हा लेख C. D. C. Reeve यांच्या प्लेटो रिपब्लिक या इंग्रजी अनुवादावर आधारित आहे.

सॉक्रेटिस हा प्लेटोचा गुरु. प्लेटोचा जन्म ख्रिस्तपूर्व ४२९ आणि मृत्यु ३४८/३४७. लहानपणीच त्याच्यावर ग्रीक (अथेन्स) राजकारणाचा प्रभाव पडला. तो राजकारणात पडला असताच परंतु, त्याच्या प्रिय गुरुचा - सॉक्रेटिसाचा - वध झाल्याचे कारण झाले आणि त्याने तो मार्ग सोडला. त्या काळात तो तत्वज्ञानाकडे वळला आणि त्याने "अ़कॅडेमी" हे विद्यापीठ काढले. त्याने "रिपब्लिक" लिहीले ते न्याय म्हणजे नक्की काय याचा उहापोह करायला. ते करीत असताना त्याने अनेक विषयांवर भाष्य केले. हे सर्व भाष्य तो रिपब्लिकमध्ये सॉक्रेटिसाच्या तोंडी घालतो. हे विचार त्याअर्थाने सॉक्रेटिसचे नाहीत, तर प्लेटोचे किंवा त्याच्यावर सॉक्रेटिसमुळे किंवा त्याच्या मृत्युनंतर जे संस्कार झाले असतील त्यामुळे तयार झालेले. पण सॉक्रेटिसच्या विचारांचा तरुणपणी जो परिणाम झाला असणार त्याचे पांग त्याने रिपब्लिकमध्ये सॉक्रेटिसला मध्यवर्ती पात्र करून फेडले. ही एक प्रकारची गुरुला श्रद्धांजलीच.

रिपब्लिक हा एक गुरु (किंवा एक सुजाण व्यक्ती) आणि शिष्य (थोडेसे अपरिपक्व विद्यार्थी/ क्वचित प्रसंगी विवादक) यांच्यातील संवाद आहे - आपल्या उपनिषदांमध्ये संवाद आहेत तश्यासारखाच. सुरुवात एका जत्रेनंतर सॉक्रेटिस घरी जायला निघतो, तेव्हा ओळखीचा मुलगा त्याला थांबवतो, आपल्या घरी घेऊन जातो आणि गप्पा सुरु होतात. त्या गप्पांतून हे विचार सॉक्रेटिसकरवी प्लेटो व्यक्त करतो. रिपब्लिकमध्ये सॉक्रेटिस स्वतःच सूत्रधार आहे आणि प्रमुख पात्रही. ह्या गप्पा सुरु होतात आणि अनेक विषयांना तोंड फुटते. आणि एकातून दुसरे असे विचार उत्पन्न होत जातात. यात गंमत अशी की सॉक्रेटिसच बर्‍याचदा प्रश्न विचारतो - ते असे की त्यातच उत्तर सामावलेले असेल आणि बाकीचे त्याला दुजोरा देतात किंवा कधी प्रश्न विचारतात. हे पुस्तक लिहिण्यासाठी ही अशी पद्धत प्लेटोने का निवडली असावी याची कल्पना नाही.

रिपब्लिक हे एका कल्पित शहराच्या व्यवस्थेचे वर्णन आहे. आता कोठेही जगायचे म्हटले की अन्न, वस्त्र, निवारा यांच्या गरजा आल्याच. म्हणजे अन्नधान्य पिकवणारे शेतकरी, घर बांधणारा वास्तुकार (गवंडी, अभियंता इ.), आणि वस्त्रे तयार करणारा (विणकर, शिंपी) हे आलेच. हे सर्व आपल्या बलुतेदारांसारखे. अश्या सर्वांच्या वेळाची / जबाबदार्‍यांची सुयोग्य वाटणी होऊन एक सुंदर, निरोगी शहर तयार होणार. पण मग लोकांची सुखाची कल्पना तेथे थांबणार नाही, आणि वाटचाल रोगीटपणाकडे सुरु होणार या वास्तवाची जाणीवही सॉक्रेटिस करून देतो. आणि शहर माणसांनी गजबजून जाणार. आता ते त्या शहराला लागणार्‍या गोष्टींसाठी पुरे पडणार नाही, तर तेव्हा क्षेत्रफळ वाढवण्याच्या मागे लागणार. त्याची साम्राज्य मोठे करण्याची आकांक्षा वाढत जाणार. तसेच त्याला विरोधक तयार होणार. आणि मग या शहराला रक्षकांची गरज निर्माण होणार. प्लेटोने हे सत्य स्विकारले आहे. येथे रक्षक म्हणजे शहरांची काळजी घेणारे. राज्याची सुव्यवस्था पाहणारे. थोडक्यात पोलिस, अधिकारी, आणि राज्यव्यवस्था बघणारे सर्वच. असे रक्षक एका दिवसात उत्पन्न होत नाहीत तर ते घडवावे लागतात.

मग हे रक्षक कसे पाहिजेत - तर प्लेटो म्हणतो कुत्र्यासारखे! यात कुत्र्यांचा सन्मान आहे, आणि रक्षकांचा अपमान नाही. प्लेटोने पुढच्याच वाक्यात कुत्र्यांना तत्वज्ञानी म्हटले आहे. ते सांगताना तो म्हणतो कुत्र्यांना कोण आपला आणि कोण परका हे कसे कळते? प्लेटोचे म्हणणे आहे की कुत्रे हे निसर्गतः हा भेद करू शकतात आणि असा भेद फक्त जे ज्ञानाचे भुकेले (प्रेमी) आहेत तेच हे करू शकतात. आणि तत्वज्ञान आणि ज्ञानाची ही भूक ह्या वेगळ्या गोष्टी नाहीत. त्यामुळे रक्षक असेच पाहिजेत जे आपले-परके हा भेद करू शकतील. अश्या रक्षकांना घडवणारे शिक्षणही तसेच पाहिजे.

रिपब्लिक मधील शिक्षणाबद्दलचे विचार जरी रक्षकांच्या शिक्षणावर केंद्रित केले असले तरी ते बर्‍याच अंशी आजच्या काळातही सर्वसामान्यांच्या शिक्षणालाही लागू होऊ शकतात. तर असे हे शिक्षण कधी सुरु व्हावे किंवा असे ह्याचे सविस्तर वर्णन प्लेटो करतो. यासाठी तो पूर्वापार चालत आलेल्या परंपरांचाच आधार घेतो. तो म्हणतो शरिरासाठी शारिरीक शिक्षण हवे तर मनासाठी ("सोल" -आत्मा) गान (गायन) शिक्षण. या गायनात (musike) मध्ये काव्य, गोष्टी, आणि संगीत या सर्व कला अंतर्भूत आहेत. जेव्हा हा भाग मी वाचला तेव्हा पहिल्याप्रथम आश्चर्य वाटले. पण खरे तर त्यात नवल नाही. आपण लहान असताना आपल्या शिक्षणाची सुरुवात आई-आजींनी म्हटलेल्या बडबडगीतांनी होतेच. त्यातूनच बाळाला भाषेचे, गेयतेचे आकलन होऊ लागते. त्याच्या मनावर संस्कार होतात आणि प्लेटोला हेच म्हणायचे असावे. परंतु, प्लेटो आपल्याला सावधही करतो. या वयात सांगायच्या गोष्टी, गाणी नक्की काय असावीत हे काही नियमांप्रमाणे व्हावे हा त्याचा आग्रह आहे. हा आग्रह आत्ताचे बरेचसे आईवडिल देखील मान्य करतील असे वाटते. दूरदर्शन/ केबल वरील प्रत्येक लहान मुलांचा म्हणवला जाणारा कार्यक्रम ज्याप्रमाणे मुलांसाठी योग्य असतोच असे नाही आणि तो बघू न देणे हेच जसे काही वेळा हितकारक असते तसेच हे आहे. विशेषतः ज्यामुळे मुलांना यादवी किंवा तत्सम कलह यांची वर्णने ऐकायला मिळणार नाहीत असेच काव्य, गायन त्यात असावे हा त्याचा आग्रह होता. ह्यात गीक देवतांचा उल्लेख अनेकदा येतो. ज्यानी मुले घाबरणार नाहीत अश्याच गोष्टी असाव्यात असेही तो सांगतो. अश्या गोष्टी त्याने मुले जास्त भावूक आणि दुबळी होतील अशी त्याची समजूत होती. आईवडिलांविषयी आणि देवतांविषयी आदर आणि परस्परांमधील मैत्री वाढेल अश्याच गोष्टी या पुढील रक्षकांच्या शिक्षणात असाव्यात असे त्याचे विचार आहेत. त्याने वस्तूंच्या, लोकांच्या आवाजांच्या नकला करणे, हशे पिकवतील अश्या गोष्टी सांगणे यावर बरीच टीका केली आहे. (सध्याच्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची मात्र अश्या व्यवस्थेत गळचेपी होणार हे निश्चित). लहानपणीच भ्रष्टाचाराशी ओळख होऊ नये म्हणून भेटींनी देव किंवा राजे प्रसन्न होतात असे सांगू नये असेही प्लेटो म्हणतो. वाचेला (speech) ताल (rhythm) आणि मेळ (harmony) याची जोड मिळावी, कारण तेच आत्म्याचे प्रकटीकरण करतात असे त्याचे म्हणणे आहे. ताल आणि मेळ हे आत्म्यावर खोलवर परिणाम करतात. हे गायन पारंपारिक पद्धतीनेच (established order) व्हावे, त्यात नवीन बदल नकोत असे त्याचे स्पष्ट सांगणे आहे. त्याने अश्या बदलांचा थेट संबंध हा राज्यातील नियम आणि कायद्यांशी लावला आहे आणि अश्या बदलांपासून सावध रहावे असाही इषारा दिला आहे. वेदांमधल्या मौखिक परंपरा -(अधिक माहितीसाठी http://mr.upakram.org/node/286) त्यातही शुद्ध उच्चार, पद्धती वरील भर ह्यामागेही असेच काही विचार मागे असतील किंवा कसे याचा विचार जरूर व्हावा. अर्थात हे म्हणत असताना कोणत्या जगाचा कोणावर प्रभाव पडला याबद्दल काही म्हणायचे नाही.

गानशिक्षण जर योग्य तर्‍हेने दिले गेले तरच अभिरुचीसंपन्न व्यक्ती तयार होतील हा त्याचा ग्रह होता. जर एखाद्याला असे योग्य शिक्षण मिळाले तर ती व्यक्ती कोणती गोष्ट योग्य नाही याचाही सुयोग्य विचार करेल; जे हीन आहे, अभिरुचीशून्य आहे ते टाकून देईल असे त्याचे म्हणणे होते. मर्यादा, धैर्य, दातृत्व, उत्तम संस्कार आणि ह्यासर्वांचे विरोधी असलेले विकार, आणि त्यांची रोजच्या लहान-मोठ्या गोष्टीत पडणारी प्रतिबिंबे ह्याचे योग्य ज्ञान अश्या रक्षकाला असले पाहिजे; अशी प्रतिबिंबे कशिदाकारी, वास्तुकला यातही पडत असल्याने अश्याही कलांचे केवळ योग्य संस्करण आणि प्रदर्शन झाले पाहिजे व एकंदरीतच जी मुले पुढे शहराचे रक्षक होणार अश्या मुलांच्या डोळ्यांवर आणि कानांवर उत्तम संस्कार झाले पाहिजेत असेच त्याचे म्हणणे होते. शेवटचे आणि महत्त्वाचे प्लेटो बजावतो ते असे की जे शिक्षक असे ज्ञान देतात त्यांनी विद्यार्थ्यांवर केवळ पुत्रवत प्रेम केले पाहिजे त्यात कोणत्याही वासना नकोत. एकदा असे शिक्षण दिले गेले की मुलाचा पुढील शारिरीक शिक्षणाचा पाया तयार झाला. निरोगी मन तयार झाले की मग बलसंवर्धन. परंतु प्लेटो परत परत बजावतो की नुसते बलसंवर्धन केले तर ते पुरेसे नाही. त्याला आत्मिक पाया भक्कम हवा.

काळाप्रमाणे प्लेटोचे शिक्षणाविषयीचे आणि राज्यव्यवस्थेबद्दलचे विचार जरी "आयडियलिस्टिक" म्हणून मागे पडले असले (माझ्या एका ग्रीक सहकारी स्त्रीच्या म्हणण्याप्रमाणे) तरी आजचे अमेरिकेतले आणि एकंदरीतच युरोपीय पद्धतीचे (पाश्चिमात्य) शिक्षण कसे याच पायावर आजही टिकून आहे याची उदाहरणे जर पाश्चिमात्य शाळांचा आणि कॉलेजांचा पाठ्यक्रम पाहिला असता दिसून येतात. या अभ्यास पद्धतीत आजही बालवाडीपासून गाण्याचे / वादनाचे शिक्षण दिले जाते. तसेच कलेचा शास्त्रशुद्ध अभ्यास महाविद्यालयातही शास्त्र आणि वाणिज्य असे विषय घेतले तरी चालू राहतो. पाश्चिमात्यांनी नव्या शिक्षणपद्धती मात्र स्विकारल्या दिसतात - अभिव्यक्तीस्वातंत्र्यासहित - परंतु मूळ गाभा मात्र तोच आहे. आपल्याकडेही सुरुवात चांगलीच होते पण नंतर मात्र हिंदी चित्रपटातील बरी-वाईट गाणी हेच मुलांवर संस्कार करताना दिसतात - अर्थात काही सन्माननीय अपवाद वगळून. सध्याच्या भारतीय शिक्षणपद्धतीत - विशेषतः महाविद्यालयात गेल्यावर विद्यार्थ्यांचा कलेशी असलेला संबंध तुटलेला दिसतो.

आपल्याकडे जिजाबाईंनी शिवाजी महाराजांवर लहानपणापासून उत्तम संस्कार केले. त्यांच्या शिक्षणात प्राचीन काव्यांचा, गोष्टींचा ( रामायण/महाभारत) अभ्यास, आणि भालाफेक इत्यादीचा समावेश होता असे म्हणतात. इतरही राजे रजवाडे यांनाही अश्याच कमीजास्त पद्धतीने शिक्षण दिले जात असावे. पण त्याचे परिमाण आणि निकष हे वेगवेगळे असल्याने त्याचा कमीजास्त उपयोग होत असावा. आपल्याकडच्या सध्याच्या शिक्षणाचा विचार आणि पुढचे बदल हे चांगल्या भारतीय परंपरांचा आणि इतरत्र यशस्वी झालेल्या नव्या जुन्या उपायांचा विचार करून व्हावा असे वाटते.