चांगला विषय आहे. विस्तृत प्रतिसाद नंतर लिहीतो. आजच बीबीसीवर राजन दातार नावाच्या वार्ताहराने स्वत:चीच ओळख रॅजन दॅतार अशी करून दिल्याचे पाहिल्यावर हसावे की रडावे ते कळले नाही.

----
"काय करणार? जुनी खोड. स्वतःलाही सोडलं नाही. नको ते प्रश्न, नको त्या शंका विचारणारच." -- मास्तर, सामना चित्रपटात.

प्रत्येकाच्या ओळख ही अनेक पदरी असते. त्यात वंश, नागरीकत्व, धर्म, भाषा इ. चा समावेश होतो. हे सर्व पदर एकाच वेळेस सारखेच महत्त्वाचे नसतात. त्यांची क्रमवारी (हयेरार्की) स्थळ-काळाप्रमाणे बदलत असते.

माझ्या गावात माझे ओळख भारतीय, हिंदू किंवा मराठी अशी असण्याचे काहीच कारण नाही, कारण गावातील जवळपास सर्वांचीच ती ओळख असणार आहे. तेव्हा तेथे माझी ओळख ठरवते माझी जात (मानत नसलात तरी) आणि घराणे (अमक्यातमक्याचा नातू इ.).

मुंबईत मात्र मराठी ही ओळख जास्त महत्वाची!

अमेरीकेत मुख्य ओळख भारतीय ही. हिंदू ओळख नंतरची.

उद्या कदाचित परग्रहावरून कोणी आले तर समस्त मानवजातीची ओळख पृथ्वीवासी हीच !

Doing what you like is freedom. Liking what you do is happiness.

कोण कोणाची आई हे एकीकडे ठरत असतानाच :) हेही नमुद करावेसे वाटते, की हा लेख या चर्चेपेक्षा फार वेगळ्या विषयाला हात घालणारा आहे ;).

असो.. लेख खूप आवडला. विचार करायला लावणारा आहे. पुन्हा चिंतन केल्यावर व "खरी चर्चा" सुरु झाल्यावर मतांच्या पिंका टाकीनच :)
पण्, "मी कोण" या प्रश्नाचे उत्तर या जागतीक गावातील (ग्लोबल व्हिलेज) कोणीही गावकरी देऊ शकेल असे वाटत नाहि.
किंबहुना तुम्ही स्वतःला कोण समजता या पेक्षा लोक तुम्हाला कोण मानतात यावर तुमची ओळख ठरते हे तुमचे म्हणणे मात्र् सोळा आणे पटले.

-ऋषिकेश

अतिशय जिव्हाळ्याच्या विषयाला हात घातलात. कोण असा असेल ज्याला आयुष्यात कधी ना कधी "कोSहम् ?" हा प्रश्न पडला नसेल ! शतकानुशतके जो प्रश्न एका आध्यात्मिक पातळीवर विचारला जातो आहे , आजच्या जगात हाच प्रश्न इतर अनेक संदर्भात महत्त्वाचा ठरतो आहे.

मला असे वाटते की आजचा माणूस अनेक थरांचा बनलेला आहे. "जडणघडण" या प्रक्रियेतून तुम्ही आम्ही सर्वजण जातो. प्रत्येक जण आपापल्या "घडण्याच्या" कुवतीनुसार घडत जातो. बदलाना जी व्यक्ती यशस्वीपणे सामोरे जाते त्या व्यक्तीवर अनेक संस्कारांचे लेप चढत जातात ; त्याची विचारप्रक्रिया अधिकाधिक सर्वसमावेशक आणि प्रसंगी गुंतागुंतीची बनते. अशा व्यक्तीला कधीतरी , केव्हातरी "मी कोण ? माझी ओळख काय ?" यासारखे प्रश्न पडणारच. ज्याने कधी आपली चिंचोळी , कोती विचारसरणी सोडली नाही, नवनवीन प्रदेशाना, वेगवेगळ्या वंश-जाति-धर्माना , आचारविचाराना समजून घेण्याचा प्रयत्न केला नाही त्याला असे प्रश्न पडणे कठीण. "मळ्यास कुंपण पडणे" ज्याला साहावत नाही त्या "नव्या शिपायाला" मात्र हे प्रश्न पडणार हे अपरिहार्य.

या प्रश्नाचे उत्तर ज्याचे त्याचे स्वतःचे. ते ज्याने त्याने स्वतः शोधायचे. ("प्रत्येकाला आपला क्रूस स्वतः वहावा लागतो" अशा अर्थाच्या एका इंग्रजी वाक्याची आठवण येते.)

मला वाटते, एखाद्या नॉन्-कॅथ्लिक् व्यक्तिला अंत्यदर्शनाच्या प्रसंगी "बाजूला हो" असे सांगणे काय, की आपल्यावरील धर्माच्या जबरदस्त पगड्यामुळे एखाद्या नॉन्-ख्रिश्चन माणसाच्या समाधीचे दर्शन घ्यायला नकार देणे हे त्या त्या व्यक्तिंच्या "न घडण्याच्या" द्योतक आहेत. अशी उदाहरणे केवळ ख्रिश्चन-कॅथ्लिक सनातनवाद्यांचीच आहेत असे मानायचे काहीच कारण नाही. सर्व धर्मामधे हे सापडायचेच.

मूळ विषयाची व्याप्ती इतकी मोठी आहे की, त्याबद्दल सुचत जाईल तसे लिहावे लागणार.

काही दिवसांपूर्वी मी "वहाणा" या नावाचा एक विषय सुरू केला होता. मैलोन् मैल चालल्यानंतर जशा आपल्याला आपल्या वहाणा बदलाव्या लागतात , तसेच , अनेक अनुभवानंतर गेल्यावर आपल्याला आपली मूल्ये , तत्वे यांचा नव्याने विचार करावा लागतो अशा अर्थाचे ते चिंतन होते. या लेखाशी मला त्याचा सांधा जोडता येईल असे वाटते. जसजसे आपण नवनव्या अनुभवाना सामोरे जातो तसतशी आपली नव्याने ओळख आपल्याला पटत जाते - आणि कदाचित् याच न्यायाने, काही वर्षांपूर्वीचे आपण आपल्याला काहीसे अनोळखीसुद्धा बनत जातो. माझ्या अयुष्यातील अशा पटलेल्या नव्या ओळखी आणि टाकलेल्या जुन्या "वहाणा" यांचा थोडा परामर्श घेता येईल.

एका अगदी कर्मठ म्हणता येईल अशा वातावरणात मी वाढलो. कर्मठपणातही प्रकार असतात. दुर्दैवाने, माझ्या वाट्याला जो कर्मठपणा आला त्यात धर्माच्या सांगोपांग ज्ञानाच्या डोळसपणाचा फार संबंध नव्हता. होता तो देवभोळेपणा , अवडंबर , आंधळे विश्वास. देवाधर्माची आणि माझी ताटातूट होण्याला कारणीभूत ठरले त्या संस्थांचेच आमच्या घरातील विश्वस्त. एक हिंदू , एक ब्राह्मण अशा ओळखींमधला पोकळपणा पौगंडावस्थेमधेच जाणवायला लागला होता. ज्या ओळखींचा , प्रसंगी जबरदस्त प्रभाव माझ्या आजूबाजूच्या मुलांमधे पडत असताना मी पहात होतो, नेमक्या त्याच ओळखीना मी वाढत्या वयात पारखा झालो होतो. वृथा बंडखोरीची पौगंडावस्था ओलांडताना पुन्हा धर्म-वेदोपनिषदे-गीता याची माझ्या वकूबाप्रमाणे मी ओळख करून घेतली. मात्र त्यावेळाच्या "ओळख-परेडी"त आणि लहानपणीच्या धाक-दपटशाखालच्या ओळखीत पुष्कळ फरक पडला होता. नंतरची ही ओळख आतापर्यंत टिकून आहे असे अजूनतरी वाटते. वडील गेल्यानंतरच्या प्रसंगी त्याचा प्रत्यय आला. या प्रसंगी -इतर नातेवाईकांच्या विरोधाला बिलकुल भीक न घालता - सनातनी धर्मसंस्कार नाकारून वडिलांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ चांगल्या कामाला दर वर्षी देणग्या देण्याचा निर्णय घेतला.

याच अनुषंगाने असे म्हणता येईल की, "अमुक अमुक आडनावाचा" अशी एक ओळख सांगणारे लोक - शहरी भागात वाढताना क्वचितच पण तरीही - मला भेटायचे. आधुनिक जगाच्या संदर्भात मला अशा कुटुंबाच्या अभिमानाचे म्हणा किंवा जातीच्या ओळखीचे फार नवल वाटते. अशी ओळख फार काळ टिकली नाही हे सांगायला नकोच.

आज वर्षानुवर्षात मला त्या त्या देवळांमधे जायला मिळत नाही. मात्र जेव्हा मी तिकडे जातो तेव्हा काही क्षण असे येतात की, वर्षानुवर्षाची टरफले गळून पडतात आणि "त्या" जुन्या जीर्ण "मी"ला मी भेटतो. एक शिरशीरी येऊन जाते - गतकाळाच्या स्मृतींची , विसरलेल्या ओळखीची.

बराच विचारमग्न करुन गेला. उत्तर अर्थातच सापडलेले नाही.

लेख विचार करायला लावणारा आहे. पण, काय लिहावे सुचत नाही.

प्रतिभा हरवलेला.
प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे

फारच सुंदर लेख. आमच्या मनातले सगळेच मुद्दे तुम्ही मांडले. लेखाचा शेवट - पण एक धर्म, जो आचाराने बदलण्याची गरज जरी असली तरी विचाराने कालातीत तत्वज्ञान आहे, अशा हिंदू धर्माचा एक वाळूच्या कणा एव्ह्ढा आपण भाग आहोत याबद्दल लाज वाटून घेण्याची तरी गरज आहे का? - खुप काही सांगुन जातो.
मुळातच इतर धर्मांना महान म्हणण्याची संस्कृती मनाला कुठे तरी पटत नाही. इतर धर्म हिंदू धर्मा पेक्षा तरुण आहेत. त्यामुळे त्या धर्मियांना ते जास्त पुरोगामी वाटतात आणि त्यांचा प्रचार-प्रसार देखील तसाच होतो. आम्हा हिंदूंना आमचा इतिहास मान्य करायचा नसतो. मग त्यातुन न्युनगंडाची भावना. ती लपवण्यासाठी इतरांना महान म्हणायचे या अपेक्षेने कि ते ही आम्हाला महान म्हणतील. असे का?
खरच असे सगळे प्रश्न अस्वस्थ करुन जातात.

"ओळख" या प्रकाराची एकूण व्याप्ति इतकी मोठी आहे आणि हा विषय इतका जिव्हाळ्याचा आहे की , या अनुषंगाने जे अनेक प्रश्न उपस्थित होतात त्याना या निमित्ताने वाट मिळते आहे.

अनिवासी भारतीयाना सापडलेली/न सापडलेली स्वतःची ओळख हा एक स्वतंत्र विषय होऊ शकेल. एका नव्या देशाचे नागरिक बनण्याच्या प्रक्रियेमधे अनेक गोष्टी घडतात. नवीन देशातच स्थायिक होण्याबद्दल कसलाही संदेह न बाळगणारे आणि कायमचे स्थायिक व्हावे - नव्हावे याबद्द्ल केवळ संदेहच असणारे (आणि कुठल्याच निर्णयाला येऊ न शकल्यामुळे आहे त्या स्थितीत - पर्यायाने नवीन देशातच - स्थायिक होणारे ), व्यवस्थित नियोजन करून दीर्घकालीन वास्तव्यानंतरही परत भारतात परतणारे , नोकरी धांद्यातील अपयशामुळे , आर्थिक व्यवस्थेच्या संकटामुळे नाइलाज म्हणून भारतात परत जाणारे , स्वेच्छेने भारतात परत आल्यावरसुद्धा एकूण सर्व तंत्रे न जमल्याने पुन्हा परदेशी परत जाणारे , अपयशामुळे आणि नाइलाजाने भारतात जाऊनही पुन्हा परदेशी कायमस्वरूपी येण्याची स्वप्ने पहाणारे..... प्रकार तरी किती सांगावेत.

तर यापैकी तुमचा प्रकार कुठलाही असो, तुम्ही जर अनिवासी भारतीय असाल तर तुम्हाला तुमच्या ओळखीबद्द्लच्या प्रश्नाशी कधी ना कधी तरी गाठ पडली असेलच.

आपला देश म्हणजे नेमका कुठला ? परदेशात आपण कायमस्वरूपी नेमके का रहातो आहोत ? भूतकाळातील आपली आवडती माणसे, ठिकाणे, गोष्टी यांचे नि आपले नेमके काय नाते रहाते ? जेथे आपण स्थायिक झालो तिकडे आपले रोपटे नीट लावले गेले का ? लावले गेले तर रुजले का ? तिथल्या समाजाशी, लोकांशी, आचारविचारांशी (एक नोकरीधंद्याचे वगळता) आपले किती अभिसरण झाले ? एकूणच, परदेशी आल्याने आणि इथे कायमस्वरूपी राहिल्याने आपल्या एकंदर आयुष्यात भेग तर नाही पडलेली ?

मला वाटते , "ओळख" (आयडेंटीटी) ही गोष्ट या संदर्भात वर्मस्थानीची आहे. वर उल्लेख केलेले प्रश्न हे त्याशी संबंधित आहेत.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
या विषयी निश्चित माहिती अशी:
* १. दिनकर धोंडो कर्वे. २ रघुनाथ धोंडो कर्वे...हे दोघेही महर्षी धोंडो केशव कर्वे याचे पुत्र.
* इरावतीबाई कर्वे या दि.धों.कर्वे यांच्या पत्नी. म्हणून महर्षी कर्वे यांच्या स्नुषा.
*डॉ. आनंदराव कर्वे (नंदू) हे इरावतीबाई आणि दि. धों. यांचे पुत्र.
* त्या काळी इरावतीबाई आपल्या पतीला 'दिनू' अशा एकेरी नावाने संबोधित असत.त्याविषयी एक किस्सा.$
..........................................................................

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
वेळे अभावी किस्सा लिहायचा राहिला. फारसा चांगला आहे असेही नव्हे. पण लिहितो.अर्थातच ऐकीव आहे.लिखित स्वरूपात वाचलेला नाही.
डॉ.दि धों. कर्वे फर्ग्यूसन कॉलेजचे प्राचार्य होते. डॉ. इरावती डेक्कन कॉलेजात प्राध्यापिका होत्या. त्या आपल्या पतीला "अरे दिनू " असे संबोधित.(हे सर्व खरे आहे.)
....* एकदा इरावतीबाई कॉलेजात जाण्यासाठी घरातून लौकर बाहेर पडल्या. त्यांना फाटकातून एक माणूस आत येताना दिसला. त्याला पाहून बाई म्हणाल्या
"दिनू, हा नळ दुरुस्त करणारा माणूस आला बघ. त्याच्याकडून काय ते व्यवस्थित काम करून घे. मी निघाले."
अर्धी चड्डी आणि बनियन अशा वेषात असलेले डॉ कर्वे बागेला पाणी घालत होते. ते हो म्हणाले.
थोड्यावेळाने ते घरात आले. सिगारेट शिलगावून आरामखुर्चीत पेपर वाचत बसले.
त्यांना पाहून तो कामगार म्हणाला, "दिन्या, बाईसाहेब बाहेर पडल्यावर तू आरामात खुर्चीत बसून विडी ओढतो आहेस. वर पेपर वाचण्याचे सोंग करतोयस. चल, मला दे एक विडी. आणि काय काम करायचे ते दाखव."

श्री. विकासराव,

अत्यंत कळीच्या मुद्द्याला हात घातलात. मला वाटते की दुर्दैवाने मागच्या हजार वर्षांच्या इतिहासातून तयार झालेली पराभूता मानसिकता भारतीयांच्या न्यूनगंडाचे कारण आहे. स्वतःच्या ओळखी संदर्भातही हीच मानसिकता दिसून येते.

मला या सर्वात मूळ प्रश्न पडतो आणि तो केवळ भारतीयांबद्दल् कारण जगात इतर कुठल्याही देशातील लोकं असे वागत नाहीत (थोडेफार अमेरिकन्सच सोडले तर!) की असा स्वतःच्याबाबतीत आपण न्यूनगंड का ठेवतो?
--- सतत हजार वर्षे पारतंत्र्यात राहिलेल्या भारतीयांना आपल्या स्वभिमाणाचा विसर पडला होता (शिवाजी, राणा प्रताप असे काही अपवाद). या मानसिकतेतून जनतेला बाहेर काढण्याचे काम स्वतंत्र भारताच्या नेत्यांचे होते. परंतू "मी केवळ जन्माने हिंदू आहे" असे निर्लज्जपणे सांगणार्‍या नेत्याकडे भारताचे नेतृत्व गेले अन हा समान अणखीच जास्त न्यूनगंडात गेला. या न्यूनगंडाशी माझी ओळख तशी बालपणीच झाली. आमच्या गावी केवळ एक मुस्लीम कुटुंब होते. ते धार्मिकही होते पण हिंदू सणवार, देवधर्म करायचे, मुस्लिम नव्हे. त्या कुटुंबाने गावातल्या सामुहिक रामायणाचा खर्च सुद्धा उचललेला आठवतो. पण गावकरी मात्र त्या घरातील सदस्यांना "सलामालेकूम" म्हणत तसेच मोडक्या-तोडक्या उर्दूत बोलायचा प्रयत्न करत (निजामीचा पगडा). मला प्रश्न पडायचा की ज्यांना मराठी खूप व्यवस्थित येते त्यांना ही माणसे उर्दूत का बरे बोलत असावेत. "राम राम" केल्यावर "राम राम"नेच उत्तर देणार्‍या या मंडळीला "सलामेलुकुम" का बरे करत असावेत? उत्तर...न्यूनगंड. हीच स्थिती येथे आमच्या मराठी मित्रांच्या टोळक्यात सुद्धा आहे. "शूर आम्ही सरदार" हे गीत पाडव्याच्या कार्यक्रमात गाणार्‍या सय्यदशी बोलताना आमच्यातले काही लोक विनाकारण हिंदी (उर्दू) मध्ये संभाषण सुरु करतात! मला मात्र हाच सय्यद "नमस्कार" म्हणतो. "या" मित्रांचे म्हणने होते की त्याला नमस्कार म्हणून तू त्याच्या भावना दुखावत नाहीस काय? मी सर्वांच्या समक्ष त्यालाच विचारले. त्याचे म्हणने "मी सुद्धा तुमच्यातलाच आहे हो. तुम्ही वेगळे समजू नका".

अमेरिकेत अथवा भारताबाहेर कुठेही, "आज आमच्याकडे गणपती आहेत, अथवा दिवाळी आहे" वगैरे म्हणले तर त्यात कुणाच्या काय भावना दुखावणार आहेत? अनुभव नाही, पण निरीक्षण आहे की तसे स्वतःस कमी लेखणार्‍या लोकांना इतरांकडून काही "बेसीक रीस्पेक्ट" मिळत नाही.
--- आमच्या टीममध्ये मुरली आला तेव्हा त्याने आमच्या व्यवस्थापकास (मॅनेजर) ओळख करुन देताना "मुराली" असे म्हणाला. व्यवस्थापकाने म्हटले "इज मुरली डिफरंट दॅन मुराली?" पुढे तो म्हणाला, "डू इंडियन्स इन इंडिया नो द प्रोनान्सिएशन ऑफ मॅकडोनाल्डस?". मुरली, "येस". व्यवस्थापक, "वाट इफ मॅकडोनाल्ड (एम सी डोनाल्ड) हॅड मेसड अप हीज नेम लाइक यू आर डुइंग?"
--- आमच्या एका मित्राच्या बायकोचे नाव संध्या. पण ते ओळख सँडी म्हणून करुन देतात.

ह्या विषयाची सुरवात आपली ओळख कशाने असते आणि त्यात धर्माची नावे घेणे आणि त्यातही हिंदूंनी इतरांबद्दल बोलणे याने झाली होती. त्यासंदर्भात शेवटी एकच मला वाटते ते लिहीतो की आपण स्वतःस हिंदू समजत असलात तर ते काही "गर्वसे कहो.." करत म्हणायची अजीबातच गरज नाही पण एक धर्म, जो आचाराने बदलण्याची गरज जरी असली तरी विचाराने कालातीत तत्वज्ञान आहे, अशा हिंदू धर्माचा एक वाळूच्या कणा एव्ह्ढा आपण भाग आहोत याबद्दल लाज वाटून घेण्याची तरी गरज आहे का?
---अगदी पटले.

या विषयावर बरेच काही चर्चिले जाण्यासारखे आहे. पुढे आजून लिहूच.

आपला,
(स्वाभिमानी) भास्कर
आम्ही येथे वसतो.

त्यासंदर्भात शेवटी एकच मला वाटते ते लिहीतो की आपण स्वतःस हिंदू समजत असलात तर ते काही "गर्वसे कहो.." करत म्हणायची अजीबातच गरज नाही पण एक धर्म, जो आचाराने बदलण्याची गरज जरी असली तरी विचाराने कालातीत तत्वज्ञान आहे, अशा हिंदू धर्माचा एक वाळूच्या कणा एव्ह्ढा आपण भाग आहोत याबद्दल लाज वाटून घेण्याची तरी गरज आहे का?

जन्माने? विचाराने? आचाराने? यावर अंतर्नाद च्या एका दिवाळी अंकात / विशेषांकात (साल आठवत नाही पण मुख पृष्ठावर चा मजकूर आठवतो "मजहब नही सिखाता आपस में बैर रखना |) यावर परिसंवाद होता. संग्राह्य अंक होता.

प्रकाश घाटपांडे

विकासराव,
प्रथम हा चर्चाविषय सुरू केल्याबद्दल अभिनंदन. या विषयाची व्याप्ती इतकी मोठी आहे की यावर एक लेखमाला किंवा चर्चासत्रही सहज चालू शकेल. दुसरा मुद्दा म्हणजे या प्रश्नाची वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून वेगवेगळी उत्तरे आहेत, त्यातील कुठलेही बरोबर किंवा चूक नाही. प्रत्येकाला आपापले उत्तर शोधण्याचा पूर्ण अधिकार आहे.
मानसशास्त्रीय दृष्टीकोन : यातही वेगवेगळी मते आहेत. आपल्याला आपण जसे वाटतो तसे इतरांना बरेचदा वाटत नाही. याचा पडताळा घ्यायचा असेल तर एखाद्या जवळच्या मित्र किंवा मैत्रिणीला तुमची १० वैशिष्ट्ये लिहायला सांगा. तुम्ही तुमची १० वैशिष्ट्ये लिहा आणि दोन्हींची तुलना करा. यात बरेचदा तफावत आढळून येते. (असे झाल्यास मित्राशी वाद घालू नका :) ) बरेचदा तुम्हाला एखाद्या माणसाचा एखादा गुण आवडत नाही याचे कारण तो गुण तुमच्यात असतो पण ते तुम्ही नाकारत असता. मला रागीट माणसे आवडत नसली तर कुठेतरी माझ्या स्वभावातील रागीटपणा मी नाकारत असल्याची शक्यता असते. यालाच प्रोजेक्शन असे म्हणतात.
तत्त्वज्ञानाचा दृष्टीकोन : तुमची नेमकी ओळख काय? तुम्ही बाकीच्या लोकांना जसे दिसता ती तुमची ओळख मानली तर ती प्रत्येक दिवसाला बदलत असते. शिवाय यात त्या व्यक्तीच्या पूर्वग्रहांचा परिणामही असू शकतो. यावर जे. कृष्णमूर्ती यांचा एक रोचक विचार आहे. एखाद्या व्यक्तीला तुम्ही ओळखता तेव्हा त्याची एक प्रतिमा तुमच्या डोक्यात फिट्ट असते. तो जेव्हा तुम्हाला भेटतो तेव्हा तुम्ही त्याच्याशी नव्हे तर तुमच्या डोक्यातील त्याच्या असलेल्या प्रतिमेशी संवाद साधत असता. या दरम्यान प्रत्येक दिवशी, प्रत्येक क्षणी, नवनवीन अनुभव, संवेदना यामुळे तो बदलत असतो. म्हणूनच जेव्हा एखाद्या दिवशी त्याचे वागणे तुमच्या डोक्यातील प्रतिमेशी जुळत नाही तेव्हा तुम्हाला धक्का बसतो.
याखेरीज आपली देशानुसार, धर्मानुसार, भाषेनुसार ओळख असतेच आणि तीही स्थानाप्रमाणे बदलत असते. आपल्या ओळखी नात्याप्रमाणेही बदलत असतात. तुमचा बॉसला असणारी तुमची ओळख आणि तुमच्या जिवलग मित्राला असणारी तुमची ओळख यात जमीन अस्मानचा फरक असतो. म्हणूनच ते दोघे एकमेकांना भेटले तर कधीकधी ऑकवर्ड (शब्द?) प्रसंग येऊ शकतो. याखेरीज परदेशातील भारतीयांच्या ओळखीबद्दल वर बरेच विचार आलेच आहेत.

----
"काय करणार? जुनी खोड. स्वतःलाही सोडलं नाही. नको ते प्रश्न, नको त्या शंका विचारणारच." -- मास्तर, सामना चित्रपटात.

या "ओळख" शब्दावरून आणि त्यावर चाललेल्या उहापोहावरून मला रामदास भटकळांच्या "जिग्-सॉ" या व्यक्तिचरित्रसंग्रहाची आठवण झाली. भटकळांच्या आयुष्यात त्याना भेटलेल्या लेखक-प्रकाशक आणि इतर सुहृदांची त्यानी वेळोवेळी काढलेली व्यक्तिचित्रे.

पुस्तकाचे नाव फार अर्थपूर्ण आहे : "जिग्-सॉ". तुकडे तुकडे सांधण्याचा , त्यातून एखादे अर्थपूर्ण चित्र बनविण्याचा खेळ. भटकळांची ही व्यक्तिचित्रे प्रदीर्घ आहेत. प्रत्येक व्यक्तिला जवळून पाहताना, तिच्या सहवासात वर्षानुवर्षे घालवल्यानंतर आपल्याला ती व्यक्ति कितपत कळली , तिने आपल्याला आणि कमी जास्त प्रमाणात आपण तिला कितपत "घडविले" या सार्‍याचा सांगोपांग धांडोळा त्यानी घेतलाय्. आठवणींचे, व्यक्तिंच्या सहवासात घालवलेल्या कालखंडाचे सगळे तुकडे जणू ते जुळवत बसले आहेत आणि शोध करत आहेत आपल्या स्वतःच्या चेहर्‍याच्या चित्राचा.

"स्व"ची ओळख आयुष्यात आलेल्या गुणी व्यक्तिंच्या संदर्भात लावणे हा देखील एक अर्थपूर्ण आयाम ओळख या सदरात येतो याचे एक उत्कृष्ट उदाहरण.

एकाच माणसाविषयी वेगवेगळी मते कशी असतात याचे उदाहरण म्हणून अच्युत बर्वेंचे कॅलिडोस्कोप हे पुस्तक वाचावे. (ते अत्र्यांशी वाद असलेल्या एका प्रसिद्ध लेखकाच्या जीवनावरुन घेतले आहे असे ऐकले होते.)
मूळ चर्चाविषयावर मतः एखाद्या परदेशात पूर्ण एकरुप होणे कठीणच असावे,सभोवतालचा प्रसंग व लोक पाहून कसे वागावे ते त्या त्या वेळी ठरवावे असे वाटते.

===========================
मराठी भाषा हा माझा प्राणवायु आहे.
===========================
ही कथा आठवा म्हणजे मग लक्षात येईल की आपल्या बद्दलच्या इतरांच्या काय कल्पना आहेत ते.
वेगवेगळ्या ठिकाणी,वेगवेगळ्या प्रसंगी आणि वेगवेगळ्या माणसात वावरताना प्रत्येक माणूस वेगवेगळाच असतो. ह्या वेगळेपणातच आपली खरी ओळख असते.

"काय वळाखल का?" गावाकडे गेल्यावर् समोरच्याने प्रश्न विचारला. निमिषार्धात मेंदुला संदेश गेला. मनुष्य जवळपास ८० वर्षाचा होता. २०-२५ वर्पंपुर्वीची प्रतिमा डोळ्यासमोर आली. त्यात आता बराच चेहर्‍यात फरक पडला होता.मेंदुने क्षणार्धात कौल दिला हाच तो आपल्या वाड्यावर येणारा माणुस.
"ओळखल ना!" मी
" मंग सांगा बरं मी कोन?" असा पेचात टाकणारा प्रश्न त्याने विचारला. मेंदुला परत संदेश गेला. झटकन तोंडातुन उत्तर बाहेर पडलं "बापु पिंगट"
"बराब्बर" मग पुढील गप्पा.
( स्मरणशील )
प्रकाश घाटपांडे

सॉरी सॉरी गंभीर विषयात विषयांतर करणार होतो.

पण असं ऐकलं आहे कि त्या नितीन प्रभाकरला आता "पैचान कोन्?" वाला म्हणूनच ओळखतात. त्याला आता टाईपकास्ट होण्याची भिती वाटते आहे.

हे नक्की काय आहे बुवा ?