हा भाग पुन्हा लांबीला लहान लिहिलेला आहे. यातील मुद्द्यांची उपक्रमावर बाकी ठिकाणी ज्वलंत चर्चा होत आहे. ती विचारपूर्ण आणि आवेशपूर्ण मते या लेखाच्या अनुषंगानेही मांडली तर संवादात भर पडेल, म्हणून हा लिहून काढायची घाई केली.
मागच्या भागात प्रमाण बोलीचा उल्लेख सुरू केला त्याच्यावर अजून तरी कोणी क्रोध प्रकट केलेला नाही. म्हणून यावेळी त्याहूनही नाजुक आणि बोचरा मुद्दा हाताळणार आहे. मराठी मुलखाच्या वेगवेगळ्या भागातले सुशिक्षित लोक एकमेकांशी जोड बोली म्हणून वापरतात, (वर्‍हाडी माणूस कोकणी माणसाशी बोलताना वापरेल) अशी एक "प्रमाण" बोली आहे. ही बहुतेक करून दक्षिण महाराष्ट्रातल्या ब्राह्मण जातीच्या लोकांच्या घरगुती बोलीशी मिळतीजुळती आहे. (या लोकांत त्यांच्याच बोलीत चालतील, पण जोड बोलीत नाही, असे "प्रश्ण" वगैरे उच्चार आहेत, ते थोडेच आहेत).
ही गोष्ट योगायोगाने नसून याला ऐतिहासिक कारणे आहेत : (१) मराठेशाहीच्या रोपट्याचे मूळ दक्षिण महाराष्ट्रात पहिले रुजले. (२) शिवाजी दरबारात राजभाषेचे प्रमाण ठरवायला हणमंते नावाच्या शास्त्र्यास नेमण्यात आले (त्या काळातल्या नावा-आडनावांनी जातही सांगितली जाते.) (३) मावळातल्या आणि आजूबाजूच्या डोंगराळ किल्ल्यांमध्ये मराठेशाहीचे सामर्थ्य असले तरी कृष्णा, भीमेच्या (वगैरे) दक्खनी खोर्‍यांत तिचे स्थायी वैभव होते. (४) पेशवाईच्या काळातली बलशाली राजधानी पुणे शहर होते, आणि (५) नोकरशाही आणि विद्यार्जनाचा जवळजवळ एकाधिकार पूर्वी ब्राह्मणांकडे होता, हे सगळे खरेच (वगैरे वगैरे, ऐतिहाहिक कारणे संपली नाहीत).
आजच्या बृहन्महाराष्ट्रातील प्रत्येक नागरिक समान आहे. त्यापैकी बहुतेकांना या ऐतिहासिक कारणांविषयी आपुलकी नसेल आणि कदाचीत तेढही वाटत असेल. मग आज सहज प्रश्न विचारला जाईल - या "प्रमाण" बोलीचा मक्ता दक्खनेकडील ब्राह्मणांकडेच आहे काय? ही त्यांची घरगुती बोली आहे, म्हणून त्यांना अभिमान वाटून बाकी सर्वांना न्यून वाटावे काय? की दुसरी कुठली बोली (गडचिरोलीची म्हणू) ही महाराष्ट्रभर वावरणार्‍यांनी एकमेकांशी वापरावी, हल्लीची वापरणे सोडून द्यावे का? पतंजलींच्या या भागातील चर्चेचे निमित्त करून मी असे मत मांडतो की असे मुळीच नाही. मुळीच काही न शिकता दक्खनेतल्या ब्राह्मणांना महाराष्ट्रभर वावरण्यात सोय होत असेल त्याविषयी काही आपले पोट दुखणे नाही. पण आपली बोली आणि शिवाय प्रमाण बोली, दोहोंचे शिकून ज्ञान असले तर त्याहीपेक्षा अधिक फायदा आपल्याला मिळतो. आज मराठीची प्रमाण बोली वाङ्मय, कलाकृती, आणि शासनकारभार असलेली एक समृद्ध बोली आहे. जोपर्यंत महाराष्ट्रभर वावराने आपण एकमेकांना जोडले जात आहोत, आणि त्या बाबतीत ही बोली आपल्या उपयोगी पडत आहे, तोवर (किंवा त्या कारणानेच, म्हणा ना) ही प्रमाण बोली कुठल्याच गावाचा आणि कुठल्याच जातीचा खाजगी ऐवज नाही. ही बोली जर अशी एकाकडून खाजगी मालमत्ता, आणि दुसरीकडून जुलूम मानली गेली, तर आपल्या लोकशाहीत ती बरखास्त होऊन मराठी-भाषक महाराष्ट्राची शकले पडणे हेच न्याय्य. नाहीतर महाराष्ट्राला जोडणारी बोलायची पद्धत कोणीतरी उदार होऊन दुरभिमान न ठेवता दिली पाहिजे (गडचिरोलीकर तसे उदार आहेत) आणि बाकीच्यांनी दिलखुलासपणे वापरायला घेतली पाहिजे (गडचिरोलीकर आपली पदपातशाही उभारणार नसतील तर ही शक्यता अंधुक वाटते).
पतंजलींचा प्रश्न आहे : आपोआप "प्रमाण" बोललेले पुरते (एखाद्या भाषा-अशिक्षित पुणेकर ब्राह्मणासारखे) की शिकून "प्रमाण" चे ज्ञान असणे उजवे (सुशिक्षित अन्य मराठी माणसासारखे). पतंजली ज्ञानाच्या बाजूने बोलतात. इतकेच काय रोजवापरासाठी आपली बोली आणि यज्ञकार्यासाठी प्रमाणबोली वापरणार्‍या दोन ऋषींचा ते मोठ्या सन्मानाने उल्लेख करतात. म्हणजे योग्य ठिकाणी जिव्हाळ्यासाठी आणि खास अस्मितेच्या साहित्यनिर्मितीसाठी आपली बोली, आणि कार्यालयीन/वार्ताहार म्हणून/खूप किंवा दूरच्या लोकांशी काम असले तर प्रमाण बोली वापरायची, असा मी आधुनिक अर्थ लावतो.
रंगसंगती अशी :
जवळजवळ मुळातला शाब्दिक अनुवाद, किंवा सारांश
साधारण असेच काहीतरी तिथे आहे
पूर्णपणे माझी जबाबदारी
*****************भाग ६**************************
आक्षेप : आता हे सांगा, की "बरे काय दिसते" ते शब्द जाणण्यात आहे, की तशा शब्दांचा प्रयोग करण्यात आहे?
प्रत्याक्षेप : या दोनमध्ये काय फरक आहे?
*ज्ञान असले की "बरे काय दिसते" सकट "बरे दिसत नाही ते काय" हेसुद्धा शिकले जाते.* (कात्यायन)
अर्थातच ज्याला बोलावे त्या शब्दांचे ज्ञान असते, त्याला त्या प्रसंगी जे बालायचे नाही, त्या शब्दांचे ही ज्ञान असते. जर एक "चांगले ज्ञान" तर दुसरे "वाईट ज्ञान" हे ओघानेच नाही का आले? एवढेच काय "बरे दिसते" त्या बोलण्यापक्षा "बरे नाही दिसत" तसे शब्द खूप जास्त आहेत. म्हणजे "चांगल्या" ज्ञानापेक्षा "वाईट" ज्ञान खूपच जास्त प्रमाणात झाले.
(आक्षेपकार "वापर"पक्ष उचलून धरतो.)
*"बरे काय दिसते" चा संदर्भ ज्ञानाशी नसून आचाराशी आहे.* (कात्यायन)
कार्यालयीन वगैरे कामात "बरे काय दिसते/दिसत नाही" ते वापरल्याने फायदा-तोटा होतो. ज्ञानाने नव्हे. तर वापराबद्दल बोला.
प्रत्याक्षेप : मग ज्यांना विनासायास "बरे दिसते तसे" बोलता येते, त्या सगळ्यांचा फुकटात फायदा होतो.
आक्षेपकर्ता : यामुळे तुम्हाला त्यांचा मत्सर वाटतो की काय?
प्रत्याक्षेप : मत्सर वगैरे मुळीच नाही. पण मग काही लोकांची आपोआप प्रगती होत असेल तर शिकण्यात काय राम?
आक्षेपकर्ता : नाही तर, ज्याला शिकून नवीन समजेल त्याचा शिकल्यामुळे फायदा होईल.
प्रत्याक्षेप : (विनोद) अहो आम्ही असेही बघितले आहे, की काही लोक न शिकताच छान बोलतात, आणि काही शिकूनही चुका करतात.
मग आपण हा विचार करून बघू, की फक्त ज्ञानच नाही, फक्त वापरच नाही, तर ज्ञानपूर्वक "बरे दिसते" त्या शब्दांचा वापर केला तर प्रगती होते.
"पुढारी"मध्ये ज्याचा लेख लिहून छापून आला, त्याला वर्तमानपत्रात लेख लिहिण्याचे ज्ञानही आलेच. किंवा आधी लेख लिहिण्याच्या पद्धतीचा अभ्यास करेल, त्याचाच लेख "पुढारी"मध्ये छापून येईल.
खरे तर हा तिसरा पक्ष नीट विचार करून बघाला पाहिजे, की ज्ञान असणेच चांगले.
आक्षेप : पण आपण आधीच नाही का बघितले की "हवे त्याचे ज्ञान" बरोबर "नको त्याचे ज्ञान" कळते, म्हणजे बेरीज वाईटाकडेच.
आक्षेपाचे निराकरण १: हा दोष नाही. एका ज्ञानाने उत्कर्ष होतो, म्हणजे दुसर्‍या ज्ञानाने अधोगती होते असे थोडेच असते. सभ्य समाजात प्रणाम करणे वगैरेंनी प्रतिष्ठा वाढते, पण हसणे, खोकणे, शिंकणे, उचकी येणे याबद्दल काहीच नियम नाही. त्याने उत्कर्ष नाही झाला तरी अपकर्षही होत नाही.
आक्षेपाचे निराकरण २: किंवा जे "चालणार नाही" त्याच्या ज्ञानाने जे "चालते" त्याचे ज्ञान अधिक बळकट होते. म्हणजे शेवटी ते चांगल्याकरताच.
आक्षेपाचे निराकरण ३: नाहीतर म्हणाच तुम्ही की "चालत नाही" त्याचे ज्ञान वाईट. पण तसेच म्हणणार असाल तर विहीर खणणार्‍याचे उदाहरण घ्या. खणताना तो धुळीमातीने माखतो, पण विहिरीला पाणी लागताच तो स्वच्छ होतो. विहीरच नसण्यापेक्षा आधी धुळीने माखून, मग स्वच्छ होऊन त्याचा अधिक फायदा होतो. तसेच आधी "न चालणार्‍या" शब्दांचे आणि "चालणार्‍या" शब्दांविषयीचे ज्ञान मिळवण्याबद्दल समजा.
(काय वाटेल ते माना, पण ज्ञानाचा कधी तोटा होत नाही हा मथितार्थ).
आता ही उदाहरणे घ्या : बाकीबाब बोरकरांनी गोवेकरांना रिझवण्यासाठी कोकणीत सुंदर कविता, गाणी रचली. महाराष्ट्रासाठी मराठीत तशीच उत्तम कविता, गाणी रचली. महाराष्ट्रात त्यांचा सन्मान सर्वांना समजेल अशा मराठी रचनांमुळे झाला. आणि ऐहिक प्रगतीबद्दल घ्या, तर बॅरिस्टर अंतुले कोकणात स्वतःच्या घरची बोली बोलत असतील, पण विधानसभेत सर्वांना समजणारी बोलीच. हे जमले नसते तर माणूस कितीही राजकारण पटू असला तरी मुख्यमंत्रीपद नसते मिळाले. मोरारजी पूर्वीच्या मुंबई प्रांतातून निवडून येऊ शकले, तरी महाराष्ट्रातून ते शक्य झाले नसते. (मुळात दोन ऋषींविषयी उदाहरण दिलेले आहे.)
(पुढच्या भागात व्याकरण कसे सांगतात, शास्त्राची चौकट काय, हा नवीन विषय सुरू.)
आक्षेप : आता हे व्याकरण म्हणजे नेमके कसे असते?
उत्तर : व्याकरण म्हणजे नियम.