यात गडचिरोलीकर उदार झाले हे कोणी ठरवले ?

गडचिरोलीकर उदार आहेत हे मी ठरवले. सांगण्यास खेद वाटतो की मला एकही गडचिरोलीकर वैयक्तिक ओळखीचा नाही. (महाराष्ट्रातच मी मध्ये एकदा इनमिनतीन वर्षे राहिलो आहे, त्यामुळे, तेथील बहुतेक जिल्ह्यातील एकही व्यक्ती माझ्या ओळखीची नाही). पण बहुतेक मनुष्यप्राणी चांगले असतात असे गृहीतक मानून मी या अनोळखी गडचिरोलीकरांना उदार करून टाकले. दक्खनच्या लोकांच्या मनात गडचिरोलीकरांबद्दल काहीही मत आहे की नाही याबद्दल मला माहिती नाही.

हे दक्खनचे ब्राह्मण मग भाषेच्या कोणत्या भागात उदार झाले?

कोणीच उदार झालेले नाही. साधारणपणे उदारपणाबद्दल कोणी विचार करत नाही. माझे शब्द थोडेसे व्यंग्यपूर्ण होते (पण दुष्ट नव्हेत). ज्यांची भाषा कुठल्याका ऐतिहासिक कारणामुळे प्रमाण होते, त्यांच्यात दुरभिमान वाढण्याचेच प्रमाण खूप आहे. हिंदीची प्रमाणबोली "खडी" बाकीच्या हिंदीभाषकांच्या बाबतीत, उर्दूची लखनवी बोली उर्दूच्या बाबतीत, कन्नडाची मैसूरजवळची बोली कन्नडच्या बाबतीत, इंग्रजीची लंडनच्या आजूबाजूची उच्चवर्गीयांची बोली अन्य इंग्रजी बोलींच्या बाबतीत, अमेरिकेतल्या दोन-किनार्‍यांवरची बोली अमेरिकन इंग्रजीच्या बाबतीत, बेइजिंगची बोली चिनीच्या बाबतीत, सौदी अरबस्तानातील प्राचीन बोली अरबीच्या बाबतीत, या सर्व बोली कुठल्याकुठल्या ऐतिहासिक कारणांमुळे त्या त्या ठिकाणी प्रमाण बोली झाल्या आहेत. त्या त्या बोली ज्यांच्या घरगुती बोली आहेत त्यांच्यापैकी अशिक्षित लोकांना फुकटचा दुरभिमान होतो. हा प्रकार इतक्या ठिकाणी इतक्या लोकांत दिसतो की गडचिरोलीच्या (किंवा मालवणच्या) उदार लोकांची बोली प्रमाण झाली तर त्यांच्यातल्या काहीकाही लोकांना दुरभिमानाची बाधा ग्रसेल, असे माझे भाकित आहे.

जर भाषेची अस्मिता तितकीच प्रखर असेल तर काय हरकत आहे स्वतंत्र गडचिरोली राष्ट्र व्हायला ही? अशी ही नक्षलवादी चळवळ तेथे सूरू आहेच...

अनेक आदिवासी जमातींचा प्रश्न भाषिकही आहे आणि आर्थिकही. महाराष्ट्रातल्या अनेक जमातींच्या भाषेच्या भगिनी आर्य नसून द्रविड आहेत. तरी यातील काही काही जमातींची लोकसंख्या बरीच कमी आहे, आणि त्यांच्या वसाहती सलग नसून मराठीभाषकांच्या गावांमध्ये विखुरलेल्या आहेत. लोकशाहीत त्या त्या जमातीने हे ठरवायचे असते, की नागर वस्तीशी समेट करण्यातला आर्थिक फायदा-तोटा काय? त्यांच्याशी मुळीच न बोलता आपली सांस्कृतिक अस्मिता टिकणार आहे काय, की नागर संकृतीशी व्यवहार करूनही ती टिकणार आहे? नागर लोकांच्या शासनव्यवहाराची जुलमी म्हणून कमीतकमी ओळख असावी, की नीट शिकून कार्यक्षम ओळख असावी? वेगवेगळ्या जमातींना परिस्थितीनुसार त्याची वेगवेगळी उत्तरे मिळायची शक्यता आहे. मावळातले ठाकर जुलुमानी गांजले आणि मराठी लोकांमध्ये न मिसळून नष्टप्राय झाले. मावळातलेच महादेव कोळी मात्र गावकरी मराठी संस्कृतीत सामावले. गडचिरोलीतल्या काही जमातींनी बंड केले. अशा प्रकारे प्रत्येक जमातीची कथा वेगळी. जे लोक आदिवासी नाहीत त्यांनीही या प्रश्नाबद्दल विचार करावा. ठाकरांना एका "वन्यजनसंग्रहालयामध्ये" ठेवून जतन करावे काय? (या प्रकारची मते काहींची असतात!) ठाकरांची बोली (खरे तर भाषा) ही वैज्ञानिक दृष्टीने कुठल्याही मानवी भाषेच्या तुल्य आहे, हे जाणून अवघ्या महाराष्ट्राला मुख्य शासनाची भाषा म्हणून शिकायला द्यायची काय? मग गोंडांचे काय घ्या? किंवा मराठीचा जुलूम होतो म्हणून ठाकर खेड्यांतून मराठी शिक्षक काढून टाकावे का? मग ठाकर शेतसारा कसा भरणार, निविदा सूचनांना उत्तरे कशी देणार? त्यासाठी राज्यसरकारने प्रत्येक गावात एकेक पगारी दुभाषा नेमावा काय? (हीच दहा वर्षांपूर्वी तरी तथ्य परिस्थिती होती, कपोलकल्पित नव्हे!) या पगारी दुभाषाचे आर्थिक पारतंत्र्य पत्करले तर मराठी शिकायचा सांस्कृतिक जुलूम नाही, ही वजाबाकी धन की ऋण येते? ठाकरांच्या विखुरलेल्या वसाहतींचे वेगळे राज्य बनवले तर मधल्या मधल्या मोठाल्या मराठी गावांचे काय करणार? हे सोपे प्रश्न नाहीत.

माझा मूलतः आक्षेप हा, चार भामट्या लोकांनी 'दक्खनी भाषा हीच फक्त प्रमाण भाषा बाकी मात्र फक्त बोली' या ठरवून टाकण्याला आहे.

येथे माझ्या लेखांमध्ये एक मोठी त्रुटी राहिल्याचे लक्षात येते. "दक्खनी बोली ही हल्लीची प्रमाण बोली आहे." हा बर्‍याच लोकांना जुलूम वाटला तर लोकशाहीत महाराष्ट्राचे आपोआप तुकडे व्हावेत. (माझी वैयक्तिक इच्छा आहे की तुकडे होऊ नयेत इतकी तरी आपुलकी महाराष्ट्रात असावी.) भारतातल्या पंजाबचे तुकडे झाले (हरियाणा, हिमाचल प्रदेश आणि पंजाब), म्हणून एवढे काही वाईट झाले नाही. जगातल्या बर्‍याच बोली/भाषा भामटेगिरीनेच समृद्ध झाल्या आहेत. इंग्रजी, स्पॅनिश, फ्रेंच, चिनी, अरबी या सर्व साम्राज्याच्या भाषा आहेत, संगिनींनी पसरवलेल्या आहेत. या भाषांनी राजधानीत वसवलेली शासनव्यवस्था ती भाषा आत्मसात करून शासन न उलथता जिंकायची, की शासनव्यवस्था उलटवून प्रत्येक भाषिक अस्मितेसाठी एकेक शासनव्यवस्था स्थापन करायची, यात कुठले अधिक सोयीचे, ते प्रत्येक जमातीने ठरवायचे असते. बेळगावात जुलुमी कन्नडाचा मराठी भाषकांकडून प्रतिकार होतो, आणि कारवारात कन्नड जोड भाषा म्हणून शिकण्यास कोकणी भाषकांचा काही मोठा विरोध होत नाही - आर्थिक/शासकीय सोयीचे आणि अस्मितेचे तोलमोल दोहोंनी वेगवेगळे लावले, त्यांच्या परिस्थितीत फरक असेल म्हणूनच.

माझे व्यक्तिगत मत विचारले, तर जगाच्या कुठल्याही "साम्राज्यकर्त्या" वर्तमानपत्रात छातीठोकपणे लिहिता येईल इतपत इंग्रजी मी शिकलो, याबद्दल मला विशेष लाज वाटत नाही. कित्येक इंग्रजी भाषकांना बाकीच्या भाषांबद्दल तिरस्कार असला, आणि स्वतःच्या घरगुती प्रमाण-इंग्रजी भाषेबद्दल दुरभिमान असला, त्याबद्दल उलट मला त्यांचीच कीव येते. दुसरा कोणी माणूस माझ्यापेक्षा वेगळे तोलमोल करून इंग्रजी साम्राज्याला झिडकारून आंतरराष्ट्रीय कंत्राटे झुलू भाषेत लिहील. एखाद्या ठिकाणी असे बंड यशस्वीदेखील होईल - त्या त्या ठिकाणच्या परिस्थितीवर अवलंबून आहे.
माझ्या स्वतःच्या विद्यार्थ्यांना मात्र मी साम्राज्यकर्त्यांची प्रमाण इंग्रजी शिकण्याचा/लिहिण्याचा प्रेमळ आग्रह करतो. कारण जगातल्या सर्व सुंदर भाषा शिकायची माझी इच्छा असली तरी आता बुद्धीची शक्ती राहिली नाही. आणि या कमालीच्या हुशार विद्यार्थ्यांनी भाषिक बंड करायचे ठरवलेच, तर त्यांनी मला क्षमा करून दुसर्‍या शिक्षकाकडे जावे.

आणि मला प्रमाण इंग्रजीतले समृद्ध वाङ्मय वगैरे मनापासून आवडते. तसेच मराठेशाहीने ढालतलवारीने प्रमाण ठरवलेल्या मराठी बोलीबाबत.

धनंजयांच्या नुसत्या शब्दांसरशी गुंडोपंतांचा बुरूज ढासळला.
असं काही नाही हां! (शब्दांनी मला काय होणार? कातडी पाहिली ना फोटो मध्ये कशी जाड आहे ती!?! :)) )

नुसते शब्द नव्हते हो! ते तर तोफगोळेच होते... एकदम मुलुख मैदान!
आमची दाणादाण उडाली...
आम्ही आपले गनिमीकावे वाले... ढाल तलवारवाली लोकं मग काय होणार?
तात्या तिकडे पळाले, आम्ही इकडे धावलो... पण काय करणार शेवटी गारद!

पण तरीही "जी बोललेली लिहिलेली कळते, ती ही भाषा एक प्रमाणभाषाच असते"
असा सावतासुभा नि तहाचा मसूदा आहेच! ;))

खुमखुमी जाणार नाही हो. अधुन मधून चकमकी सुरूच ठेवू ! ;)

आपला
विद्रोही
गुंडोपंत
~"जी बोललेली लिहिलेली कळते, ती ही भाषा एक प्रमाणभाषाच असते"~

हा लेख मीही उडत उडत वाचला होता. सावकाश वाचेन नंतर पण एक घरातली गोष्ट दाखवते. माझी हुशार गणली जाणारी भाचेकंपनी ऑर्कुटवर असते त्यापैकी वयवर्षे १६ काय लिहितो पाहा...

bin a long time since i had a chat wit u....ssup???
koll is goin on gr8....am fine here......how r u n d oters??

मलाही हे पाहून गुदमरल्यासारखंच होतं पण सांगून उपयोग होत नाही असा अनुभव आला. इथे स्पेलिंग येण्या न येण्याचा प्रश्न नसून वेळ कोणाला आहे इतक्यांशी बोलताना व्यवस्थित लिहायला असे असावे. ई-शुद्धलेखनाबाबत इतर भाषांचीही अशीच रड आहे की काय कोणास ठाऊक?

ई-लेखक/ कवींना या कारणासाठीही गांभीर्याने घेतले जात नसावे का काय असे मला वाटते. तशी उपरोल्लेखित पिढी हा अनेक अभ्यासांसाठी चांगला विषय आहे. (हे लिहून मी उगीच जागा भरते आहे. १०% आता आमचे कान ओढणार म्हणून.)

संकेतांची भाषा खूपच सोयीची असली आणि बर्‍यापैकी असंदिग्ध असली तर लेखनात येते, आणि दीर्घकाळ टिकू शकते. याचे प्रमुख उदाहरण म्हणजे गणितातले लेखी संकेत. कुठलेही गणिती तत्त्व पूर्ण मराठी वाक्यात म्हणता येते, पण ते पुष्कळदा सोयीचे नसते.
उदा :
"कुठल्याही अज्ञात बदलत्या आकड्याच्या वर्गाचे त्याच आकड्याच्या संदर्भाने कलन केले, तर बरोबर दोन गुणिले तोच बदलता अज्ञात आकडा येतो."
यापेक्षा खूप सोयीचे असे :
d/dक्ष(क्ष^२) = २क्ष
खरे म्हणजे गणितातल्या काही सांकेतिक खुणा इतक्या अर्थगर्भित असतात, की त्यांची एक ओळ "साध्या" मराठीत लिहिता लिहिता एक पान भरून जाईल. मग ती मराठी साधी तर मुळीच राहात नाही. गणितातल्या खुणा १००% असंदिग्ध आणि १००% सर्वमान्य व्हाव्या लागतात हे खरे. पण काही सांकेतिक खुणा म्हणा ९०% असंदिग्ध आणि ९०% सर्वमान्य झाल्या तरी चांगल्याच टिकाऊ होऊ शकतील.
समजा " :-) " ने एका मोठ्या मराठी/इंग्रजी वाक्याचा संक्षेप झाला, थोडासा संदिग्ध असला तरी चालेल - "मी हसतो आहे" की "मी खुश आहे" की "आपण हसूया" अशा थोड्या वेगवेगळ्या अर्थछटा संदिग्ध असल्या तरी चालेल. शिवाय केवळ बहुतांश लोकांनीच तो मानला तरी पुरे (अजूनही मी वयाने खूप मोठ्या प्राध्यापकांना ती खूण लिहून पाठवत नाही - काहींना ती मान्य नाही). तरी अशी खूण खूप टिकू शकेल.

म्हणूनच आदल्या आणि पुढच्या दोन्ही पिढ्यांशी सतत संवाद साधत असणे बरे. नाहीतर "बहुमान्य" झालेल्या काही खुणा आपल्याला फार उशीरा कळायच्या!

या खुणा लेखीशी संबंधित आहेत. व्याकरणाचा संबध खरा फक्त बोलीशी, लेखीशी फक्त बोलीकरवी मेहुणेसंबंध. नुसत्याच खुणांची नावे मोठ्याने म्हटली तर ती बोली भाषा होत नाही, आणि त्याचे व्याकरण विश्लेषण करत नाही. त्यामुळे 'डी-बाय-डी-एक्स् क्षवर्ग बरोबर दोन-क्ष' हे व्याकरणाच्या हद्दीबाहेर. तसेच जर कोणी तोंडाने "बा-स-ठी-क-लो-अ" असे म्हटले तर व्याकरणाच्या हद्दीच्या बाहेर. पण 'मी हहलोपो होऊन मग प्रकाटाआ लिहिले' हे पूर्णपणे व्याकरणाच्या हद्दीच्या आत.

"ठीक आहे" असे शब्द आणि त्यासोबत"ठीक नाही" असा अर्थ व्यक्त् करणारी देहबोली जेव्हा एकाच वेळी बाहेर पडते त्यावेळी देह बोली निर्णायक वा प्रभावी ठरते. प्रमाणभाषा ही वरण भात असेल तर् देहबोली ही मिसळपाव आहे. कुठल्याही भाषेला देहबोलीची जोड नसेल तर ती प्रभावी ठरु शकत नाही. गावाकडे एका बाईच पुजा सांगणार्‍या एका माणसाशी भांडण झालं. लैंगिक शब्दांचा यथेच्छ वापर दोन्ही बाजुनी. शेवटी बाईनी " बाम्हनाचा मानुस मराठ्याच्या बाईला............................." जो देहबोलीचा पट्टा सोडला त्याल तोड नाही. शब्दांकनाने फार तर अर्थ समजेल, पण देहबोलीने अन्वयार्थ समजतो.
प्रकाश घाटपांडे