प्राध्यापक साहेबांची शैली आवडली. सर्वसाधरणपणे एकच बाजू मांडण्याचा प्रघात असतो. प्रा. साहेबांनी विरोधी पुस्तकाचे संदर्भ जोडून खरा साध्यायी प्रत्येक गोष्टीकडे साध्याय म्हणूनच कसा पाहत असतो याचा वस्तुपाठच दिला आहे.

आपला समाज इतका सुस्त आहे की अनेक महामानव येतात आणि जातात, समाज आहे तेथेच राहतो.

हिंदु समाजाने अश्या अनेक नररत्नांना जन्म दिला आणि अश्या अनेक महामानवांनी आपापल्या परीने खरा हिंदु धर्म विशद करण्याचा यथायोग्य प्रयत्न केला.

मनुष्यगौरव दिनाबद्दल शास्त्रींजीना आमचा प्रणाम.

पांडुरंगशास्त्री आठवले यांचा स्वाधाय परिवार माहित नाही, असा भारतीय माणूस शोधून सापडणार नाही.

तुम्ही नीट शोधले नाही असो.

कधी तरी 'जय-योगेश्वर' म्हणुन कोणी तरी स्वाध्यायी आपल्याला भेटलाच असेल.

नाही बुवा.

सध्याच्या इतर संत माहात्म्यांपेक्षा यांचे वेगळेपण काय आहे?

फारा वर्षांपूर्वी गोव्यातील अगदी लहान खेड्यांत या स्वाध्यायींबरोबर जायची संधी मिळाली होती. त्या लहान खेडेगावात दोन दिवस राहणेही झाले होते. तेथील खेळीमेळीचे, आपुलकीचे, कोणताही बडेजाव, भेदभाव न राखता बंधुभावाचे वातावरण अतिशय प्रसन्न करणारे होते. लोक अशाप्रकारे एकत्र येऊन आपला विकास साधत असतील (आणि तेथील वातावरण पाहून माझी हीच धारणा झाली. ) तर ते स्पृहणीय आहे. आठवले यांनी आपल्या हयातीत उत्तम कार्य केले असे वाटते.

तसेच, येथे पांडुरंगशास्री आठवले यांचे फुलांच्या आसनांवर विराजमान होताना, एखाद्या देवासारखी बडदास्त ठेवलेले फोटो बर्‍यापैकी खटकले होते. परंतु ही भक्तांची न टाळता येण्यासारखी श्रद्धा असण्याची शक्यता आहे.

पांडुरंगशास्त्री आठवले यांचे भारतीय संस्कृतीबाबतचे सर्वच विचार मला पटतात असे नाही पण ती वाचनीय होती आणि उद्बोधकही. अशी बरीच पुस्तके मी खरेदी केली होती. सर्व भारतात सुखरुप आहेत. ;-)

बिरुटे सर,
सुरेख लेख. आपण वर्तमान काळातल्या इतर पूजनीय व्यक्तींचा व त्यांच्या काऱ्याचा असाच परिचय करून दिला तर
नक्कीच सर्वांना आवडेल.
शरद

पांडुरंग शास्त्री आणि त्यांच्या कामाची उत्तम प्रकारे ओळख करून दिली आहे. लेख प्रेरणादायक वाटला.

लेख आवडला.

पांडूरंगशास्त्री यांनी गीतेचे सार म्हणून तयार केलेले एक वाक्य लक्षात आहे, आत्मसात करण्यासारखे आहे...(आठवणीवर आधारीत... "माझ्या हिंदी" बद्दल् क्षमस्व ;) )

"किये बीना कुछ मिलता नही, मुफ्त मे लुंगा नही |
किया हुवा व्यर्थ जाता नही, कभी निराश बनुंगा नही |
कार्य करने की शक्ती तुझमे है, लघूग्रंथी रखुंगा नही |
कार्य करता जा, पुकारता जा, मदद तैय्यार है.... विश्वास गवाउंगा नही |

माझा स्वाध्यायींशी पहिला परिचय झाला तो एका मित्राच्या घरात. ९-१०वीत असताना. तो नेहेमी बाहेर निघताना एक मंत्र पुटपुटत असे. मी काय बोलतोस असे विचारल्यावर

विवादे विशादे प्रमादे प्रवासे
जलेचानले पर्वते शत्रुमध्ये
अरेण्ये शरण्ये सदा मांप्रवादी
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेकां भवामि

ह्या ओळी सांगितल्या.. मला फार आवडल्या.. म्हटलं कुठे शिकलास? तो म्हणाला "स्वाध्यायाला जातो ना तिथे.. "
त्याच्याबरोबर मी तिथे गेलो पण तिथे (त्या केंद्रात असेल कल्पना नाहि)पूर्णवेळ पोथ्यापठणच चालू असे.. या श्लोकासारखेच सुंदर श्लोक असत पण माझा पिंड हातात एखादी पुस्तिका घेऊन श्लोक घोकण्याकडे नसल्याने मी तिथे जाणे सोडले :).. मात्र रविवारी दादांच्या विचारांवर कोणीतरी बोलायचे ते ऐकण्यास मात्र मी जायचो.. त्यांचे बरेचसे विचार हे आचारात आणण्यायोग्य वाटले.. त्यामुळे त्यांची काहि पुस्तके वाचली .. बरेचसे पटले.. जे नाहि पटले ते सोडून दिले.. :)
अजूनही घरातून बाहेर पडताना हा श्लोक आठवतो.. मी काहि स्वाध्यायी नाहि.. पण स्वाध्याय हा प्रयोग आवडला
महाराष्ट्रातील आद्य समाजसेवकांमधे पांडुरंग शास्त्री आठवले यांचे नाव घेतल्याशिवाय पुढे जाता येणार नाहि हे नक्की
प्रा. डॉ. ,
मनुष्य गौरवदिनानिमित्त ह्या वाचनीय मेजवानीबद्दल आभार

ऋषिकेश
------------------
जगात १० प्रकारचे लोक असतात द्विमान पद्धती समजणारे आणि न समजणारे

पांडुरंगशास्त्रींच्या निधनानंतर स्वाध्याय परिवारात सत्ता आणि संपत्तीवरून चाललेले वाद पाहीले की लक्षात येते की तत्व कितीही चांगली असली तरीही ती प्रत्यक्षात आचरणात आणणे किती कठीण असते. दुसरी गोष्ट अशी की एखादी सामाजिक संघटना स्थापन करणे, ती मोठी करणे आणि तिच्यातून नियमितपणे चारित्र्यवान लोक तयार करणे हे तसे खायचे काम नाही. संघटना सामाजिक असो,राजकीय असो अथवा आध्यात्मिक असो त्यांचा करभार चालवण्यासाठी पैसा लागतोच आणि हाच पैसा त्या संघटनात विष पेरत असतो. सुरुवातीला असलेले नैतिक अधिष्ठान बघता बघता अनैतिकतेच्या दिशेने वाटचाल करायला लागते.
सद्या स्वाध्याय परिवारात जे काही चाललंय ते खरे तर पांडुरंगशास्त्रींच्या हयातीतही सुरु होते पण पांशांच्या व्यक्तिमत्वापुढे इतर गोष्टी गौण असल्यामुळे अशा गोष्टी कधीच प्रकाशात आलेल्या नव्हत्या. मात्र त्यांच्या मृत्त्युपश्चात त्यांच्या मानसकन्या जेव्हा त्याच गादीवर आरुढ झाल्या तेव्हापासून हळूहळू एकेक प्रकरणं बाहेर यायला लागलेली आहेत. ह्या त्यांच्या मानसकन्येवर भाडोत्री गुंडांकरवी खून करवल्याचे आरोपही सुरु झालेत.

गुजराथी वृत्तपत्रात ह्याबाबत अतिशय सविस्तरपणे बातम्या,लेख इत्यादि येत असतात. मराठी वृत्तपत्रांनी मात्र आजपर्यंत ह्याबाबत कमालीचे आणि आश्चर्यकारक मौन बाळगलेले दिसून येते.

मराठी भाषा हा माझा प्राणवायू आहे

पांडुरंगशास्त्री आठवले यांचा स्वाधाय परिवार माहित नाही, असा भारतीय माणूस शोधून सापडणार नाही.? काय सांगताय? मी शोधायला सुरु केले आणि पुढच्या क्षणालाच सापडला. माझ्या शेजारीच. तुमचे विधान अतिशयोक्ती अलंकारायुक्त वाटले. असो.
अभियांत्रिकी महाविद्यालयात एका प्राध्यापकांमुळेच माझा काहीचा संबंध आला होता. ते प्राध्यापक आता हयात नाहीत. अकालीच वारले. मला विचार व्यक्त करण्या इतपत माहिती नाही. पण मला वाटतं की लोकांनी नसते कट्टे भरवण्यापेक्षा एकदा तरी शास्त्रीजी म्हणतात त्याप्रमाणे भेटायला हवे. बाकी अब्जावधी भारतीयांमध्ये असे होणारे लोकं कमीच आणि माहिती असणे तर फारच कमी. असो, एक चांगला लेख उपक्रमावर वाचायला मिळाला.

अवांतरः बाकी येथे सुद्धा स्वाध्याय परिवारा बद्दल माहिती देणारे सुद्धा प्राध्यापकच असल्याने मला पांडुरंगशास्त्री आठवले, प्राध्यापकी पेशा आणि स्वाध्याय यांची सांगड घालताना गोंधळ उडतो आहे. प्राध्यापकांना स्वाध्याय नावात स्वारस्य असल्याने असावे का?

माझा धक्कादायक प्रतिसाद राखून ठेवतो आहे.
प्रकाश घाटपांडे

ह्म्म्.. सद्ध्या स्वाध्याय परिवारात् काय् चालू आहे इत्यादी माहीती मला नाही.
परंतू मी आठवल्यांचं 'देह् झाला चंदनाचा' हे आत्मचरीत्र वाचले तेव्हा मी भारावून गेले होते. अर्थात त्यात सगळ्या चांगल्याच गोष्टी असणार.
त्यासाठी तुम्ही दिलेली टिकाकारांची पुस्तकं वाचली पाहीजेत.
पण एकंदरीत त्यांनी बरीच चांगली कामं केली असं समजलं त्या पुस्तकातून.. ( मला नक्की आठवत नाही, पण सुरवातीला कोळी समजासाठी वगैरे जास्त काम केलं का त्यांनी?? मला असं वाचल्यासारखं वाटत् आहे. चु.भु.द्या.घ्या..)

आपण जेंव्हा म्हणतो की जग बदलले आहे तेंव्हा आपला संबंध फारतर १००/२०० मैलाशी आणि १००/२०० लोकांशीच आलेला असतो. ते जग बदललेले असते म्हणून आपण असे म्हणतो की जग किती बदलले आहे ना?

त्यामूळे अश्या वाक्यांचा अर्थ अश्याच पद्धतीने घ्यायला हवा.

( वरील कल्पना शंतनुराव किर्लोस्कराच्या जेट युगातील मराठी माणूस या पुस्तकातील आहे.)

स्वाध्यायी मी स्वाध्यायी । नाथाघरचा वासुदेव मी असे भजन आमच्या राममंदिरात पुण्याहून येणारे दोन स्वाध्यायी ज्य योगेश्वर असे म्हणत नमस्कार करायचे. स्वाध्याय चे प्रस्थ लोकांच्या सात्विक श्रद्धांवर उभारलेले मी पाहिले. कारण आमच्याही घरात ते होते. गावात होते.
जेव्हा स्वाध्याय परिवाराला ज्यांनी कुटुंब वाहुन घेतले होते असे प्रा. एस के जोशी व त्यांचे सुपुत्र श्री मिलिंद जोशी यांचेशी जेव्हा पुण्यात माझा संपर्क आला त्यावेळी मी त्याची दुसरी बाजु जेव्हा ऐकली त्यावेळि मी हबकलोच. कारण बिरुटे सरांप्रमाणे मला पहिली बाजुच ज्ञात होती आणी बर्‍याच वर्षात मी लक्षही दिले नव्हते. श्रद्धेतुन चार चांगली काम होत असतील बिधडल कुठं? ज्ञान प्रबोधिनीत जेव्हा मिलिंद जोशी यांचे राष्ट्रवाद अभ्यास मंडळात व्याखान ऐकले तेव्हा मी अवाक झालो. माझ्या प्रतिमेला धक्का पोचला. माझे कडे त्याचे रेकॉर्डिंग आहे.
जोशी कुटुंबीय सुद्धा पहिल्या बाजुने प्रेरीत झाल्यामुळे वाहवत गेले होते. जेव्हा दुसरी बाजु हळू हळू लक्षात आली व ते विरोध करु लागले त्यावेळी त्यांना अक्षरशः धमक्यांचे फोन आले . देव धर्म या गोष्टींना वेठीस धरुन भाबड्या श्रद्धाळू लोकांच्या जीवावर हे लोक मोठे होतात. दोन चांगल्या कामांमागे चार वाईट कामे कशी लपलेली असतात हे झापडे लावल्या मुळे त्यांना समजत नाही. त्यांनी नेटाने लढा दिला. त्यांचेकडे दुसर्‍या बाजुचे संकलनच आहे. ते मी त्यांच्या निवासी जाउन पाहिले आहे. आत्ता सर्व गोष्टी लक्षात नाहीत.
दुवा १

दुवा२
दुवा३

दुवा४
प्रमोद देवांच्या प्रतिक्रियेशी सहमत आहे. गुगलून पहा दुसरी बाजु भरपुर मिळेल. एनाअराआय मर्डर केस अगोदर देखील धर्मादाय आयुक्तांकडे नोंदवला गफला, जमीनीचा गैरव्यवहार, आर्थिक भ्रष्टाचार इ... सुरुवातीपासुन आहेत.
प्रकाश घाटपांडे

पांडुरंगशेठ यांच्याबद्दल असेही ऐकले होते की ते स्वत:च्याच फोटोची पूजा करतात म्हणून. म्हणे त्यांच्याकडे अशी शक्ती आहे की ते स्वत:चा आत्मा थोड्या वेळापुरता बाहेर काढून फोटोत ठेवतात आणि तेवढ्या वेळात पूजा उरकून घेतात.

हाच प्रकार नाना पाटेकराने 'ब्लफमास्टर' या सिनेमातही केला आहे.

पांडुरंगशास्त्री आठवले यांच्या विचाराचा परिचय करुन देतांना केलेल्या साधक-बाधक चर्चेबद्दल सर्वांचे मनःपुर्वक आभार !!!

स्वाध्याय परिवारात स्वाध्यायी विचाराने प्रभावित होऊन काम करणारी समाजातील सर्वस्तरातील माणसे आहेत. त्यांच्या विचारानुसार स्वाध्याय परिवाराचे काम चालु आहे. स्वाध्याय परिवारात येणा-या माणसाचे चारित्र्य तपासलेले नसते, म्हणजेच स्वाध्यायी म्हणून वावरणा-यास त्याच्या गुणदोषासहीत स्वीकारलेले असते, पण पुढे कधीतरी याच लोकांचा इगो जागृत होतो. आणि एखाद्या कार्याला गालबोट लागू शकते, आणि लोक त्याचा कसा-कसा अर्थ काढू शकतात ते आपण काही प्रतिसादात पाहिलेच आहे. त्याच बरोबर स्वाध्यायी म्हणून येणा-याकडून कोणतीही वर्गणी, शुल्क घेतल्या जात नाही. तसेच स्वाध्याय परिवारात वावरणा-या माणसाकडून काही चूका घडत असतील असे ग्रहीत धरले तर तो विचारांचा दोष नाही, त्याच्या वृत्तीचा दोष असावा असे वाटते. म्हणुन जी काही उदाहरणे आली आहेत ती चुकीच्या माहितीवर, आणि प्रसिद्धीमाध्यमाचा दृष्टीकोणानुसार ती आपल्यासमोर येतात असेही वाटते.

स्वाध्यायाच्या पुस्तकांमधे स्वाध्याय समजून सांगतांना मला एक चांगला विचार दिसला होता की, 'भक्त म्हणजे विभक्त नाही तो' कोणाशी तरी जोडल्या जाणे. कोणाशी जोडल्या जायचे आहे. याचा विचार स्वाध्याय समजावतो. त्याच बरोबर स्वाध्यायामधे भ्रामक समजूतीवर आधारलेली, अंधश्रद्धेने भरलेली, चमत्कारात फसलेली खोटी भक्ती इथे दिसत नाही. प्रभुप्रेम समजावणारी भक्ती इथे आहे. भक्ती केवळ वृत्ती नाही. ती कृती आहे. वृत्तीने उपासनेची सुरुवात होते तर श्रवणाने कृती घडते याचे ज्ञान स्वाध्यायी समजून घेत असल्यामुळे स्वाध्यायी, पांडुरंग शास्त्री आठवलेंना योगेश्वर समजतात किंवा स्वतः ते असे समजत होते असे कोणतेही विचार स्वाध्यांच्या पुस्तकामधे दिसत नाही. तसेच ते स्वतःचीच पूजा स्वत: करतात. ते स्वतःचा आत्मा बाहेर काढतात अशी नाविण्यपूर्ण माहिती इथेच मिळाली :) स्वाध्यायी विचारामधे तसे काहीही दिसत नाही, आणि वाचायलाही मिळत नाही.

भक्तीफेरीसाठी जाणारा स्वाध्यायी स्वतःची शिदोरी घेऊन स्वखर्चाने स्वाध्यायी विचार सांगण्यासाठी जातो. त्यामुळे स्वाध्यायी विचारांच्या माध्यमातून प्रत्यक्ष किंवा कोणत्याही आडमार्गे पैसे मागितल्या जात नाही. हा अनेक स्वाध्यायींचा अनुभव असावा. प्रत्यक्ष काही लोकांशी भेटण्याचा योग आलेला असल्यामुळे आणि काही प्रयोगही पाहिलेले असल्यामुळे त्यावर पुढे कधी बोलताही येईल.

अध्यात्मिक विचारासंबधी काही जेष्ठ सदस्यांनी केलेली काही सरसकट विधानांचे आश्चर्य वाटले तरी मते म्हणून त्याबद्दल आदर आहे.

असे असले तरी लेखकाचा स्वाध्याय विचार कोणावरही लादण्याचा प्रयत्न नाही. पण बुद्धीजीवी म्हणवणा-यांनी कोणताही विचार बुद्धीच्या कसोटीला घासून घेतला पाहिजे, त्याकरिताच लेखकाचा लेखनाचा प्रपंच होता. त्याबरोबर लेखाच्या निमित्ताने आम्ही उल्ल्लेख केलेल्या संदर्भ टीकेच्या पुस्तकांपुढे इथे आलेल्या टीकेच्या प्रतिक्रिया फार सौम्य आहेत असे वाटते.

एक मात्र सांगावेसे वाटते की, माणूस तत्त्वज्ञानाचे उत्कृष्ट विचार सांगू शकतो,पण त्या विचारांना साकार करुन हजारो कार्यकर्त्यांना त्याच तेजस्वी वृत्त्तीने, भक्तीभावाने कामाला लावणे, गीता आणि प्रभुचे नाव घेऊन स्वतःच्या खर्चाने गावोगाव फिरणारा माणूस घडवणे ही असामान्य गोष्ट आहे. आजच्या कराल काळात 'भक्ती ही एक सामाजिक शक्ती' आहे असा विचार सांगत समाजात आदर्श असे जीवन वाटावे इतके आयुष्यच बदलून जावे, तसेच स्वाध्याय कार्यात नव-नवीन प्रयोग पाहावयास मिळणे ही प्रथम श्रेणीच्या भारतीय तसेच पाश्चात्य तत्त्वचिंतकांना विचार करायला लावणारी गोष्ट वाटते.

जाता-जाता,

१९५४ मधे ऑक्टोंबर महिन्यात जपानमधे द्वितीय विश्वतत्वज्ञान परिषद भरली होती. अमेरिकेतल्या इंटरनॅशनल फिलॉसॉफिकल सोसायटीच्या वतीनं त्या परिषदेचे आयोजन करण्यात आले होते. भारतातून पांडुरंगशास्त्री आठवले यांना मोठ्या सन्मानानं पाचारण करण्यात आलेले होते. त्या परिषदेत तत्त्वचिंतकांनी श्रीकृष्णाबद्दल, गीतेबद्दल, अवताराबद्दल काही आक्षेप उभे केले होते, ते सर्व आक्षेप पांडुरंगशास्त्री यांनी खोडून काढले होते. अवतारवाद, श्रीकृष्ण,गीता, यातून त्यांनी अर्थशास्त्र, मानसशास्त्र, आणि समाजशास्त्र समजावून सांगितले होते. 'भक्ती ही एक सामाजिक शक्ती आहे' यासारखे नवनवीन विचार त्यांनी मांडले होते. इतर तत्त्वचिंतकाप्रमाणेच अमेरिकेच डॉ. कॉम्टन अतिशय भारावून गेले होते. असामान्य बुद्धीमत्ता, तेजस्विता, आणि तडफदारपणा पाहून पांडुरंगशास्त्रीविषयींचा त्यांचा आदर द्विगुणित झाला होता. ते म्हणाले होते '' आपल्याबद्दल मला फार आदर वाटतो. तुमच्या प्राचीन संस्कृतीचा आधार घेऊन तुम्ही अखिल मानवजातीच्या कल्याणासाठी निश्चितच कार्य करु शकाल याविषयी मला मुळीच शंका नाही. ' इन्डवेलिंग गॉड' ही अनुभूती आहे असं मी समजत होतो. पण ते एक इन्स्ट्रूमेन्टही आहे, ही संकल्पना तुम्ही मांडलीत. ही कन्सेप्ट सांगायला तुम्ही अमिरिकेत या........ ......... पाच वर्षासाठी ! तिथे आम्ही पाहिजे ते सहाय्य तुम्हाला देऊ. तिथे तुमची सर्व व्यवस्थाहोइल. पण त्याशिवाय तुमच्या भारतातल्या अकाउन्टमधे वर्षाकाठी काही लाख रुपये जमा होतील. अमेरिकेत सर्व सुखसोयींमधे राहून तुम्ही मानवतेचं कार्य करा. ( माहिती मिळाली- देह झाला चंदनाचा- राजेंद्र खेर यांच्या पुस्तकातून )

अर्थात ती ऑफर त्यांनी धुडकावली. 'माणूस बदलला पाहिजे यासाठीच भारत हेच स्वाध्यायींचे कार्यक्षेत्र झाले. पांडुरंगशास्त्री आठवले यांचा विचार सांगतांता लेखकाच्या लिहिण्याच्या उणीवांमु़ळे स्वाध्यायची ओळख नीटपणे करुन देता आली नसेल तर तो लेखकाचा दोष समजावा, विचारांचा, कार्याचा नव्हे, धन्यवाद !!!

पुन्हा एकदा सर्वांचे मनःपुर्वक आभार !!!