>>>हाच लेख भारतीय जनता पक्षाच्या किंवा इतर कोणत्याही राजकीय पक्षाच्या जन्मदिनाच्या वेळी काही नावे बदलून जसाच्या तसा लिहिता येईल.

आपल्यास काय म्हणायचे आहे ते नीटसे समजले नाही.

भारतीय जनता पक्ष स्वतःस १९८० साली जन्माला आलेला पक्ष समजतो. ते पुर्वाश्रमीचा जनसंघ असेही कधी कधी स्वतःस म्हणतात. पण तरी देखील स्वत्:च्या वाडदिवसाच्या वर्षात ती वर्षे घालत नाहीत.

कम्यूनिस्ट हे सुरवातीपासूनच वेगळे होते. तरी देखील भाकप आणि माकप अशी दोन शकले पडल्यावर ते आधीच्या कम्यूनिस्ट पक्षाचा, जो स्वातंत्र्यपूर्व काळात होता त्याचे सध्याचे पक्ष चुकीच्या पद्धतीने नाव घेत नाहीत.

बाकी तीच कहाणि इतरांची अगदी रिपब्लीकन पक्षाची पण.

एकट्या शरद पवारांनी (पटण्यासारखा योग्य) प्रकार काँग्रेस जन्मशताब्दीच्या वेळेस केला होता, ती म्हणजे इतरांना बोलवून एकत्र जन्मशताब्दी साजरी केली. अर्थात त्यावेळेस नुकत्याच इंदीरा हत्येमुळे आणि राजीव गांधींच्य उदयामुळे त्यांनी केलेल्या समारंभासच प्रसिद्धी मिळाली होती, जरी पवारसाहेब लक्ष वेधण्यात यशस्वी झाले होते तरी..

थोडक्यात विद्यमान सोनीया काँग्रेस (आणि त्या आधी राजीव काँग्रेसपण) आणि त्यातील काँग्रेसजन जो भोंदूपणा करून काँग्रेस नामक राष्ट्रीय चळवळीशी फक्त आमचेच काय ते नाते म्हणतात ते पाहून केवळ समर्थांच्या "सांगे वडीलांची किर्ती, तो एक मूर्ख" याच ओळी आठवतात!

आंबेडकरांचा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसशी संबंध नसावा असे वाटते.

तुम्ही म्हणता ते एका अर्थाने बरोबर आहे.

मी सुरवातीस म्हणल्याप्रमाणे काँग्रेस ही एक चळवळ होती ज्यात बहुतांशी प्रवाह प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष सामील होते. आंबेडकर या अर्थी (स्वातंत्र्यपूर्व) काँरेसशी संबंधीत असावेत असे वाटत. सधयच्या कॉंग्रेसच्या (जे स्वतःला १२३ वर्षाचे समजतात) संकेतस्थळावर पण त्यांचा मध्यभागी फोटो आहे. सुरवातीचा कल (आणि नंतरपण बराचसा कल) हा राजकारणापेक्षा सामाजकारणाकडे होता. म्हणूनच त्यांचे विचार हे बर्‍याचदा वेगळे राहीले किंबहूना स्वतंत्र राहीले. त्या अर्थाने ते काँग्रेसशी संबंधीत नव्हते कारण वरीष्ठांसमोर (श्रेष्ठींसमोर) वैचारीक स्वातंत्र्य दाखवण्याची परंपरा (आणि नंतरच्या काळात हिंमत) काँग्रेसमधे नव्हती (नाही). पुढे राखीव मतदार संघाच्या प्रकरणावरून गांधींजींनी आमरण उपोषण केल्यामुळे (ऐकल्याप्रमाणे) आंबेडकरांच्या पत्नीने त्यांना जरा मोडते घेयला सांगीतले (उगाच महात्म्याच्या मृत्यूचे पातक डोक्यावर घेऊ नका अशा अर्थाचे सांगून). त्यावेळेस पुणे करार झाला. काँग्रेसने प्रथमच राजकीय पक्षाप्रमाणे निवडणूका लढवण्याचे ठरवले आणि त्यात आंबेडकरांचा पक्ष त्यांच्यासकट हरला आणि तेंव्हा त्यांची राजकीय चूक त्यांच्या लक्षात आली...

त्यावेळेस काढलेल्या आंबेडकरांच्या पक्षाचे नाव होते "इन्डीपेंडंट लेबर पार्टी".

माझ्या मते सध्याचा अखिल भारतीय काँग्रेस पक्ष - ज्याला सोनिया काँग्रेस असे म्हटले आहे - हाच काँग्रेस चळवळीचा वंशज आहे.

मी माझ्या लेखात शेवटी विचारले होते की "तुम्हाला काय वाटते?" - थोडक्यात हा ज्याच्या त्याच्या वाटण्याचा प्रश्न आहे. माझा मुद्दा/आक्षेप "हाच" वंशज आहे म्हणताना जो "च" वापरला जातो त्याबद्दल आहे. त्यासंदर्भात मी म्हणतोय की स्वातंत्र्यपूर्व काँग्रेस ही चळवळ होती, केवळ एक स्वातंत्र्योत्तर पक्ष नव्हता आणि १९७७ नंतर तयार झालेला पक्ष तर अजिबात नव्हता. ही मोठी ऐतिहासीक गल्लत होते आणि त्यावर हा आक्षेप आहे कारण त्यामुळे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील काँग्रेस ही संकुचीत ठरते.

मूळच्या काँग्रेसचा जन्म एतद्देशीयांना स्थानिक राज्यकारभारात थोडीशी स्वायत्तता देण्याच्या हेतूने - निवडणुकांच्या माध्यमातून - होता.

निवडणूकीचे माध्यम हे जरी १९०९ मधे मोर्लेमिंटो सुधारणात स्थानीक स्वराज्य सम्स्थांसाठी दिले गेले असले तरी त्यात माझ्या माहीती प्रमाणे काँग्रेस नव्हती. उच्चवर्णीय आणि उच्चवर्गीय (रावसाहेब/रावबहाद्दूर) हे अशा स्थानीक स्वराज्य संस्थात निवडून येयचे (कसे त्याची मला कल्पना नाही, कोणाला माहीत असल्यास येथे सांगावे). पण १९३५ च्या कायद्यात प्रथमच प्रांतिक निवडणूका करायचे ब्रिटीश सरकारने ठरवले. (अर्थात त्याला पार्श्वभूमी ही २६ जाने. १९३० ला काँग्रेसच्या आधिवेशनात केलेला संपूर्ण स्वातंत्र्याचा ठराव ही आहे). त्यावेळेस काँग्रेसने निवडूणाकात (१९३७ साल) भाग घेयचे ठरवले.

त्यानंतर सर्व निवडणूक आयोगांनी अखिल भारतीय काँग्रेस पक्ष ऊर्फ इंदिरा काँग्रेस हाच त्या पक्षाची चिन्हे व नावाचा योग्य दावेदार असल्याचे मान्य केले आहे.

ह्यातच गोम आहे. इंदीरा गांधीच्या काळात आणिबाणिनंतर जी काही काँग्रेसची शकले उडली आणि त्या (त्यामानाने) एकट्या पडल्या (असे त्यांच्या, त्यांच्याच पक्षातील दुबळ्या विरोधकांना वाटले) तेंव्हा त्यांनी स्वतःच्याच नावाची काँग्रेस चालू केली जी काँग्रेस (इं). त्या गेल्यावर कधीतरी राजीव गांधींच्या काळात "इं "चा अर्थ "इंदिरा" ऐवजी "इंडीया " झाला तो ऑफिशियल कधी झाला ते माहीत नाही.

बरं चिन्ह म्हणाल तर स्वातंत्र्यपूर्व काळात काँग्रेसचे चिन्ह हे चरखा होते. इंदिरा गांधींच्या १९६७ साली फुटलेल्या काँग्रेसचे चिन्ह हे "गाय वासरू" होते. ("गाय-वासरू, नका विसरू ," अशी घोषणा आणिबाणी नंतरच्या निवडणूकीच्या काळात होती). आणि १९८० च्या इंदीरा काँग्रेसचे चिन्ह हे (कुठल्याशा ज्योतिषाला दाखवून शुभ समजून घेतलेले) "हात" होते आणि आजही तेच आहे.

अर्थात मूळ चळवळीचे आताचे स्वरूप हे भ्रष्ट झाले आहे हे मान्य आहे. पण हे तर इतर सामाजिक व्यवहारातही दिसते. केवळ काँग्रेसचेच ते व्यवच्छेदक लक्षण आहे असे नाही.

या लेखाचा संबंध काँग्रेसला नावे ठेवणे या विषयी नव्हता, त्यावर लेखमालीका लिहीता येईल आणि तशीच इतरांवरही लिहीता येईल :) मुद्दा इतकाच होता आणि आहे की ब्रिटीशांशी सनदशीर मार्गाने स्वातंत्र्य मागणार्‍या एका राष्ट्रीय चळ्वळीस, फक्त आम्ही म्हणजेच ती काँग्रेसची चळवळ म्हणणे हे गैर आणि अयोग्य आहे हे दाखवण्यापुरता मर्यादीत होता - तो पण काँग्रेस नामक चळवळीच्या जन्मदिनानिमित्ताने.

>>स्वातंत्र्यपूर्व काळात अगदी १९३५ पर्यंत हिंदू महासभा राकाँ सोबतच होती असे ऐकले आहे.

मी असे कधी ऐकलेले नाही . असले तरी आश्चर्य वाटायचे कारण नाही कारण परत सुरवातीस लेखात म्हणल्याप्रमाणे काँग्रेस ही चळवळ होती ज्यात सर्व मतप्रवाह कमी अधीक प्रमाणात होते. कोणी तीला राजकीय पक्ष समजत नसे तर सनदशीर मार्गाने ब्रिटिशांशी तमाम भारतीयांनी लढण्याचे एक समान माध्यम समजायचे. म्हणूनच केवळ सोनीयाची काँग्रेस म्हणजेच पुर्वीची काँग्रेस म्हणणे हे चुकीचे वाटते.

योग्य ते बदल करून हा लेख विकि वर चढवता येईल का?

प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद. विकीवर लेख चढवायची कल्पना चांगली आहे. जर त्यात उचीत बदल सुचवले गेले तर बरे होईल.

धन्यवाद बिरूटे साहेब आणि इतर,

माझा उद्देश कुठल्याएका बाजूने लेख लिहायचा नव्हता इतकेच... जसे कोणी हिंदूत्ववादी व्यक्ती पक्ष जर असे बोलू लागला की तुम्ही आम्हाला मानत असला तरच हिंदू नाहीतर नाही, तर हे जसे वाह्यातपणाचे ठरेल तितकेच आत्ताचे गैरकाँग्रेसपक्षिय जे चळवळीतील नेत्यांना आजही आपले नेतेच मानतात त्यांच्याबाबतीत ठरेल.

आता थोडे अवांतरः काँग्रेस पक्षाध्यक्ष सोनीया गांधी यांना बरे नसल्याने त्या इस्पितळात आहेत (कदाचीत आज त्या परत घरी येतील ही..). त्यांना बरे होण्यासाठी मनःपूर्वक सदीच्छा.

एक मजेशीर चित्र मला गल्फ टाईम्समधे दिसले: कॅथलीक व्यक्तीला बरे वाटण्यासाठी, हिंदूंनी केलेला यज्ञ हा इस्लामी वृत्तपत्रात! याहून वेगळी एकात्मता ती काय असणार! :)

Congress Party supporters offer prayers and perform a Hindu ritual for the recovery of Gandhi outside a hospital in New Delhi yesterday