सुरुवातीला:
अमेरिकन घरांबद्दलचा पुढचा लेख पिलग्रम लोकांवरून लिहीण्याचा बेत होता, पण तेवढ्यात नंदन यांच्या व्यक्तिगत निरोपातून त्यांनी मला त्यांनी स्वतः काढलेली कोलोरॅडोतील एका नेटिव अमेरिकन जमातीच्या घरांची सुंदर छायाचित्रे पाठवली आणि त्यावर लिहील्यास छायाचित्रे वापरू देण्याची ऑफर दिली. अशी संधी वाया दवडणे हा वेडेपणा झाला असता.. त्यामुळे हा लेख त्यावर. पण लेख लिहायला घेतला आणि लक्षात आले की ही माहिती केवळ मंत्रमुग्ध करणारी आहे आणि विषयाचा आवाकाही अतिशय मोठा आहे - यातील अनासाझी लोकांची घरे म्हणजे खरे तर गेल्या शतकांतील म्हणजे चार पाच शतके पूर्वीची नुसती नाहीत, तर त्याच्याही आधीची आहेत. त्यामुळे खरे तर एक अजूनच स्वतंत्र लेख त्यावर होऊ शकतो पण तो आत्ता तरी शक्य नाही.

छायाचित्रे अर्थातच नंदनकडून घेतलेली आणि जालावरील काही ठिकाणाहून लावलेली.

नॅवाहोंची होगन घरे :

नॅवाहो जमातीला अनेक वर्षांचा इतिहास आणि परंपरा आहेत. अमेरिकेतील यूटा, अरिझोना आणि न्यू मेक्सिको येथे राहणारी ही जमात स्वतःला "दिने" म्हणवून घेते. त्यांच्यात प्राचीन जगाविषयीच्या मन रमवून टाकतील अशा अनेक अद्भुतरम्य कथा प्रचलित आहेत. त्यात बोलके देव आहेत, चार जगे आहेत, प्राचीन प्रार्थना आहेत ज्या दिवसाच्या एका विशिष्ट वेळीच म्हणता येतात. त्यांच्यातील प्रचलित कथांमधली एक अशी की ते या जगात प्रवेश करण्याआधी तीन जगांत राहत होते. तेथे भांडणे झाल्यामुळे त्यांना या चौथ्या जगात पाठवले आहे. त्यांची अशी समजूत आहे की या भागात चार दिशांना जे चार डोंगर (Mt. Blanca -east, Mt. Taylor- south, San Francisco Peaks -west, and Mt. Hesperus -north) आहेत त्यांच्या मर्यादेत त्यांनी कायम रहायला पाहिजे. त्यांना धर्म असा नाहीच, पण एकप्रकारे त्यांचा धर्म हा त्यांच्या या नॅवाहो चालिरीतीच आहेत. त्यांना भुईला आई, आकाशाला पिता मानण्याची शिकवण आहे. या जगात सर्वाचा समतोल राखला जावा ही जबाबदारी ते मानतात, आणि त्यासाठी झटतात.

पूर्णत्वे निसर्गाशी तादाम्य पावलेली ही जमात घरेही तशाच ढंगाची बांधते. सूर्य पूर्वेला उगवतो म्हणून होगन पद्धतीची घरांची दारे पूर्वेला असतात. गंमत म्हणजे घरे दोन प्रकारची असतात - पुरुष आणि स्त्री. स्त्री-पुरुषांच्या स्वभावातील नैसर्गिक विरोध या घरांच्या रचनेत आढळतो. पुरुष घरे लहान, त्यांत रहायचे नसून कामकाजासाठी वापरायचे असते. लाकडाचे पाच खांब एकमेकांना जोडून त्यांच्यामधील जागा मातीने भरीव करून भिंती तयार केल्या जातात. यालाच जोडून काहीसा स्वागताचा कक्ष केला जातो. स्त्री घर हे मोठे, काहीसे गोल आणि जेथे कुटुंब राहील असे बांधलेले असते. या घराचे छप्पर वैशिष्ट्यपूर्ण आहे - ते सीडर वृक्षाच्या लाकडाच्या दणकट ओंडक्यांपासून बनवलेले असते.

सीडर वृक्षाचे ओंडके

छपरातील लॉग्ज हे विविध स्तरात बसवलेले असतात. पहिल्याने बाहेरच्या वर्तुळाच्या परिघाला अनेक लहान कॉर्डस मधे विभागून त्यावर एकेक लाकडाचा लॉग रचलेला असतो. हे बाहेरचे वर्तुळ पूर्ण झाले की त्यातील कॉर्डचा आधारासारखा वापर करून अजून एक जरा लहान आकाराचे वर्तुळ. असे करीत ही छपराची बांधणी पूर्ण होई. छपरात एक लहानसे भोकही ** ठेवण्यात येई. हे झाले की परत सर्वावर मातीचे लेपन. ही रचना त्यांना त्यांच्या "बोलक्या" देवाने सांगितली अशी समजूत आहे.

पुरूष होगन (छायाचित्रे:worldexperience.com)

male hogan

स्त्री होगन घर : छायाचित्रे आणि अधिकार : नंदन

पुरुष घराची बांधणी

स्त्री घराच्या छपराची रचना

गेल्या शतकातील लाकडी होगन घरे (photograph reference: wikimedia)

अनासाझी लोकांची वैविध्यपूर्ण घरे:
सुमारे हजार वर्षांपूर्वी अमेरिकेतील कोलोरॅडोच्या पठारी भागात अनासझी नावाचे प्राचीन लोक राहत असत. अनेक वर्षे त्यांची या भागात वस्ती होती. त्या काळाच्या मानाने त्यांचे व्यवहार प्रगत आणि राज्य चहूदिशांना पसरलेले होते. कोलोरॅडोचा हा भाग अत्यंत विषम तापमानाचा. उन्हाळ्यात कडक ऊन तर थंडीत बर्फ. शिवाय कडेकपारींचा. रखरखीत, आणि एकट्या दुकट्या डोंगराळ प्रदेशातला. पण या रहाण्यासाठी अत्यंत कटकटीच्या भागात ही संस्कृती वाढत होती. त्यांच्या कलेची साक्ष त्यांनी तयार केलेल्या मातीच्या सुरेख भांड्यांमधून मिळते.

अनासाझींची मातीची भांडी

मेसा वर्डे येथील राष्ट्रीय उद्यानात त्यांच्या त्या प्राचीन वस्तीचे अवशेष आहेत त्यावरून त्यांचे घरे बांधण्यातील कसब आणि चिकाटी दिसून येते. नेवाहो लोकांचे ते शत्रू असावेत कारण त्यांना बहाल झालेले "अनासाझी" हे नाव नॅवाहो भाषेतील " प्राचीन शत्रू" या अर्थाचे आहे. त्यांच्या कोलोरॅडोतील वसतीस्थानाचे अवशेष आज जतन केलेले आहेत.

त्यात काही जमिनीत खड्डा खणून बांधलेली घरे आहेत. हा खड्डा नंतर फांद्यांनी शाकारला जायचा. या पद्धतीने घरे बांधल्यामुळे तीव्र उन्हापासून रक्षण होत असेल.

खड्ड्यातील घरे (पिटहाउसेस) - छायाचित्रे आणि त्यांचे अधिकार: नंदन

ही प्राथमिक स्वरूपाची घरे नंतर घरे उभारण्यातील कल्पना, कसब आणि साधने मिळत गेली तशी जमिनीवरच्या घरात रूपांतरित होत गेली असावी. जशी वस्ती वाढत गेली तशी पठारी भागावर (मेसा = टेबल) भिंती उभ्या करून स्थानिक सँडस्टोनपासून बनवली गेली असावीत. हीच वस्ती नंतर हळूहळू कडेकपारीत रहायला लागलेली दिसते. ह्या वस्तीला क्लिफ ड्वेलिंग्ज (कड्यावरची घरे) म्हणतात. कदाचित वेगवेगळी संकटे, प्राणी, किंवा आक्रमणे यांचा सामना करण्यासाठी अशा जागेचा विचार झाला असावा. अशा ठिकाणी घरे बांधल्यामुळे तीव्र उन्हापासून संरक्षण हाही एक उद्देश साध्य होत असावा.

मेसा वर्ड येथील भूस्तर (छायाचित्रः यूएसजीएस)

यातील सर्वात वरील स्तर हा सँडस्टोन या बांधकामासाठी उपयुक्त दगडाचा. सँडस्टोन हा पूर्वीचे दगड झिजून झालेली वाळू दाबली जाऊन नवीनच तयार झालेला अनेकस्तरीय दगड. त्यामुळे सुंदर रंगाचा आणि कापायला योग्य. ह्या दगडाचा वापर करून एक शहरच या पुरातन लोकांनी या पठारी प्रदेशात वसवले होते. ह्या घरांची रचना पाहिल्यास तेव्हाच्या गवंड्यांचे कौतुक वाटल्याशिवाय राहणार नाही. भिंतींसाठी कापलेल्या दगडाच्या लाद्या फारशा सरळसोट नाहीत पण जी काही रचना दिसते ती भौमितिक आणि सुबक आहे. सुरूवातीस भिंती दगडी चपटी लाद्यांवर मातीचे थर बसवून नंतरचा लाद्यांचा थर देणे अशा सोप्या पद्धतीने तयार केल्या गेलेल्या आढळतात. नंतर मात्र या कारागिरांचे कसब बाढत गेल्याचे आढळते. काही काळाने तुटक्या दगडांच्या थराच्या दोन्ही बाजूला पृष्ठभागी कापलेल्या दगडी लाद्या आणि त्यावर मातीचे लेपन अशी सँडविच म्हणता येईल अशी रचना स्विकारल्याचे नंतरच्या अवशेषांतून कळते.

पठारावरील घरांचे अवशेष

मेसा वर्डे येथील कड्यावरची घरे, छायाचित्रे आणि अधिकार :नंदन

मेसा वर्डे येथील कड्यावरची घरे

किवा हा त्यांच्या धार्मिक किंवा तत्सम विधींसाठी बांधलेला एक चर असावा. येथील बसायला दगडी बाक, जमिनीत खणलेला खड्डा हे या गोष्टीला अनुमोदन देतात. येथे एक सूर्यमंदिरही आहे.

किवा, छायाचित्रे आणि अधिकार :नंदन

सूर्यमंदिर -छायाचित्रे आणि अधिकार :नंदन

पण चांगल्या सुरू असलेल्या नाटकाला अनपेक्षित कलाटणी मिळावी तसे काहीतरी अकल्पित घडले - एकतर दुष्काळ किंवा युद्ध - पण हे लोक कोलोरॅडोतील हा भाग सोडून निघून गेले ते कायमचेच. ते तेथून जवळच्या अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील राज्यांत म्हणजे यूटा, न्यू मेक्सिको आणि अरिझोना येथे विखुरले. तेथे राहणार्‍या इतर जमातींमध्ये ते मिसळून गेले आणि नंतर त्यांच्यापासून वेब्लो, होपी, झूनी या जमाती तयार झाल्या. वेब्लो लोकांनी बांधलेली अडोबी (चिकणमाती + गवतसदृश एकत्र करून उन्हात भाजून तयार केलेले बांधकाम साहित्य) पद्धतीच्या विटांची घरे अजूनही अनासाझींच्या त्यावेळच्या घरांची वैशिष्ट्ये जपून आहेत.

वेब्लो पद्धतीची आधुनिक घरे, छायाचित्रे: about.com

-------------
** छपरातील भोकावरून नंदन यांची मजेदार टिपणी त्यांच्याच शब्दांत :
"छपरात ठेवण्यात येणारे भोक मनोरंजक आहे. थोडं अवांतर होईल, पण यावरून आठवलं - डॅलसच्या फूटबॉल स्टेडियमची रचनाही अशीच आहे (फूटबॉल स्टेडियम च्या आकाराचा छोटा आयताकृती भाग छतात उघडा ठेवला आहे. 'अमेरिकाज टीम' असल्याने देवाची त्यांच्यावर दृष्टी रहावी म्हणून हा खटाटोप. अगदी १ बिलियन डॉलर्स खर्चून बांधण्यात येणार्‍या नवीन स्टेडियममध्येही छतात एक छोटासा आयताकृती भाग मोकळा ठेवला आहे. दुवा -- "