दुर्दैवाने अनेक खगोलशास्त्राच्या पुस्तकात फलज्योतिषाच्या अस्तित्वाचा उल्लेखही नसते. अनेक खगोलशास्त्रज्ञ हा विषय अनुल्लेखाने मारतात. प्रश्न न विचारता स्वीकारलेल्या पूर्वीच्या काही खगोलशास्त्रीय संकल्पना या इतिहासात खोटया ठरल्या आहेत हे लक्षात घेतले पाहिजे.

अनेक संशयवाद्यांना फलज्योतिषाविषयी माहित नसलेल्या गोष्टी

१) फलज्योतिषाने बहुधा खगोलशास्त्राला जन्म दिला असावा. पत्रिका तयार करणे हा गणिती तत्वांचा व खगोलशास्त्रीय संकल्पनेचा भाग आहे. त्यात दैवी वा अतिनैसर्गिक असे काहीच नाही.

२) अनेक प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ फलज्योतिषाशी संबंधीत होते. उदा. टायको ब्राहे, कार्ल जुंग, केप्लर, हक्सले, कोपर्निकस आणि इतरही अनेक.

३) ज्योतिषी दैवावर विश्वास ठेवतातच असे नाही. 'ग्रह हे एखाद्या गोष्टीसाठी प्रवृत्त करतात. ती गोष्ट घडवून आणत नाहीत, ` असे ते मानतात.

४) सध्या सुमारे १०००० लोक ज्योतिषाचा व्यवसाय करणारे तर लाखो ज्योतिषप्रेमी आहेत. या विषयावर शेकडो पुस्तके आहेत. अमेरिकेच्या जनतेतील फक्त १० टक्के लोकांचा असा विश्वास आहे कि यात काही तथ्य नाही.

५) फलज्योतिषामध्ये वस्तुनिष्ठता वा प्रत्यक्ष कार्यकारण भाव असणे अभिप्रेत नाही. अनेक ज्योतिषी असे मानतात की घटना व ग्रहयोग यांच्यात एक प्रकारचा नैासर्गिक ताळमेळ आहे. इतर देशांमध्ये या संकल्पने बाबत काही भर टाकली जाते.

६) ग्रहांचे मोजता येईल असे चुंबकीय, गुरुत्वाकर्षर्णीय, विद्युत चुंबकीय असे प्रभाव पृथ्वीवर पडतात. हे वैज्ञानिक तथ्य वादातीत आहे. पौर्णिमेला मानवी विक्षिप्त स्वभावाचा परमोच्च बिंदू गाठला जातो. यावर अनेक लोकांचा विश्वास आहे.

७) फलज्योतिष हे फक्त जन्मकुंडली पुरते मर्यादित नसून निवडणूक, चराचर सृष्टीतील घटना, प्रश्न विषयक, वैद्यक, हवामान इ. भागही त्यात येतो.

८) पत्रिकेवरुन ज्योतिष बघणाऱ्या ( केवळ दैनिकातील भविष्य बघून नव्हे ) बहुतेकांना आपल्या भाकितांचे आश्चर्यकारक व अदभूत अनुभव येतात.

९) नैसर्गिक घटनांची कालबद्धता अनेक ठिकाणी दिसून येते.

खालील गोष्टींमुळे फलज्योतिष असिद्ध होत नाही.

चुकीची भाकिते
बहुसंख्य शास्त्रज्ञांची दूषणे
चांगल्या कार्यकारण सिद्धांतांचा अभाव
फलज्योतिषाच्या नियमातील पक्क्ेपणाचा अभाव
न्यूटनच्या सिद्धांताप्रमाणे ग्रहांचे दिलेले स्पष्टीकरण

खालील गोष्टींनी फलज्योतिष सिद्ध होत नाही.

आश्चर्यकारकरित्या बरोबर आलेली भाकिते
ज्योतिषावर विश्वास ठेवणारे शास्त्रज्ञ
चंंद्राच्या प्रभावाचे ज्ञात परिणाम
सौरडागांचा परिणाम
फलज्योतिष हे अनुभवास येते असे मानणारे लोक
जगात मान्यताप्राप्त असलेल्या नियमाद्वारे फलज्योतिष सिद्ध होईल असे मानणे
डबल ब्लाईंड टेस्ट ने केलेले वस्तुनिष्ठपणे पुन:पुन: करता येणारे प्रयोग, संख्याशास्त्रीय चाचण्या

फलज्योतिषाविषयी थोडक्यात
फलज्योतिषाचा पाया हा पुष्कळ गूढ दैवी संकल्पच्या समजूतीवर आधारलेला होता. हा विषय दीर्घकाळ विसंगत स्वरुपात राहिला. हा विषय स्त्रियांमध्ये अधिक लोकप्रिय राहिला. कारण अचूक ठरलेली भाकिते लक्षात ठेवण्याची मानसिकता व स्तुतीप्रियता ही त्यांच्याकडे अधिक आहे. फलज्योतिष हे शास्त्रीय संशोधनांती स्वभाव विश्लेषण, वैवाहिक यशापयश, मृत्यू याबाबतची भाकिते सांगण्यात असमर्थ ठरले आहे.

संशयवाद्यांना फलज्योतिषांमध्ये सापडलेल्या त्रुटी

१) फलज्योतिषाचा विकास हा भूकेंद्री संकल्पना व बहुदैविक धर्माच्या गोतावळयावर आधारित होता.
२) फलज्योतिषातील राशी या त्यासंबंधीत तारकासमुहाशी जुळत नाहीत.
३) सर्वमान्य संकेतांचा अभाव
अ) ६ १२ १४ २४ किंवा २८ सौर राशी
ब) खगोलिय व सांपातिक सौर राशी
क) स्थानांच्या विभागातील फरक
ड) वेेगवेगळया स्थानां साठी वेगवेगळे अर्थ
इ) तारकासमूहाच्या खगोलीय स्थान निश्चितीसाठी बहुविध संज्ञा वा व्याख्या

४) ग्रह बालकाच्या जन्माचे वेळी प्रभाव टाकू शकतील यासाठी काही नैसर्गिक स्पष्टीकरण असेल असे काही वाटत नाही. गुरुत्वाकर्षण व विद्युतचुंबकीय प्रभावांचे बाबत बोलायचे झालेे तर हातांतील घडयाळाचा हा प्रभाव हा ग्रहापेक्षा अधिक असेल.

५) समजा ग्रहाचे ज्ञात वा अज्ञात बल मानवावर पडते आहे असे जरी गृहीत धरले तरी ते बळ एखाद्या ठिकाणी विशिष्ट वेळी जन्मलेल्या मुलाची निवड करुन त्यावर परिणाम करेल हे कसे ?

६) गर्भधारणेची वेळ ही जन्माचे वेळे पेक्षा योग्य नव्हे काय? वस्तुस्थिती अशी आहे की गर्भाची पूर्ण वाढ ( जेव्हा त्याला सर्व ज्ञानेंद्रिये येतात ) गर्भाशयात ही आठ महिन्यानंतर होत असते. मग तीच त्याची जन्मवेळ का पकडू नये? गर्भाशयामध्ये असे कोणते गुणधर्म आहेत की जे फलज्योतिषाचा प्रभाव थोपवू शकतील. एकाच वेळी जन्माला आलेल्या दोन माणसांमध्ये आढळणारा मुख्य फरक हा अनुवंशिकता, संस्कृती, धर्म, आरोग्य यामुळे असत नाही काय?

७) अंटार्टिका व आर्टिक्ट प्रदेशात जन्माला येणाऱ्या माणसाची जन्म पत्रिकाच नसते मग त्यांचे काय?

८) जर ग्रह आपल्यावर प्रभाव टाकत असतील तर पुरातन देवांच्या गुणात्मक प्रतिमांवरुन ग्रहांना जोडले गेेलेले गुणधर्म हे बरोबर आहेत हे कशावरुन ?

९) हर्षल नेपच्चून प्लूटो यांचे प्रभाव विचारत न घेता जुन्या ज्योतिषांना त्यांच्या निरिक्षणात त्रुटी कशा आढळल्या नाहीत?

१०) जन्मटिप्पणीतील भेद हा वांशिक, लिंग, वय, राष्ट्रीयत्व यातील भेदाइतका वाईट असतो काय?

११) ग्रहांचे अंतर विचारात न घेणारे अज्ञात फलज्योतिषीय प्रभाव आहेत काय? तसे असेल तर अतिदूर असणारे नेब्यूला, तारे व ग्रह फलज्योतिषाने विचारात घ्यायला नको काय? लघुग्रहांचा पटटा, अवकाश यान, उपग्रह, इतर ग्रहांचे ६२ हून अधिक चंद्र , धूमकेतू, सूर्यज्वाला यांचेही काही फलज्योतिषीय प्रभाव आहेत काय?

१२) ज्योतिषांनी मानलेला बहुसंख्य वैज्ञानिक पुरावा हा चुकीचा आहे. गोकॅलीनच्या अभ्यासातून पारंपारिक ज्योतिष हे असिद्ध झाले आहे. पौर्णिमेच्या दिवशी विक्षिप्त व अनोख्या घटना घडतात याला काही पुरावा मिळाला नाही.
जर अशा प्रकारचे परामानसशास्त्राच्या दाव्यासांरखे हे दावे खरे असतील तर मानवी जीवनाला उपयुक्ततेसाठी अधिक संशोधन व्हायला हवे. खोटे असतील तर मात्र लोकांनी आपला बहुमूल्य वेळ वाया घालवला आहे व चुकीचे निर्णय घेतले आहेत घेत आहेत. असे म्हणावे लागेल.

फलज्योतिषाबाबत खालील बाबी अभ्यासनीय आहेत
बॉब ग्लिकमन याने फलज्योतिषाच्या नवीन पद्धतीचा अभ्यास केला जो लोकांच्या स्वयंनिवडीवर आधारित होता.( यात राशीचक्राधारे चुकीच्या निवडी बरोबर येण्याच्या शक्यतेवर दक्ष रहावे लागते.)
गोकॅलिन याने हजारो वेगवेगळया प्रकारचे नमुने घेऊन त्यात काही तथ्य सापडते का हे पाहिले होते. त्याला मंगळाच्या स्थानाची सुसंगती ही २२ टक्के आढळली. जी जुळण्याची शक्यता संख्याशास्त्रीय दृष्टया प्रत्यक्षात १७ टक्के होती. अर्थात हे सर्वेक्षण त्याने एकूण लोकसंख्येच्या फार कमी भाग घेउन केले होते.

डेनिस रॉलिंग्ज असा दावा करतो की, कमिटी फॉर द सायंटिफिक इन्व्हेस्टिगेशन ऑफ द क्लेम्स ऑफ द पॅरानॉर्मल ( सीएसआयसीओपी ) ने गोकॅलीनच्या संशोधनाचा अन्वयार्थ चुकीचा लावला.

क्ल्वर व इन्ना यांना सूर्यराशी व भौतिक, शारिरिक गुणधर्म, व्यावसायिक सफलता, मृत्यू, आजारपण, व्यक्तिमत्व, यात कुठलाही संबंध आहे असे दिसून आले नाही.

जॉफ्रे डीन यांनाही घटस्फोटासंबंधी जी भाकिते केली गेली त्यात सुसंगती दिसून आली नाही.

लेखकाला फलज्योतिषाचा समर्थनाचा योग्य युक्तीवाद इंटरनेटच्या प्रचंड माहितीजाल शोधल्यानंतरही कुठेही दिसून आला नाही. फलज्योतिषातील तत्वे जो कोणी सिद्ध करेल त्याला बक्षीसाची मोठी रक्कम जाहीर करण्यात आली आहे. पण आतापर्यंत एकही जण हे आव्हान स्वीकारायला पुढे आला नाही.

मानवी मनाच्या खालील कमकुवत बाबी या फलज्योतिषाचे समर्थन करतात.

१) प्रशंसा कुणाला नको असते? स्त्रियांना तर ती विशेष आवडते. त्यामुळे ज्योतिषी त्याचा वापर करतात.
२) आपल्याला सहजगत्या सत्यशोधनासाठी एखादाच सोपा मार्ग हवा असतो.
३) आपल्या भविष्यात काय घडेल याची उत्सुकता असते. त्यासाठी मोठे नियोजन करायला पाहिजे असे आपल्याला वाटते. परंतु योगायोगाने काही गोष्टी घडतील असे आपल्याला वाटत नाही.
४) घटनेच्या योगायोगातील अर्थपूर्ण सुसंगती आपल्याला चटकन लक्षात रहाते. चुकीच्या गोष्टींकडे आपण दुर्लक्ष करतो.
५) आपल्याच वाटयाला हे भोग येतात असे आपल्याला गांभीर्याने वाटते.
६) आपल्याला रोमांचकारी स्मृती वचने आवडतात. त्याचे अवघड बोजड वर्णन नकोसे वाटते.
७) एखाद्या ठिकाणी आपण गुंतवणूक केली असेल तर तेथे आपली चूक पचवायला जड जाते.
८) पहिल्या प्रयत्नातील अपयशानंतर दुसऱ्या वेळी प्रयत्नात योगायोगाने आलेले 'कमी अपयश` हे सुद्धा सुखद असते.
९) आधुिनिक विज्ञान व तंत्रज्ञानातील जगात गोंधळलेल्या काही जणांना हा 'मानवी` दिलासा कोरडया बुद्धीवादापेक्षा प्रेरणादायी वाटतो.
१०) आपल्याला बुद्धीवादापेक्षा गूढ व अदभूत गोष्टी अधिक आवडतात. ( अशा पुस्तकांचा खप पहा)
११) व्यक्ती आपल्याला समाधानकारक ठरेल अशा भाकितांना बळी पडत असते. व्यक्तीला जर वाटले काहीतरी घडेल तर ती गोष्ट नकळत कशी घडेल हेच पहात असते.
१२) आपण सूचनाबर हुकूम काम करत असतो असे अनेक अभ्यासात दाखवून दिले गेले आहे.

फलज्योतिषाने काय असे घोडे मारले आहे?

ती एक निखालस करमणूक आहे. धमकी तर नाही ना? जोडीदार शोधण्यात काही दुर्मिळ संधी असतात. अनेक संधींमधील छापा काटा करत बसण्यापेक्षा हे काय वाईट आहे? चिकित्सक पद्धतीने निर्णय घेण्याची प्रक्रिया ही गुंतागुंतीची असते. आणि तसेही आपले हजारो रुपये खर्च होतच असतात. त्यापेक्षा झटकन निर्णय घेऊन निवांत बसलेले बरं.

आपले फलज्योतिषाने केलेले वर्णन

आपण संवेदनाशिल व विनोदाची जाण असणारे गृहस्थ आहात. इतर लोक आपल्याकडे कसे बघतात याची पूर्ण कल्पना आपल्याला आहे. आपण भरपूर प्रयत्न करता तरी पण आपल्याला भविष्याची कधी कधी चिंता वाटते. काही कजाग लोक आपल्याला पाण्यात पहातात. पण वेळ आल्यावर आपण त्यांना त्यांची जागा बरोबर दाखवून देता. आपण काही व्यक्तिगत समस्या किंवा बाबी कुणाला सांगत नाही.

काहीवेळा आपल्याला या ठिकाणाचा एवढा कंटाळा येतो की कुठंतरी लांब जावेसे वाटते. अनेक लोक आपल्यावर दबाव टाकण्याचा प्रयत्न करत असतात. कधी कधी या सगळया जंजाळाच्या बाहेर पडून आपल्याला मस्तपैकी आराम करावासा वाटतो. ज्यांनी मागच्या आठवडयात आपल्याला अडचणीत टाकण्याचा प्रयत्न केला त्यांची थोबाडे लवकरच बंद होतील.आपल्याला आवडणारे काही टी.व्ही शो हे शुक्रवारी रात्री असतात. खरं तर या सर्व गोष्टींचा आपल्याला जाण आहेच. अजूनही काही गुपीते आपण आपल्या जीवलग मित्रांना सुद्धा सांगत नाही.
आपल्याला कधी आपण खड्डयात पडतोय अशी विचित्र स्वप्ने पडतात. आपल्या मनात शंका असली तरी आपल्याला भवितव्य उज्वल आहे.

चिकित्सकांसाठी काही कानगोष्टी

१) पुरावा देण्याची जबाबदारी दावा करणाऱ्यांवर आहे.
२) असामान्य दाव्यांसाठी पुरावाही असामान्यच पाहिजे.
३) पूर्व दूषित ग्रह टाळा व खुल्या मनाने पहा.
४) वादासाठी वाद वा व्यक्तिगत चारित्रय हनन करणारे मुद्दे नसावेत.
५) निर्विवाद मुद्यांशी सहमत होण्यास तयार व्हा, संख्याशास्त्रीय बाबी विचारात घ्या.
६) वैध कारणेच विचारात घ्या. वेड, भ्रम, उन्माद, लबाडी यापासून सावध रहा. अनुभवांच्या आधारे जनमताचा रेटा कितीही असला तरी डबल ब्लाईंड टेस्ट सारख्या सुनियंत्रित प्रयोगांचा निष्कर्षासाठी वापर करा. त्यानंतर आपल्या मताशी प्रामाणिक रहा.

डॉ. जॉफ्रे डीन व आर्थर माथर :- रिसेंट अडव्हान्सेस इन नेटल ऎस्ट्रॉलॉजी अ क्रिटीकल रिव्हयू : १९०० -१९७६ या पुस्तकाचे लेखक. पुस्तकातील पहिला भाग हा फलज्योतिषावरील टीकात्मक व वैज्ञानिक संशोधनावर आधारित आहे. लेखकद्वय हे १९७५ पासून या विषयावर असलेल्या विविध टीकात्मक लेख, चर्चा, परिसंवाद प्रयोग, स्पर्धा यातील सहभागी आहेत. डीन हे पश्चिम ऑस्ट्रेलियातील पर्थ या ठिकाणी मुक्त तांत्रिक लेखक व सल्लागार तसेच संपादकही आहेत. माथर हे लिव्हिंग्स्टन, स्कॉटलंड येथील तंत्र प्रशिक्षण केंद्राचे विभाग प्रमुख आहेत.

प्रा. डॉ. सूटबर्ट अर्टेल :- गोकॅलीनच्या ग्रहयोग परिणाम विषयाचे अभ्यासक. गॉंटिजीन, जर्मनी येथील जॉर्ज ऑगस्ट विद्यापीठातील मानसशास्त्राचे निवृत्त प्राध्यापक आहेत. टेनॅशियस मार्स इफेक्ट या पुस्तकाचे सहलेखक आहेत.

प्रो. इव्हान केलि :- हे अमेरिकेतील कमिटी फॉर द सायंटिफिक इन्व्हेस्टिगेशन ऑफ क्लेम्स ऑफ पॅरानॉर्मल च्या फलज्योतिष उपसमितीचे चेअरमन आहेत. अनेक टीकात्मक पुस्तकांचे त्यांनी लेखन केले आहे. विशेषत: चंद्राचा मनावरील परिणाम या विषयाचा त्यांचा अभ्यास आहे. ते कॅनडातील सस्काटून येथील सस्कॉचिवान विद्यापीठात शैक्षणिक मानसशास्त्र विषयाचे प्राध्यापक आहेत.यांनी कन्सेप्ट ऑफ मॉडर्न अॅस्ट्रॉलॉजी - ए क्रिटिक हा 'सायकॉलॉजीकल रिपोर्ट्स १९९७ ` मध्ये प्रकाशित हा शोधनिबंध महत्वाचा ठरला आहे.

रुडॉल्फ एच. स्मिट :- हे दिवंगत प्रा. एच. जे. आयसेंक फलज्योतिष संशोधन कमिटीचे सचिव आहेत. ऎस्ट्रॉलॉजी अंडर स्क्रुटिनीचे संपादक १९९२ ते १९९९ या कालावधीतील 'कोरिलेशन` या फलज्योतिषावरील संशोधन करणाऱ्या पत्रिकेचे संपादक होते. नेदरलॅंडमधील प्रमुख वैज्ञानिक संशोधन केंद्रात संपादक व भाषांतरकार म्हणून त्यांनी काम केले.