मार्ग नागमोडी हीच माहिती अगदी नवीन. शिवाय, पृथ्वी स्वत:भोवती फिरताना भोवर्‍याप्रमाणे डोलते हे विचारात घेतले, तर ती सूर्याच्या आजूबाजूला स्वच्छंदे बागडत असते, म्हणजे पिंगा घालते, पण फेर धरत नाही हेच खरे. बरोबर? की आणखी काही दुरुस्ती?--वाचक्‍नवी

'एकदा नदीत हात बुडवल्यावर तुम्ही त्या नदीत पुन्हा हात बिडवू शकत नाही, कारण नंतर ती नदी ती नदी राहात नाही नि तो हात, तो हात.' असे शारंगपाणी नामक व्यक्तीने मटामधील एका लेखात लिहील्याचे वाचकांच्या पत्रव्यवहारात वाचल्याचे स्मरते. (वाचकाने अर्थातच अशी निरर्थक विधाने छापू नयेत स्वरूपाची मागणी केली होती. सारेच मिथ्या आहे म्हटल्याने, 'खर्‍या' सत्याची परीक्षा उत्तरोत्तर कठीण होत जाते.)

स्थिरता ही तुमच्या संदर्भचौकटीनुसार ठरते. कालगणना, दिशा व हालचाल देखील सापेक्षच.

ज्याप्रमाणे रेषाखंडाची लांबी तुम्ही तो कुढल्या दिशेने पाहता यावरून ठरते, तशीच पृथ्वीची हालचाल.

पृथ्वीवरून पाहताना ती स्थिर, सौरमालिके पुरते पाहता सूर्याभोवती, आकाशगंगगेसंदर्भात नागमोडी वर्तुळाकार भासते. यातील कुठलेही अनुमान चूक/बरोबर आहे असे नव्हे तर त्याचे सत्य त्या संदर्भ चौकटीपूरते मर्यादित आहे इतकेच. तत्वत: एकच असणार्‍या नागमोडी वळणे किंवा वर्तुळाकार भ्रमण याची संदर्भचौकट मात्र भिन्न आहे. एकच सत्य वेगवेगळ्या प्रकारे चित्रित करण्यासारखे. जशी मिती (व त्यांची संख्या) बदलेल त्याप्रमाणे आकलन व अनुमान बदलणे सहाजिक आहे.

'थोडे पुढे जावून' काळाचा विचार करता कुठलीच वस्तू एखाद्या गोष्टी भेवती फेर धरू शकत नाही. (कारण ती पूर्व पदावर जाऊ शकत नाही.:))

अवांतरः फेर/पिंगा रूपक आवडले. आईनस्टाईन बाबांनी अशाच 'संदर्भात' 'रेल्वमधील पिंग-पॉंग' चे उदाहरण वापरले आहे असे वाटते.'

हे थोडे अवांतर वाटू शकेल. लहानपणापासून आपण ज्या जगात वाढतो त्याचे कन्वेन्शन्स आपल्या डोक्यात इतके फिट्ट् असतात की वेगळा विचार अशक्य वाटतो*. याचे एक उदाहरण म्हणजे उलटे नकाशे जे इथे बघता येतील. आपले नेहेमीचे नकाशे आणि हे नकाशे यात तांत्रिक दृष्ट्या काहीच फरक नाही कारण वर आणि खाली हे सापेक्ष आहे. पण हे नकाशे बघताना आपले कंडीशनिंग किती पक्के आहे याचा मनोरंजक पुरावा मिळतो.

*पुंजभौतिकीच्या संकल्पना आत्मसात करण्यामागे हा एक मोठा अडथळा असतो. क्रिकेटचा चेंडू आणि इलेक्ट्रॉन यांच्या वागण्यामध्ये मूलभूत फरक आहे हे आपल्या मनाला पटायला तयार नसते.
----
"Those are my principles. If you don't like them, I have others." -- Groucho Marx

मागे नवीन यांनी लिहिलेल्या गुरुत्वाकर्षणाविषयीच्या लेखात मी एक अवांतर मुद्दा प्रस्तुत केला होता की केंद्राद्धावकबल (बाह्यबल, सेंट्रिफ्यूगल फोर्स) हे विशिष्ट संदर्भचौकटीत (या फिरत्या चौकटीला चौकट १, म्हणूया) खरे असते, आणि विशिष्ट संदर्भचौकटीत (या स्थिर चौकटीला चौकट २, म्हणूया) खरे नसते. ती अवांतर चर्चा तिथे वाहावत जाऊ नये म्हणून ही वेगळी लेखमाला लिहायला घेतली.

अ.) कोणाला वाटले असेल की बाह्यबल हे मिथ्याबलच आहे, कारण चौकट २ ही चौकट १ पेक्षा खरी आहे. मी जर "फिरत्या चौकट १ मध्ये खरे" म्हणत राहिलो तर तो केवळ हेकेखोरपणा मानला जाऊ शकेल. तो हेकेखोरपणा नसून नेहमीसारखा तुमच्यासारखाच व्यवहार आहे, हे मला या लेखमालेत दाखवायचे आहे.

आ.) उलट काही लोक चौकट १ आणि चौकट २ या दोन्ही/तीन्ही/शेकडोही चौकटी ग्राह्य आहेत असे समजतात, आणि सापेक्षतावादानंतर, पुंजभौतिकीनंतर सगळेच विचार "खरे म्हणजे" अर्थहीन आहेत, असे काही बोलतात. मी चौकट २ आणि चौकट १ मध्ये कुठली निवडावी यासाठी "सोय" हा निकष दिला होता. (कारण चौकट १ मध्ये गणिते सोडवायला=विचार करायला सोपे जाते.) "सोय" ही एक विज्ञानातली (=तथ्याबाबत विचारातली) एक मूलभूत कल्पना आहे, हे आपण पुष्कळदा मान्य करत नाही. त्यामुळे "सर्वच अंततोगत्वा अर्थहीन" असे मानणारे लोक "सोयी"ला इतके महत्त्व देतो म्हणून मला तर्कापुढे भित्रा असे मानू लागतील. तुमच्या-आमच्या- व्यवहारातील उदाहरण देऊन मी हे दाखवू इच्छितो, की "सोय" या गोष्टीला मूलभूत महत्त्व आहे, ज्याच्याविना आपली विचारशक्तीच कुंठित होईल.

इ.) याचा विचार करायचा म्हणजे कुठल्याही महत्त्वाच्या शब्दाचे असे व्हायला नको की तुमच्या मनात एक अर्थ, आणि माझ्या मनात दुसरा अर्थ आहे. तुमच्या अर्थाशी माझा अर्थ जुळवून घेण्यास मी तयार आहे - फक्त तो मला सांगावा. या चर्चेतून मला हे दाखवायचे आहे, की "सत्य" हा शब्द रोजवापरात आपण कमीतकमी दोन अर्थांनी वापरतो, जे एकमेकांशी विसंगत आहेत. रोजवापरात बहुतेक वेळा संदर्भामुळे या द्व्यर्थाने काहीही आडत नाही. पण या विशिष्ट वैज्ञानिक/तत्त्वज्ञानाच्या चर्चेत दोन विसंगत अर्थातील गोंधळामुळे विचारधारेचा विपर्यास होतो. हे दोन अर्थ लक्षात घेऊन या चर्चेत एक अर्थ निवडावा (दुसर्‍या अर्थासाठी वेगळा शब्द निवडावा.) असे केल्यामुळे विचाराच्या धाग्यांचा गुंता होणार नाही. दोन अर्थांची गल्लत होऊन आपल्या रोजव्यवहारात एखादे वेळेस होणारी गडबड चित्रित करून मुळात हे दोन अर्थ जाणून घेण्याचा काही फायदा आहे, हे मला वाचकांना पटवायचे होते.

ई.) वरील अ-ते-इ यांच्यामध्ये वाचकांशी एकमत झाल्यावर मग चर्चा करणार की मी बाह्यबलाला खरे का म्हटले. "मिती कमी होते" म्हणून बाह्यबल, हा तर्कटपणा आहे की फुका फुगलेली शब्दबंबाळ क्लिष्टता? असा विचार कोणाच्या मनात आला, तर त्याचे निराकरण व्हावे.

सवड मिळेल तशी, वरच्या अभ्यासू आणि विचारी प्रतिसादांमधून संदर्भ घेत, मी माझे मत स्पष्टपणे मांडेन. मुद्दे अ-आ हे वर नवीन, राजेंद्र आणि तो. यांनी जवळजवळ सोडवले आहेत. त्यांचा एकत्रित गोषवारा देईन. मुद्दा इ. थोडा क्लिष्ट आहे. लेखमालेच्या भाग २ मध्ये विसुनाना आणि प्रकाश घाटपांडे यांनी या मुद्द्याला अत्यंत विचारी स्पर्श केला आहे, पण त्यातून स्पष्ट बोध अजून कळत नाही. त्या विषयावरची माझी मते त्या ठिकाणी लिहीन. तिसर्‍या भागात मी मुद्दा ई बद्दल लिहीन. मुद्दे अ-इ बाबत संवाद झाला नाही तर मुद्दा ई पटणे दुरापरस्त.

ही "फुकाची शब्दबंबाळ क्लिष्टता" नाही, तर ही आपली रोजव्यवहारातली तत्त्वे आहेत, फक्त नेमकेपणासाठी नेहमीपेक्षा काटेकोर शब्दयोजना आहे, हे या लेखमालेतून आपण एकमेकांना पटवू, अशी माझी आशा आहे.

ट्रोकॉइडबद्दल उपचर्चा माझ्या मूळ उद्देशापासून वेगळ्या दिशेला गेली, पण मोठी गमतीदार होती, असे मला वाटते.

वरती अनेकांनी थेट किंवा वेगळ्या शब्दांत आई-बाबांच्या फिरत्या चौकटीला दुजोरा दिला आहे. व्यवहारात ती वापरतो, असे त्यातून दिसते. यात इतकी अधिक सोय असते, की दुसरी कुठलीतरी चौकट गंपूच्या उदाहरणात हास्यास्पद आहे.

त्यामुळे सोय असल्यास फिरत्या चौकटीतून निरीक्षण करणे, म्हणजे माझा हेकेखोरपणा मानू नये. आपण सर्वच हे करत असतो.

धनंजयांचे विवेचन व योग्य वेगाने/टप्प्याटप्प्याने विषयाला हात घालण्याची पद्धत हे दोन्ही आवडले. असेच चालूद्या.
लेखमाला पूर्ण होईल तेव्हा त्याचे एकत्रित पुस्तकसुद्धा बनवावे.

- दिगम्भा

"सोय" म्हणजे काय? माझी एकट्याची सोय की "आपली" (माझी+तुमची) सोय?

असा विचार करताना एक महत्त्वाचा प्रश्न येतो - "तुम्ही" असे कोणी सोय असलेली एकके आहेत काय?

लेखमालेच्या भाग २ मध्ये एका प्रतिसादात विसुनाना म्हणतात -
"जे मला पटेल तेच सत्य आणि जे मी करीन तेच योग्य"
(ते पुढे या वाक्याचा काही प्रमाणात वेगळा संदर्भ देतात, तो पुढे देईन.)

याचा असा काही अर्थ काढता येतो की सत्य पटू शकणारा मी एकटा असलो तरी पुरे. (अन्य कोणी असो वा नसो - कारण त्यांना काय पटले, त्याच्याशी माझ्या सत्याचे देणेघेणे नाही.) या विचारसरणीची थोडीफार टोकाची स्थिती म्हणजे "मी या जगात एकटाच विचारी आहे आणखी काहीही नाही", आणि अति-टोकाची स्थिती म्हणजे "जगात फक्त माझे विचारच आहेत, आणि बाकी काहीच नाही." या विचारसरणींना असिद्ध करणे अशक्य आहे. त्या मी मानणार नाही, असे माझे गृहीतक आहे.
ते गृहीतक "३. अन्य कोणीतरी व्यक्ती विचार करण्यास समर्थ आहे, आणि समजण्याची त्याची क्षमता (माझ्या) तुल्य आहे" मी अन्यत्र विशद केले आहे. वाटल्यास तशी माझी श्रद्धा आहे असे म्हणा.

"मी एकटाच विचारक्षम आहे" असे मला वाटत नाही, हे तुम्हाला पटावे, म्हणून काही संकेत देतो.
१. मी तुमच्याशी संवाद साधू बघत आहे. माझ्या लेखनावरून "तुम्ही विचार करून प्रतिसाद देत असला पाहिजे", अशी माझी भावना आहे, असे तुम्हाला पटते का?
२. जो व्यक्ती स्वतःला विश्वात एकटा आहे असे मानतो, त्याला "संवाद" साधायची इच्छा व्हावी, म्हणजे अर्थ लागत नाही.
३. हे शक्य आहे, की मी एकटाच आहे, आणि हा प्रतिसाद स्वतःशी गुणगुणत आहे, आणि माझ्या मते, येणारे प्रतिसाद यंत्रमानव स्वयंचालितपणे लिहीत आहेत, आणि, हा विश्वात माझा एकट्याचा खेळ आहे... पण असा माझा विचार तुम्हाला माझ्या लेखनातून जाणवतो का?
बहुतेक थोड्या विचाराअंती तुम्ही मानाल की "मी विश्वात एकटा आहे" अशी माझी कल्पना नाही.
त्याच प्रकारे, तुमचे लेखन आणि प्रतिसाद वाचून मी मानतो की तुम्हीही स्वतःला "विश्वात एकटा/एकटी" मानत नाहीत.
याबाबत तुमचे वेगळे मत असेल तर तुम्ही म्या यंत्रमानवाला का सांगणार म्हणा? :-)

तर हे गृहीतक मानूया की जगात अन्य व्यक्ती विचारक्षम आहेत, म्हणजे आपापली सोय बघणार्‍या व्यक्ती आहेत.
इतकेच काय मी सुरुवातीला विसूनानांचे एक वाक्य अर्धे तोडले आणि उद्धृत केले, त्याचा पुढचा भाग असा :
- प्रत्येक 'मी'चे असेच !
म्हणजे मला असे वाटते, की विसूनानांच्या मते, त्यांच्याव्यतिरिक्त अन्य विचारक्षम "मी" आहेत. आणि हे बहुतेक लोकांच्या व्यवहाराला धरूनच आहे.
लक्षात असू द्यावे, की वर लाल अक्षरात लिहिलेले वाक्य सिद्धता नसून एक गृहीतक आहे. ते गृहीतक न मानल्यास मला फार कठिण जाईल, इतकेच काय त्यासाठी समर्थन देत आहे.

समजा की अनेक विचारक्षम व्यक्ती विश्वात असले तरी प्रत्येकाचे सत्य वेगळे असण्यास काय प्रत्यवाय आहे? जसे विसूनाना म्हणतात :
"जे मला पटेल तेच सत्य आणि जे मी करीन तेच योग्य" - प्रत्येक 'मी'चे असेच !
या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी मला थोडा अवधी द्यावा कारण अजून "सत्य" शब्दाचा अर्थ आपल्या चर्चेत धूसर आहे. "नवीन" आणि "तो." यांचे असे मत दिसते की एकच सत्य आहे. "तो." म्हणतात :
'सत्य त्या संदर्भ चौकटीपूरते मर्यादित आहे'. मध्ये सत्य अवतरण चिन्हात आहे असे समजावे.
म्हणजे अवतरण चिह्नाशिवायचे सत्य मर्यादित नसते, असे त्यांचे मत आहे.

त्यामुळे मी वेगळा मुद्दा हाताळू इच्छितो :
अनेक विचारक्षम व्यक्ती विश्वात असले तरी प्रत्येकाने एकमेकांकडे, एकमेकांच्या विचाराकडे दुर्लक्ष करण्यास काय प्रत्यवाय आहे?
येथे गंपूची कथा (आणि वेगवेगळ्या लोकांच्या प्रतिसादांनी त्यात भरलेला रंग) उपयोगी ठरावी. गंपूला आईकडे, आणि आईच्या संदर्भचौकटीकडे दुर्लक्ष करता येत नाही. बाबा गंपूला बखोटीला धरून उठवतात. व्यवहारात अशा प्रकारची उदाहरणे शेकड्याने आपल्या रोज-अनुभवात येतात. त्यामुळे एकमेकांच्या विचारांकडे लक्ष द्यावे लागते, त्यातून व्यवहार साधतो, याविषयी तुमचे मत माझ्यासारखेच असावे.

असे शक्य आहे, की विचारक्षम व्यक्ती हजारोनी आहेत, त्यांचे कुठल्याही बाबतीत विचार हजारोनी आहेत, त्यामुळे त्यांची मते, विचार, संदर्भचौकट समजली तरीही अतर्क्य आहे. पण व्यवहारात आपल्याला असे दिसत नाही. बाबांना आईची संदर्भचौकट समजली. शिवाय, "तो." वगैरेंनी आईबाबांचीच बाजू घेतली. त्यामुळे आपली नसलेली संदर्भचौकट (=अन्याचा विचार, मत) हे सर्व तर्क्य असले पाहिजे. असाच आपला व्यवहार आहे.

भाग २ मध्ये विसुनानांचे आणि माझे असे बोलणे झाले :

विसुनाना: ... (मे़जॉरिटीप्रमाणे) सत्य मानले जाणार.
धनंजय : (या वाक्यात) अनेक लोक जे मानण्यात एकत्र येतात, त्याबद्दल (विसुनानांनी) विचार केला आहे. त्यामुळे एकमेकांचे मत एकमेकांशी पडताळून बघण्याचा सत्याशी संबंध दिसतो. हे एक महत्त्वाचे तत्त्व सांगितले.

म्हणजे असे काहीतरी आपल्या विचारांच्यापेक्षा वेगळे आहे, जे वेगवेगळ्या लोकांच्या डोळ्यातून बघितले जाते. जरी ते वेगवेगळे बघितले जाते, तरी एकमेक एकमेकांना सांगतो, तेव्हा एकमेकांचे म्हणणे आपणांस तर्क्य वाटते. या असे काहीतरीला आपण "वस्तू" म्हणू शकू. आणि "असे काहीतरी आहे" या तत्त्वाला वस्तुनिष्ठतेचे तत्त्व म्हणू.

गंपूच्या उदाहरणावरून दिसते की वस्तुनिष्ठतेचे तत्त्व मानले नाही तर आपला रोजव्यवहार ठप्प होईल.

वरच्या लाल अक्षरात लिहिलेले गृहीतक मानले नाही, तर वस्तुनिष्ठता मानण्याची काहीही गरज नाही, हे सांगणे नलगे. कारण गंपूची कथा आणि सगळाच रोज-व्यवहार "एकट्या" मीचे स्वप्नरंजन होय.

वस्तुनिष्ठता मानतो ती केवळ व्यवहारातल्या सोयीसाठी. आणि एकमेकांशी अनुभवांची पडताळणी करतो तेही रोजव्यवहाराच्या सोयीसाठी. वस्तुनिष्ठता ही "एकट्या" तार्किकदृष्ट्या अपरिहार्य नाही. म्हणून "सोय" हे या सत्यशोधनातले मोठे पायाभूत तत्त्व आहे, असा या चर्चेतून माझा निष्कर्ष आहे.

स्वार्थ= स्व + अर्थ. 'स्व' म्हणजे कोणत्याही सजीवातील नष्ट न होण्याची प्रवृत्तीने (जाणीवेने) एकत्र आलेल्या मूलद्रव्यांचा समूह.
'नष्ट न होणे' हा पराकोटीचा स्वार्थ.तो अत्यंत स्वाभाविक.
त्याहीपेक्षा कमी पातळीवर पेशी/मूलद्रव्यसमूहाला कमीत कमी त्रास/ कष्ट होतील यासाठी जे जे करावे लागेल ते योग्य.
यात फक्त 'पुनरुत्पादन आणि संवर्धन' या समूहाला नष्ट न होऊ देणार्‍या क्रियांमधील कष्टांना आपोआप सूट.
'टर्मिनेटर'च्या भाषेत कोणत्याही सजीवाला 'फंडामेंटल डायरेक्टीव्हज' (पायाभूत दिशानिर्देश) असे :
१. तुझ्यातील मुलद्रव्यसमूह अनैसर्गिकरित्या नष्ट होऊ देऊ नये.
२. त्यासाठी लागणार्‍या सर्व गोष्टी कृतीस योग्य आणि न लागणार्‍या गोष्टी कृतीस अयोग्य आहेत.
३. तुझ्यातील हा मूलद्रव्य समूह नैसर्गिकरित्या नष्ट होण्याआधी त्याचे शक्य तितके जास्तीत जास्त पुनरुत्पादन करावे.
४. जर आपल्याला वाढण्यास मदत होत असेल तर अन्य मुलद्रव्यसमूहांना वाढण्यास मदत करावी. (परंतु हा निर्देश यापूर्वीच्या निर्देशांच्या आड येत असेल तर या क्र.४ निर्देशाकडे दुर्लक्ष करावे.)

या चार निर्देशांमुळे उत्क्राती झाली आणि सजीवसृष्टी विकसित होत गेली. पैकी क्र. १ हाच निर्देश प्रमुख. नंतरचे त्याला केवळ पूरक.
चौथ्या निर्देशामुळे समूहजीवन आणि सहजीवन सुरू झाले.

परंतु उत्क्रांतीच्या एका टप्प्यावर पोचल्यावर निर्माण झालेल्या मानवाच्या सुपिक 'मेंदू'मुळे त्याला 'सबकॉन्शसली' दुसर्‍या आणि चौथ्या निर्देशातला विरोधाभास 'दिसला'. ('सत्य' ही संकल्पना फक्त मानवांमध्ये/ मेंदूची वाढ झालेल्या वानरांमध्ये असावी असे मानायला हरकत नाही.) सत्य- असत्य, नीति-अनिती या संकल्पना दुसर्‍या आणि चौथ्या निर्देशांतील विरोधाभासामुळे निर्माण झाल्या.सत्य-असत्य ही संकल्पना मुळात अशी स्वार्थावर उभारलेली आहे.

("सत्य" शब्दाचा अर्थ आपल्या चर्चेत धूसर आहे.- याच अर्थाने.)
अध्यात्मातले/ तत्वज्ञानातले 'सत्य' (नितिमत्ता) स्वार्थावर अशासाठी की (स्मुलियनप्रमाणे माझेही मत) -
मुळात 'फ्री विल' मुळे (निर्देश क्र. १) मिळालेली (निर्देश क्र. २) सूट आणि बरोबर आलेली (निर्देश क्र.४) जबाबदारी यांच्या कात्रीत सापडलेल्या मेंदूने शेवटी दुसरा निर्देश महत्वाचा आहे हे मान्य केले. परंतु त्यामुळे निर्माण झालेल्या मानसिक संघर्षामुळे आणि अधःपतनाच्या जाणीवेमुळे निर्माण होणार्‍या 'मूलद्रव्यसमूहविनाशक' (पाल्पिटेशन्, हायपरटेन्शन इ.) परिणामांमुळे निर्देश क्र.१ व २ दोन्ही आक्रमित होतात. त्यामुळे जास्टीत जास्त शक्य तितके निर्देश क्र.४ चे पालन केले असता मूलद्रव्यसमुहाचा फायदा होतो.
परंतु तसे नसेल तर तो मोडायला हरकत नाही.
घिसेपिटे उदाहरण : 'नरो वा कुंजरो वा'.फक्त पायाचा आंगठा गळून पडेल.

दुसरा अर्थ: भौतिक 'सत्य'
(संदर्भचौकट) - वरील निर्देश क्र. ४ प्रमाणे समुहाचा विकास व्हावा म्हणून विज्ञान/शास्त्र निर्माण झाले. (त्यामुळे समुहाला धोका आहे असे आढळले की त्याला विरोध होत असतो. उदा. अल्टर्नेटिंग करंट हा डायरेक्ट करंटच्या तुलनेने धोकादायक आहे असे खोटे प्रसिद्ध करून एडिसनने टेस्लाला मागे सारले होते. अणुध्वम अथवा तत्सम विस्फोटकांमुळे सर्व सजीवसृष्टी नष्ट होईल असा धोका असल्याने त्याला विरोध होतो. जनुकीय तंत्रज्ञानाने बनवलेल्या नव्या सजीवसमुहांमुळे होणार्‍या परिणामांची कल्पना नसल्याने धोकादायक म्हणून त्याला विरोध होतो. इ.इ.)
परंतु लागलेले शोध हे जर कोणतीही क्रिया करण्यासाठी मूलद्रव्यसमूहाकडून जास्त ऊर्जा घेत असतील (पर्यायाने निर्देश क्र. २ चे उल्लंघन करत असतील तर-) आणि कमी ऊर्जेचे शोषण करणारी पर्यायी व्यवस्था असेल तर अशी व्यवस्था स्विकारली जाते. (हीच ती संदर्भचौकट!)
म्हणून न्यूटनच्या विश्वातील सूत्रे एखाद्या प्रश्नाची उकल करण्यासाठी त्या मूलद्रव्यसमूहाला पुरेशी असतील तर तो आईनस्टाईनच्या विश्वातील (जास्त गुंतागुंतीची आणि जास्त ऊर्जा वापरणारी) सूत्रे वापरण्याचे टाळेल. हाच तो स्वार्थ किंवा सोय!

मला वाटते इतके विश्लेषण पुरेसे आहे.

"सत्य-असत्याच्या" निर्णयासाठी तुमचे व्यावहारिक विचार काय? हे कळण्यासाठी या ठिकाणी मी चर्चा सुरू केली.

आपण सर्वांनी शाळेत सूर्यमध्यवाद शिकला. तो गंपू आणि त्याच्या आईबाबांच्या उदाहरणात उपयोगी पडत नाही .(कारण ते सत्य मानल्यास आपण गंपूच्या बाजूने अव्यवहार्य निर्णय देऊ.) सूर्यमध्यवाद व्यवहारात काय, पुस्तकांतही "सत्य" नसावा. कारण आजकाल आपण म्हणतो की सूर्य आकाशगंगेच्या मध्याभोवती फिरतो. सर्वांनी शाळेत शिकलेला हा सूर्यमध्य "सिद्धांत" हा व्यवहारातल्या "सत्य-असत्या"च्या निर्णयासाठी निरुपयोगी आहे, हे तुम्हाला पटले असावे.

तर फार थोड्यांनी शिकलेला पुंजभौतिकी सिद्धांत, सापेक्षसिद्धांत, मूलद्रव्यसिद्धांत, हे सर्व व्यवहारात "सत्य-असत्य" निर्णय करताना कसे उपयोगी ठरावेत?

वर मी माझ्या दिवंगत आजीचा उल्लेख केला आहे, जी अर्धशिक्षित होती, पण कमालीची हुशार होती. तुमच्या ओळखीचे, तुमच्या पूर्वजांपैकीही असे शेकडो लोक असतील. या लोकांनाही व्यवहारात "सत्य-असत्या"ची पारख होती. माझ्या आजी सारखेच त्यांना पुंजभौतिकी सिद्धांत, सापेक्षसिद्धांत, मूलद्रव्यसिद्धांत हे सर्व माहीत नसावेत. त्यामुळे "सत्य-असत्या"ची पारख करण्यास या सिद्धांतांचे ज्ञान आवश्यक नसावे. हे तुम्हाला पटावे.

मला "पुंजभौतिकी", "सापेक्षतावाद" या संज्ञा माहीत आहेत म्हणजे मी माझ्या आजीपेक्षा हुशार होत नाही. उलट तिच्याशी बोलून या सर्वांशिवाय ती व्यवहारात "सत्य-असत्य" कसे जोखत असे हे जाणण्याची मला जिज्ञासा आहे. माझ्या आजीशी संवादातून काही मिळवायचे तर "पुंजभौतिकी", "सापेक्षतावाद" या गोष्टींचा प्रमाण म्हणून उल्लेख न आला तर बरा. जे पुढे कधीतरी आपल्याला पटेल असे प्रमेय म्हणून उल्लेख आला तर ठीक.

जर मी माझ्या [दिवंगत] आजीला असा मान दिला नाही, तर माझी नात, [जी अजून जन्मलीही नाही :-)] ती मला मान कसा देईल? मला म्हणेल "आजोबा, 'ठठ्ठ्खट्तंगा'चा सिद्धांत अमुक म्हणतो म्हणून अमुक-तमुक, तुला तर खरे-खोटे काहीच कळत नाही, कसा रे तू बुद्दू!" तो काय तो सिद्धांत ती तिच्या शाळेत शिकली असेल, मला मात्र माहीत नसेल.

येथे "माझी दिवंगत आजी" केवळ उदाहरण म्हणून दिलेली आहे. माझ्या शेजारी राहाणारा सफाई-कामगार असाच हुशार आहे, असू शकेल. त्यालाही "सत्य-असत्य" जोखायची "काही जाण" आहे, पण "पुंजभौतिकी" बद्दल तो शिकलेला नाही. त्याच्याशी मला संवाद साधता आला पाहिजे. (त्याला कंटाळा आला तर तो संवाद साधणार नाही, हे ठीक. तो दयाळू असेल, त्याची भूमिका मला समजावण्यात त्याला रस असेल, असे समजा. मी त्याला अमान्य अशा तांत्रिक संज्ञा वापरल्या, तर त्यामुळे तो माझे प्रश्न-प्रतिसाद मानणारच नाही. त्याच्या अनुभ-ज्ञानाचा प्रकाश संवादावर पाडण्यास तो नकार देईल. तोटा माझाच होईल.) येथे केलेली चर्चा खूप वेगवेगळ्या लोकांना पूर्णपणे मान्य होऊ शकेल अशी इच्छा आहे. ती "द्विकालाबाधित" असावी. (द्विकाल म्हणजे भूत आणि वर्तमानकाळ.) त्यामुळे शब्दांचे बदलणारे अर्थ जाणून महत्त्वाच्या शब्दांच्या व्याख्या देणे कळीचे आहे.

म्हणून "सत्य-असत्य" कसे ठरवले जाते, याचा विचार करताना कुठल्याही विशिष्ट शास्त्रातील तांत्रिक संज्ञा-परिभाषा प्रमाण म्हणून येऊ नयेत. असे शब्दांत बोलायची आपल्याला सवय नाही, त्यामुळे सोपे शब्द सापडणे कठिण जात आहे. तुम्ही हे समजून घ्यावे. पण ही पारख आपण व्यवहारात लीलया करत असतो. त्यामुळे शब्द ठरवल्यानंतर या कल्पना आकळण्यास कठिण जाऊ नये.