भाग १ आणि २ एकापाठोपाठ वाचले. चांगले अभ्यासपूर्ण आहेत. माहितीपुर्ण लेखांबद्दल प्रियालीचे आणि मदत करणार्‍या इतर सर्व उपक्रमींचे अभिनंदन.

अतिशय अभ्यासपूर्ण, कथा, दंतकथेचा संदर्भ देत एक संग्रही ठेवावा असा माहितीपूर्ण लेख !
अभिनंदन !

>>मुंबईत असताना छत्रपती शिवाजी टर्मिनसच्या इमारती समोरून तुम्ही अनेकदा गेला असाल तर वरील गरगॉयल्स तुमच्या पाहण्यात आली असतील. असे नसल्यास, यानंतर कधी जाणे झाले तर या स्थापत्यशास्त्राच्या उत्कृष्ट नमुन्यासमोर काही काळ अवश्य रेंगाळा.

हम्म, पाहावे लागतील हे गरगॉयल्स !

हॅरी पॉटरच्या पुस्तकांत डंबलडोरच्या ऑफिसमधे शिरण्याआधी दारावरच्या गॉर्गॉयल्सना सांकेतिक शब्द द्यावा लागे. आज हा लेख वाचून व त्यातील चित्रे पाहून ते गॉर्गॉयल्स कसे दिसत असतील याची कल्पना करता आली.

गरगॉयल्स, ग्रोटेस्क, कायमेरा, स्फिन्क्स, याली, कीर्तिमुखे ही एकमेकांशी सांस्कृतिक दुव्यांतून बांधली गेली असावीत का? या प्रश्नाचे उत्तर संस्कृतीचा तौलनिक अभ्यास करणारा अभ्यासक "होय" असेच देईल.

याचा संदर्भ मिळेल का? वाचायला आवडेल.

राधिका

वा !! उत्तम लेख..फार छान.
मागच्या लेखाच्या प्रतिसादात देवळाच्या उंबरठ्यावर असलेल्या मुखाचा मी उल्लेख केला होता त्याबद्दल येथे वाचायला मिळाले. :)
--लिखाळ.

हा लेखहि मस्त! बरीच नवी माहिती मिळाली.
याली हा उभाच असावा लागतो का? एका मंदीरात (तेच मडीकेरीतील :) )अशीच आकृती पायर्‍यांच्या बाजुला मिळाली

अजून एका खिडकीवर एक चेहरा होता.

ह्याला ग्रोस्टेक म्हणता येईल का?

उत्तम लेखाबद्दल अनेक आभार

बाकी हे मंदीर असे होते की बरेच प्रश्न आहेत. मागे चित्राताईच्या लेखापासून इथे स्वतंत्र चर्चा विषय टाकेन म्हणतोय.. अजूनहि वेगवेगळे फोटो आहेत.. वेळ मिळाताच माझ्या प्रश्नांसोबत वेगळा चर्चाविषय टाकेन

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

प्रतिसादासाठी जागा आरक्षित करतो आहे.

याची सोंड आणि हत्तीचे दात दिसतात. विजयनगराच्या विठ्ठलमंदिरातल्या यालीच्या खांबांमध्येसुद्धा मी हे जवळून बघितले आहे.

पौराणिक कथेत हत्तीच्या अंशाचासुद्धा उल्लेख आहे का?

बरीच माहिती मिळाली. लेख आवडला. एकदोन दिवसांत अधिक लिहीते.

माहितीपूर्ण लेख आवडला.

लेखातील शरभेश्वर आणि नृसिंहाचे वर्णन पाहून मायाजाळावर इतरत्र शोध घेतला. शोध घेतांना शरभोपनिषदाची पीडीएफ गवसली. ती या दुव्यावर उपलब्ध आहे. त्यातील श्लोक वाचल्यानंतर, इंग्रजी विकिपीडीया आणि मायाजाळावर इतरत्र शरभेश्वराने नृसिंहास मारून टाकल्याचे उल्लेख चुकीचे भाषांतर वाटते. शरभोपनिषदाच्या चौथ्या आणि पाचव्या श्लोकाने हा मुद्दा स्पष्ट होण्यास मदत होईल.

यो घोरं वेषमास्थाय शरभाख्यं महेश्वरः ।
नृसिंहं लोकहन्तारं संजघान महाबलः ।। ४ ।।

हरिं हरन्तं पादभ्यामनुयान्ति सुरेश्वराः ।
मावधीः पुरूषं विष्णुं विक्रमस्व महानसि ।। ५ ।।

तसेच, तेरावा श्लोक.

अवांतर - सगळे श्लोक वाचल्यानंतर खगोलशास्त्रातील दोन कृष्णविवरांची टक्कर झाल्यावर होणा-या पुंजभौतिकीय क्रियांचे वर्णन असल्याचा आभास होतो, मजा आली! शरभोपनिषदावरील टिका / वार्त्तिके वाचूनच पूर्ण मत बनवता येईल.

स्नेहांकित,
शैलेश

पहिल्या भागाहूनही सरस. या लेखांसाठी आपण पाश्चिमात्य आणि भारतीय पुराणांचा अभ्यास केलात, अनेक उपक्रमींनी आपापल्या परीने सहयोग दिला आणि एक उत्तम वाचनीय आणि संग्रहणीय असा लेख पहायला मिळाला हे सगळे कौतुकास्पद आहे.

जाता जाता एक निरीक्षण : अथीनाच्या ढालीवरली मेड्युसा फारच गोड दिसते. तिला पाहूनच कदाचित शत्रू वार करणार नाही!

गरगॉयल्सला मराठीत गरगळे म्हणतात असे स्मरते (चुभुदेघे). आजही कदाचित भारतातील घरांना गरगळे पहायला मिळतील. त्यांचे स्वरुप फक्त अव्हेलेबल साधनांनुसार बदललेले मिळेल.
औरंगाबादला माझ्या आजोळी मागच्या अंगणात सिमेंटच्या नळीदार (का नालीदार ?) पत्र्याच्या काही खोल्या होत्या. पावसाळ्यातल्या पाण्याने किंवा वर भिंतींवर ठेवलेल्या कुंड्यांना पाणी घातल्यावर त्यांच्या वाहुन जाण्याची व्यवस्था म्हणुन केलेले गरगळे या लेखामुळे आठवले. ते गरगळे म्हणजे जुन्या पत्र्याचा डबा डिसेंबल करुन (किंवा उकलुन) तयार झालेल्या पत्र्यांना जोडुन बनवलेली नाली होती. पत्र्यांच्या नळीदार भागातुन पडणार्‍या अनेक लहान लहान धारा त्या गरगळ्यात एकत्र होत आणी पुढे गरगळ्याच्या शेवटातुन एकत्र खाली कोसळत. ती कामचलावु आणी मातीचे अंगणाची झीज टाळण्याच्या गरजेतुन तयार झालेली व्यवस्था असल्याने त्याला कसलेही मुख वैगेरे नव्हते.

आजही झोपडपट्टीत जिथे दोन घरांमधे (झोपड्यांमधे) अत्यंत चिंचोळी जागा असते तिथे हमखास ही व्यवस्था केलेली आढळते. सर्वसाधारणपणे मेणकापड असे संबोधल्या जाणारा ताव वापरुन दोन लांबलचक सुतळ्या पॅरलल ठेवुन त्याला तो ताव तान्ह्या मुलांच्या झोळीसारखा शिवला जातो, आणी हे कामचलाउ हंगामी गरगळे तयार केले जाते.

महाबळेश्वरला जेव्हा पावसाळा सुरु होतो तेव्हा सगळ्या इमारती घरे वैगेरे याच मेणकापडात गुंडाळलेल्या असतात. मागच्या पावसाळ्यात तिथेही ही हंगामी गरगळी पहायला मिळाली.

पावसाळ्यात रेनकोट पांघरलेले महाबळेश्वर अन उजव्या बाजुला दिसणारे गरगळे

राधिका म्हणतात त्याप्रमाणे हॅरी पॉटरची पुस्तकं वाचलेल्यांना गारगॉयलची वेगळी ओळख करुन द्यायची गरज नाही. या पुस्तकांत हा शब्द कितीतरी वेळा आला आहे.

शिवाय एज ऑफ मायथॉलॉजी सारखे मनोरंजनात्मक खेळ खेळल्याने मेड्युसा, कायमेरा, सेंटॉर, मिनोटॉर, अनुबीस इत्यादी अर्धमानवी पशूंची ओळख देखील आहे. विशेषत: कायमेरा आणि मिनोटॉर इत्यादींचे या खेळातले उपद्रव मूल्य खूपच जास्त असल्याचे आठवते.
तुम्ही सांगितलेल्या थॉथ आणि अनुबीस बरोबरच रा आणि सेट हे इजिप्शियन देव देखील अर्धपक्षी/पशू आहेत.

कोणार्कच्या सहलीत हा फोटो काढला होता? हे काय आहे?

==================

व्याल

पद्मश्री प्रभाशंकर सोमपुरा हे गुजराथचे प्रसिद्ध शिल्पविशारद.त्यांच्या अनेक प्रसिद्ध कलानिर्मितीत प्रमुख म्हणजे सोमनाथ मंदिराचे नवनिर्माण. या थोर स्थपतीच्या घराण्यात ही कला वंशपरंपरेने आलेली. अतिशय अभ्यासू अशा श्री. सोमपुरा यांचे "भारतीय शिल्पसंहिता" हे १९७५ सालचे पुस्तक माझ्याकडे आहे. त्यातील व्याल स्वरूप या प्रकरणाचा काही भाग येथे देत आहे. दक्षीणेकडील देवालयात पायावर उभे असलेले विशालकाय सिंह समान प्राणी दिसतात. त्यांना "व्याल" म्हणतात.वरालक, विरालिका,याली,दाळी ही इतर नावे.
यांचे एकुण २४ प्रकार. व्यालाचे शरीर सिंहासारखे असते.तो दोन पायांवर उभा असून त्याचा एक पाय उचललेला असतो. तोंडाच्या जागी वनचर,गायचर, पशू,पक्षी किंवा मनुष्य यांची तोंडे आसतात.द.भारतात व ओरिसामध्ये देवालयाची बाहेरील भिंत, प्रदिक्षणा मार्ग, अशा ठिकाणी ८-१० फ़ूट उंचीचे व्याल आढळतात. काही रेखाटने पुढे देत आहे.

गंड भेरुंड

एक काल्पनिक पक्षी.याचा आकार गरुडासारखा असतो; पण त्याच्या एका धडातून दोन चोची फ़ुटलेल्या असतात.दोन्ही चोचीत आणि पावलांच्या पंजात एकेक हत्ती पकडलेला असतो.ही म्हैसूर नरेशांची राजमुद्रा होती. हे प्रतीक म्हैसूरच्या राजप्रासादावर व बेंगळूरच्या विधानसौधावरही दिसते.

शरद

श्रीलंकेच्या झेंड्यावर एक अशाच प्रकारचा विचित्र प्राणी दिसतो
इथे पहा

दक्षिण मुंबईत गेल्यावर जुन्या स्थापत्य शैलीच्या इमारती निरखणे हा माझा आवडता उद्योग. पावसाळ्यात किमान एकदा तरी सीएसटी ते फोर्ट, कुलाबा परिसरात पायपीट करून पाण्याने स्वच्छ झालेल्या इमारतींचे सौंदर्य निरखण्यात वेगळीच मजा येते. या इमारती पाहुन पडणार्‍या अनेक प्रश्नांपैकी एका महत्त्वाच्या प्रश्नाचे उत्तर आपल्या लेखात सापडले त्याबद्दल मनापासून धन्यवाद्. सीएसटी रेल्वे स्थानकाच्या पश्चिम (डी.एन्. मार्ग) बाजू कडील भींती वरील गरगॉयल्स अगदी वाहनात बसूनही पाहू शकता.
मुंबई विद्यापीठाच्या दिक्षांत (कॉन्वोकेशन) सभागृहात (नेमकी जागा आठवत नाही परंतु बहुतेक) सज्जाच्या दर्शनी भागावर विविध भारतीय चेहरे कोरलेले आहेत. भीतीदायक नसले तरी रोखून मात्र नक्कीच पाहतात.

जयेश

बौद्ध काळात बांधलेल्या काही स्तूपांवर यक्ष आणि यक्षी असतात. त्याही संरक्षक देवता म्हणूनच असतात असे ऐकले आहे. पण त्यांच्याबाबतीत असे अर्धमानवीपण ऐकले नाही.

पण किन्नर हा मात्र असा गण असल्याचे ऐकीवात आहे. अधिक माहिती येथे आणि येथे मिळाली.

अर्थात त्यांना गारगॉयल्स म्हणता येईल का हे माहिती नाही..

बाकी लेख आणि प्रतिसादांमधून खूपच माहिती मिळाली.

व तसेच माहितीपूर्ण प्रतिसाद. हे सर्व उपक्रमाची शोभा वाढवणारे आहे.

सहज 'फोटोज ऑफ गर्गॉय्ल्स' असे गूगलले असता हा दुवा सापडला. त्यातील काही चित्रे मात्र गर्गॉय्ल्सची नव्हेत. विषेशतः चिनी राजवाड्यांसमोर असलेले दोन सिंह नुसते द्वारपालासारखे बसलेले असतात, त्याच्यात भीतिदायक काहीही वाटत नाही. तरीही ह्या चित्रविक्रेत्याने त्याचाही समावेश गर्गॉय्ल्समधे केलेला आहे.

दक्षिण भारतात मंदिरांच्या खांबावर सिंह, गरूड यांच्या संकराने बनलेला अर्धपशूमानव कोरण्याची प्रथा मध्यकाळापासून प्रसिद्ध आहे.

ह्या सिंहाचे शरीर व डोके व पंख गरुडाचे असलेल्या काल्पनिक जीवाला ग्रिफिन असे म्हणतात. मात्र तो मानव प्राणी आहे की नाही ते नक्की माहित नाही. ऑक्सफर्डनुसार त्याची ही व्याख्या होते. पण मूळ फ्रेंच शब्द ग्रिफॉन शोधला तर त्याचा अर्थ हा होतो. मात्र त्याबाबत संशोधकांमध्ये मतभेद आहेत. त्यामध्ये गिधाड हा सर्वसंमत अर्थ आहे. असे असले तरी ग्रिफिन आणि ग्रिफॉन हे एकमेकांना समांतर शब्द मानले जातात.

_______________________________________________
भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

वॉल्ट डिस्नी एपकॉटच्या राज्यात चीनमधील बहुधा सहाव्या किंवा आठव्या शतकातील एका राजाच्या थडग्यावर आढळलेला हा कायमेरा स्थित आहे. त्याचे छायाचित्र लेखात साठवत आहे.