वेटिंग फॉर गोदो ते द ट्रॅम्प (व्हाया बिनाका गीत माला,हिंदू,शोले इ.)

लक्षात येणं म्हणजे समजणं वगैरे किंवा उदाहरणार्थ टाळक्यात प्रकाश पडणे. जेहत्ते कालाचे ठायी हे अमूक- तमूक असे काही फक्त मलाच उमगले असे म्हणणे म्हणजे मोठा विनोदच, हॉ,हॉ,हॉ.
हेही कुणाच्यातरी लक्षात आलं असेलच. -म्हणजे निदान असायला हवं.हॉ,हॉ,हॉ.
तर काय सांगत होतो? माणूस अनेक गोष्टी एकसमयावच्छेदेकरून करू शकतो असे ठिकाण म्हणजे त्याचे डोके.मनुष्यानेअसे करावे की नाही ही गोष्ट वायली.

***
परवा एका नाटकाला गेलो होतो.. इंग्रजीतून 'वेटिंग फॉर गोदो...'. स्टेजवर गोगो आणि डीडी गोदोची वाट पहात (आणि आमच्या आकलनशक्तीची वाट लावत) होते. असं चालू असताना अचानक एक ओळखीची, जुनी धून नाटकाच्या पार्श्वसंगीतातून कानी आली. तीच ती - बिनाका गीत मालाची सिग्नेचर ट्यून क्र. २.
आणि चमकलो. कारण ही स्वरावली तीच असली तरी वाद्ये वेगळी होती.

हे संगीत एस्पान्या कॅन्यी मुळात लमाणी लोकांचं.

***
आणि रात्री घरी आल्यावर हातात नेमाडेंची नवी सहाशे एकोणचाळीस पानी कादंबरी - हिंदू (खाली लहान अक्षरात-) जगण्याची समृद्ध अडगळ.

आमच्या गावाजवळ ओसाड पडलेलं एक हरिपुरा नावाचं खेडं आहे. तिथले लभाने लोक आपली रोजची कामं करत असताना अचानक पेंढाऱ्यांची धाड पडली आणि पळापळी झालेली आतासुद्धा दिसते : चुलीत अर्धी जळलेली लाकडं, तिथेच भाजी कापताना विळी टाकून दिलेली- म्हणजे भीतीनं पळून गेलेल्या बाया- या जाणिवा नुस्तं त्या खेडय़ात एक फेरी मारली तरी हवेत आढळतात.

हरिपुर्‍याचे लभाने आणि मग मोरगावात असलेली 'झेंडी' हे या कादंबरीतलं बरंच मोठं खटलं आहे.

***
कट टू... शोले - "सरदार, गाव के बाहर बंजारे आकर रुके है|"

मेहबूबा,मेहबूबा...या लभान्यांचं वर्णन नेमाड्यांनी अक्षरशः शोले पाहून केलं आहे काय असं वाटावं...
मोरगावातली झेंडी हेलनसारखी दिसत असेल काय?

***
चार्ली चॅपलिनचं 'द ट्रॅम्प'म्हणजे भटक्या-बेघर-आवारा व्यक्तीचित्र लहानपणापासून भुरळ घालत आलंय. स्थिर समाजात घुसून स्वतःचे भटकेपण विसरण्याचा त्याचा प्रयत्न 'आतले' लोक वारंवार हाणून पाडतात. (आपला राजकपूरही 'मेरा जूता है जापानी' म्हणत त्याच्या मागोमाग त्याच वाटेवरून चालला.) हा भटकेपणा चार्लीच्या गुणसूत्रातच त्याच्या बंजारा-लमाण आईकडून वारसाहक्काने आला होता.
'द ग्रेट डिक्टेटर' करताना त्याला ज्यू आणि रोमा (जिप्सी /लमाण/बंजारा) या दोघांचाही छळ करणारा हिटलर उभा करायचा होता काय? - हे दोन्ही वंश त्याच्यात होते.
या छळाला तिकडचे बंजारा म्हणतात 'काली त्रास' : Kali Traš - अक्षरशः 'काळा त्रास'.

***

आता तुम्ही म्हणाल की हा माणूस (म्हणजे मी - हॉ,हॉ,हॉ) हे तुटक तुटक ललित गद्य का लिहितोय?

तर 'एकसमयावच्छेदेकरून'-

हेच ते लोक - लमाण/बंजारा/रोमाने.
गुजरात - राजस्थान सीमेवर यांचे मूळ वसतीस्थान होते असे म्हणतात. इंग्रजांनी उगाचच त्यांना इजिप्शियन बनवले आणि त्यांचे 'जिप्सी' असे नामकरण केले.
'शिळ्या कढीला ऊत' असेल हा. हॉ,हॉ,हॉ.
तिथे लेखक म्हणतात -
मुख्यत्वे या लोकांचा उद्योग लहान मोठी कामे करून किंवा लोकांना रिझवण्याचे (संगीत, नृत्य) उद्योग करून आपले पोट भरणे असा असावा. याचबरोबर भुरट्या चोर्‍या, जादू, मंत्र तंत्र असेही उद्योग केल्याने सदर जमातीबद्दल स्थानिक लोकांच्या मनात किंतूच राहिला असावा. (काही प्रमाणात आपल्याकडे जे डोंबारी, फासे पारधी जातींच्या नशिबी येते तेच उपरेपण रोमांच्या नशिबी आले असावे. समाजाने त्यांच्याशी फटकून वागणे टाळता येत नाही.)
इथे तरी लमाणांना आपण कुठे आतले समजतो? झाली चोरी की -'अरे, गावकुसाबाहेर लमाणांचा तांडा आहे. त्यांचेच हे काम!" की निघालीच पोलीस पार्टी तिकडे.

कुणी म्हणतात की गझनीच्या महंमदाने त्यांना बंदी बनवून इ.स.१०००च्या आसपास अफगाणीस्तान आणि इराणात नेले. तिथून ते युरोपमार्गे अमेरिकेत (दक्षिण आणि उत्तर) पसरले. इसवीसन १५०० मध्ये ते इंग्लंडात होते कारण शेक्सपियरच्या नाटकांमध्ये त्यांचे (काही अपमानजनक) उल्लेख आहेत.

भारतातील मौखिक वाङ्मयात त्यांचा उल्लेख 'औट घटकेचा राजा शिराळशेट'च्या कथेत आढळतो. म्हणजे इ.स. १४००च्या आसपास बंजारा/लमाण हे फिरस्ते व्यापारी म्हणून शेठ सावकारांच्या दारी होते. (तसे म्हटले तर श्रीयाळषष्ठीला आपण लमाणांचीही पूजा करायला हवी.)

निजामाबाद-हैदराबाद-बीदर-(नेमाड्यांच्या 'हिंदू' कादंबरीत ऐतिहासिक तथ्य असेल तर खानदेशातील जळगाव जिल्ह्यातील यावल तालुक्यातील) हरीपुरा - सौराष्ट्र - अफगाणीस्तान - इराण - इजिप्त - स्पेन - जर्मनी - यु.एस. - ब्राझील असे सर्वत्र आढळणारे बंजारा-मनाविरुद्ध स्थलांतरीत झाले असतील असे वाटत नाही. ते मुळात स्थिर नसावेतच - चरच असावेत.
माझ्या मताने ते मालवाहू व्यावसायिकच होते आणि इतिहासपूर्व कालापासून ते भारतापासून इजिप्तपर्यंत खुष्कीच्या मार्गाने प्रवास करत असावेत. एका ठिकाणी नागरी वस्ती करणे ही त्यांची पद्धतच नव्हे. त्यांचे नावच त्याचे द्योतक आहे - बंजारा = 'वन + चर'.
ते ऐश करतात = ते रमन्ते = रमाने = रोमाने आणि ते रमन्ते = लमन्ते = लमाने = लमाणे अशी त्यांच्या नावाची उत्पत्ती असेल काय?

त्यांच्या जगभर पसरलेल्या भाषेत संस्कृतोद्भव शब्द प्रामुख्याने आढळतात.
मराठी 'गाव'ला ते 'गाव'च म्हणतात.

मराठी सारस्वताला त्यांच्या बेबंद जगण्याची भुरळ पडलेली आहे. मंगेश पाडगावकरांचा एक काव्यसंग्रह 'जिप्सी' नावाचा आहे.
डॉ. श्रीराम लागूंचे 'लमाण' नावाचे आत्मकथन आहे. शिरवाडकरांनी 'नटसम्राट' नाटकात लमाणांची भारवाही प्रतिमा वापरलेली आहे.

एक वेगळाच विचार मनात येतो -
या जमातीच्या स्वच्छंद जीवनाबद्दल वाटणार्‍या सूप्त असूयेमुळे तर नागरी लोकांनी त्यांच्यावर अत्याचार केले नसतील? सौराष्ट्रात रणकंदन करणारा गझनीचा महंमद, हरीपुर्‍यावर तुटून पडणारे यशवंतराव होळकराचे पेंढारी, इंग्लंडात कमी लेखणारा शेक्सपियर, जर्मनीत गॅस चेंबरमध्ये कोंबणारा हिटलर, भारतात अजूनही कोणत्याही गुन्ह्यासाठी त्यांना तुरुंगात डांबणारे पोलीस - हे सारेच वसत्या संस्कृतीचे फिरस्त्या संस्कृतीवरचे आक्रमक आहेत काय?

***
इथे डोळ्यांसमोर उभा रहातो आमचा (माजी) वॉचमन रामलू. (म्हणजे तो अजूनही तिथेच वॉचमन आहे. आम्हीच त्या बिल्डिंगमधून भूतपूर्व झालो.)
त्याच्या कुटुंबाला अपार्टमेंटच्या आवारात रहायला खोली आहे. रामलू आता बंजारा वाटत नाही. त्याची बायको चांदनी घरोघरची धुणीभांडी - झाडलोट करून पैसे मिळवते. रामलूची इंग्रजी शाळेत शिकणारी मुले एकमेकांशी इंग्रजीत बोलतात. मोठी मुलगी बी.ए. झाली , जावई कुठेशी नोकरी करतो.
रामलू मात्र अजूनही दिवसभर अपार्टमेंटची कामे करतो आणि रात्रभर टुन्न असतो.
फेसबुकवर/ऑर्कुटवर त्याची मुलेही आपली ओळख निर्माण करतील आणि प्रोफाईलमध्ये 'करंट सिटी'बरोबरच 'होमटाऊन'ही लिहीतील.
निदान भारतात तरी आता त्यांनी स्थिर जीवनपद्धती अंगीकारली आहे किंवा स्थिर जीवनपद्धतीने त्यांनाही पचवले आहे.

***
हिंदू कादंबरी वाचताना हे 'टँजंट' विचार मनात आले इतकंच!
जेहत्ते कालाचे ठायी हे अमूक- तमूक असे काही फक्त मलाच उमगले असे म्हणणे म्हणजे मोठा विनोदच, हॉ,हॉ,हॉ.
हेही कुणाच्यातरी लक्षात आलं असेलच. -म्हणजे निदान असायला हवं.हॉ,हॉ,हॉ.