कारण (Cause) संकल्पनेबाबत
लेखकाचे प्रास्ताविक : या निबंधाकरिता माझी उद्दिष्ट्ये अशी :
(१) असे प्रतिपादन करायचे की "कारण" शब्द दिशाभूल करणार्‍या गुंत्यात इतका गुरफटलेला आहे, की तत्त्वज्ञानाच्या शब्दसंग्रहातून त्याचा बहिष्कार करणे हिताचे आहे.
(२) विज्ञानात जो तथाकथित "कार्यकारणभावाचा सिद्धांत" (Law of Causality) आहे असे तत्त्वज्ञ सांगतात, तसे कुठले तत्त्व खरोखर विज्ञानात वापरले जाते का, त्याचा शोध घ्यायचा आहे.
(३) या भ्रामक "कारण" संकल्पनांच्या अनुषंगाने होणारा गोंधळ - विशेषतः हेतुसाधकता (Teleology) आणि पूर्णनिर्धारितता (Determinism) यासंबंधांतला गोंधळ - निदर्शनास आणून द्यायचा आहे.

(अनुवादकाची टीप : बर्ट्रंड रसेल यांनी या विषयावरती १९१२ साली ऍरिस्टोटेलियन सोसायटी मध्ये व्याख्यान दिले, आणि त्या संस्थेच्या पत्रिकेमध्ये लिखित स्वरूपात हा निबंध प्रकाशित झाला. मूळ लेखाबाबत सर्व हक्क "बर्ट्रांड रसेल पीस फाउंडेशन"कडे आहेत. हे मराठी भाषांतर आणि आंतरजालावर होणारे प्रकाशन अनुमतिप्राप्त आहे. अनुवादकाने सोयीसाठी दीर्घनिबंधाचे अनेक भाग केलेले आहेत, आणि त्यांना शीर्षकेही दिली आहेत.)

भाग १: प्रास्ताविक, कार्यकारणभाव आणि आवश्यकता, आवश्यकतेच्या व्याख्या

या निबंधाकरिता माझी उद्दिष्ट्ये अशी :
(१) असे प्रतिपादन करायचे की "कारण" शब्द दिशाभूल करणार्‍या गुंत्यात इतका गुरफटलेला आहे, की तत्त्वज्ञानाच्या शब्दसंग्रहातून त्याचा बहिष्कार करणे हिताचे आहे.
(२) विज्ञानात जो तथाकथित "कार्यकारणभावाचा सिद्धांत" (Law of Causality) आहे असे तत्त्वज्ञ सांगतात, तसे कुठले तत्त्व खरोखर विज्ञानात वापरले जाते का, त्याचा शोध घ्यायचा आहे.
(३) या भ्रामक "कारण" संकल्पनांच्या अनुषंगाने होणारा गोंधळ - विशेषतः हेतुसाधकता (Teleology) आणि पूर्णनिर्धारितता (Determinism) यासंबंधांतला गोंधळ - निदर्शनास आणून द्यायचा आहे.

सर्व पंथांचे सर्व तत्त्वज्ञ कल्पना करतात की कारणत्व (causality) हे विज्ञानाचे स्वयंसिद्ध तत्त्व (axiom) किंवा प्रतिपाद्य-गृहीतक (postulate) आहे. मात्र गमतीची बाब अशी, की गुरुत्वाकर्षण-खगोलशास्त्रासारख्या कुठल्याही प्रगत विज्ञानामध्ये "कारण" हा शब्द मुळीच येत नाही. डॉ. जेम्स वॉर्ड Naturalism and Agnosticism (नैसर्गिकतावाद आणि अज्ञेयवाद) पुस्तकात याच पायावर भौतिकशास्त्राविरुद्ध तक्रार करतात : त्यांच्या मते ज्यांना विश्वाबद्दल अंतिम सत्य निश्चित करायचे आहे, त्यांनी कारणांचा शोध घेण्यास झटले पाहिजे, भौतिकशास्त्र मात्र तसा प्रयत्नही करत नाही. माझ्या मते तत्त्वज्ञानाने हुकूम द्यायचे असले अधिकार आपणावर घेऊ नयेत. भौतिकशास्त्राने कारणे शोधायचे सोडून दिलेले आहे त्याचे स्पष्टीकरण काय, तर अशा कुठल्या गोष्टीच नाहीत म्हणून. तत्त्वज्ञांच्या पुस्तकांत हजेरी लावलेल्या अनेक मुद्द्यांसारखा हा "कार्यकारणभावाचा सिद्धांत"ही गतकाळचा अवशेष आहे, असे मला वाटते. त्याने कुठले नुकसान होत नाही, या भ्रमामुळे तो (ब्रिटनमधल्या) राजघराण्यासारखा टिकून आहे.

तत्त्वज्ञ "कारण" म्हणतात, तेव्हा त्यांना काय अर्थ अभिप्रेत असतो, ते समजण्यासाठी मी बॉल्डविनचा शब्दकोष तपासला. आणि मला अपेक्षांपेक्षा मोठा खजिना मिळाला. एक नव्हे तर तीन अन्योन्य-विसंगत व्याख्या मला सापडल्या :

"कारणत्व. (Causality) (१) कालक्रमातील घटनांचा आवश्यक संबंध...
"कारण (Cause) (ही संकल्पना). एक प्रक्रिया दुसर्‍या प्रक्रियेच्या परिणामस्वरूप होते या जाणिवेत किंवा विचारात जे-जे काय समाविष्ट होते...
"कारण आणि कार्य (परिणाम) (Cause and Effect) (१) कारण आणि कार्य... या दोन परस्परसंबंध सांगणार्‍या (correlative) संज्ञा आहेत. त्यांचे संज्ञी दोन स्पष्ट-भिन्न (distinguishable) वस्तू, परिस्थिती, किंवा सत्याचे पैलू असतात, पैकी पहिली वस्तू अंत पावता लगेच दुसरी वस्तू अस्तित्वात येते, आणि दुसरी अस्तित्वात येण्याच्या लगेच पूर्वी पहिली वस्तू अंत पावलेली असते."

या तीन व्याख्यांचे परिशीलन आपण क्रमाने करूया. पहिली अर्थातच "आवश्यकते"च्या व्याख्येशिवाय समजू येत नाही. त्याची व्याख्या बॉल्डविनचा शब्दकोश अशी देतो :

"आवश्यक. (Necessary) आवश्यक म्हणजे केवळ सत्य नव्हे, तर कुठल्याही परिस्थितीत जे सत्य असते, ते. या संकल्पनेत जुलमी बळजबरीपेक्षा काही वेगळे आहे; म्हणजे अमुक होण्यात सर्वसमावेशक कायदा आहे."

कारण-संकल्पनेचा आवश्यक-संकल्पनेशी इतकी घनिष्ठ संबंध आहे, की या व्याख्येशी घुटमळणे म्हणजे भरकटणे नव्हे. शक्य असेल, तर या शब्दाचा काहीतरी अर्थ असू शकतो काय, ते शोधले पाहिजे. जशी दिसते तशी ही व्याख्या घेतली, तर कुठलाही निश्चित अर्थसंकेत दूरान्वयेही साधत नाही.

प्रथम आपण लक्ष दिले पाहिजे, की "कुठल्याही परिस्थितीत जे सत्य असते" या वाक्यखंडाला (phrase) काही अर्थ असावाच, तर त्या वाक्यखंडाचे विशेष्य (किंवा उद्देश्य, subject) हे एक विधान-फलन (propositional function) असले पाहिजे, कुठलेही विधान (proposition) नव्हे. _{[तळटीप १]}

विधान हे थेट "सत्य" किंवा "असत्य" असते. त्यात "परिस्थिती"चा प्रश्नच येत नाही. "पहिल्या चार्ल्स राजाचा शिरच्छेद झाला" हे विधान सत्यच असते, मग परिस्थिती उन्हाळ्याची असो, की हिवाळ्याची, रविवार असो की सोमवार. "कुठल्याही परिस्थितीत सत्य" असे म्हणण्यासाठी विधान-फलनाच्या बाबतीतच काही प्रयोजन असते - यात जो अनिश्चित चलपद-अवयव असतो, तो बदलू शकतो, आणि त्या अवयवाच्या बदललेल्या किमती म्हणजे वेगवेगळ्या "परिस्थिती" होत. अशा प्रकारे जर "आवश्यक"चा अर्थ "सर्व परिस्थितींमध्ये सत्य" असा असेल, तर त्याचे उदाहरण आहे : "जर क्ष मनुष्य आहे, तर क्ष मर्त्य आहे" हे आवश्यक असेल, तर 'क्ष'च्या कुठल्याही किमतीसाठी ते सत्य आहे. त्यातून आपण या व्याख्येपाशी पोचतो :

"आवश्यक" हे विधान-फलनाबद्दल विधेय (predicate) असते, आणि त्याचा अर्थ असा की त्या विधान-फलनातील स्थानधारकांची कुठलीही शक्य किंमत ठरवली, तर बनलेले विधान सत्य असते.

दुर्दैव असे की बॉल्डविनच्या शब्दकोशाच्या अनुसार जे आवश्यक आहे, ते "कुठल्याही परिस्थितीत सत्य असते", इतकेच नव्हे, तर "सत्य"ही असते. आता, या दोन बाबी परस्पर-विसंगत आहेत. केवळ विधानेच "सत्य" असू शकतात, आणि केवळ विधान-फलनेच "कुठल्याही परिस्थितीमध्ये सत्य" असू शकतात. ज्या प्रकारे व्याख्या लिहिलेली आहे, ती अर्थशून्य आहे. अभिप्रेत
अर्थ असा काहीसा असावा : "जर विधान-फलन कुठल्याही परिस्थितीमध्ये सत्य असले, तर त्यातून बनलेले विवक्षित विधान आवश्यक असते." पण ही व्याख्या घेतल्यास तेच ते विधान कधी आवश्यक होईल तर कधी आश्रित (contingent) होईल - विधानातील कुठला अवयव मुळातल्या विधान-कारकात अनिश्चित आहे, त्यावर हे अवलंबून आहे. उदाहरणार्थ : "जर सॉक्रेटिस मानव आहे, तर सॉक्रेटिस मर्त्य आहे" हे विधान घेतले, आणि "सॉक्रेटिस"च्या स्थानावरचे स्थानधारक बदलले, तर विधान आवश्यक आहे असे दिसते. मात्र "मानव" किंवा "मर्त्य"च्या स्थावरील स्थानधारके बदलली तर नव्हे. दुसरे उदाहरण : "जर सॉक्रेटिस मानव आहे, तर प्लेटो मर्त्य आहे" हे विधान "सॉक्रेटिस" किंवा "मानव" या ठिकाणची स्थानधारके बदलली तर आवश्यक आहे, "प्लेटो" किंवा "मर्त्य" या स्थानांवरची स्थानधारके बदलली तर नव्हे. कुठल्या अवयवाच्या संदर्भात आवश्यकता आहे, ते ठरवल्यास या अडचणीवर मात होते. त्यातून आपण या व्याख्येपाशी पोचतो :

विधानाच्या विवक्षित अवयवाच्या संदर्भात - विधान अर्थपूर्ण ठेवून त्या अवयवाच्या ठिकाणी कुठलाही बदल केल्यावर ते विधान सत्यच राहिले, तर त्या अवयवाच्या संदर्भात विधान आवश्यक असते.

आता ही व्याख्या वर सांगितलेल्या "कारणत्वा"च्या व्याख्येत आपण वापरू शकतो. स्थानधारक म्हणजे आदल्या घटनेची वेळ होय, हे स्पष्टच आहे. तर "कारणत्वा"चे एक समूर्त रूप असे असू शकेल :

"जर क_१ या वेळी घ_१ ही घटना घडली, तर त्यापुढे घ_२ ही घटना घडते." हे विधान क_१ काळाच्या बाबतीत आवश्यक आहे, म्हणजेच, क_१ वेळ बदलली तरी विधान सत्य राहाते. मग "कारणत्वा"चा वैश्विक सिद्धांत असा मांडला जातो : "कुठलीही घ_१ घटना घेतल्यास, अशी कुठलीतरी घ_२ घटना असते, जी घ_१ घटना घडल्यानंतर घडते." परंतु याचा नेमकेपणा पर्याप्त ठरण्यासाठी घ_२ घटना किती विलंबाने घडते, त्याची विवक्षा हवी. तर तत्त्व असे होते -

"कुठलीही घ_१ घटना घेतल्यास, अशी कुठलीतरी घ_२ घटना असते आणि कुठलेतरी कालांतर ಕ असते, असे की घ_१ घटना जेव्हाजेव्हा घडते, त्यानंतर ಕ कालांतराच्या आत घ_२ घटना घडते."

हा सिद्धांत खरा की खोटा याबाबत या घटकेला मला त्याबद्दल देणेघेणे नाही. सध्या मला इतकेच शोधून काढायचे आहे, की हा कारणत्वाचा सिद्धांत सांगतात तो असल्यास काय आहे. म्हणून मी पुढल्या व्याख्यांकडे सरतो.

(पुढे चालू)
- - -

तळटीप १: विधान-फलन म्हणजे चलपद [variable] अवयव असलेली पदावली [expression] होय. यातील चलपदाला निश्चित किंमत [definite value] देताच ते विधान होते. उदाहरणार्थ : "अ अ आहे." किंवा "क्ष ही संख्या आहे." चलपद अवयवाला त्या फलनाचे स्थानधारक [argument] म्हणतात.