नवा चर्चाप्रस्ताव सुरु केलात हे फार चांगले केलेत! श्री. वसंत लिमये यांच्या मुद्द्यांचा आता चांगला समाचार घेता येईल.

चर्चाप्रस्तावात काही संदिग्ध विधाने आहेत. ती टाळली जावीत.

मूर्तिपूजा करण्याचा अधिकार हा केवळ एका जातीमध्ये जन्मास आलेल्या व्यक्तीची अथवा ती व्यक्ती प्रतिनिधीत्त्व करीत असलेल्या जातिसमूहाची मक्तेदारी नाही’ असा निर्णय केलेला आहे.

कोर्टाने अनेक निर्णय दिलेले आहेत. अनेक कायदे अस्तित्त्वात आहेत. उदा. हुंडाविरोधी, बालमजुरीविरोधी, स्त्रीयांवर होणार्‍या अन्यायाविरोधात. समाजातील वास्तव त्यामुळे बदलत नाही. येथे पुरोहीतवर्ग बहूसंख्येने ब्राह्मण जातीचा आहे हे नमूद करण्यास कुठला समाजाभ्यासक मागेपुढे पाहणार नाही.

त्याआधीपासूनही भारतातील विविध हिन्दुधर्मीय मंदिरांमध्ये विविध जातिसमूहाच्या व्यक्तींस पूजारी म्हणून नेमण्यात आले असल्याचे सर्वज्ञात असावे.

सर्वज्ञात माहीत नाही. काही विदा आहे का? एखाद्-दुसरे ठिगळ लावल्याने सर्व वस्त्रच त्या ठिगळाचे होते असे नाही.

’समाजास ह्या व्यवस्थेची काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता नसेल तर ही व्यवस्थाच निर्माण होणार नाही’ असे समाजशास्त्राभ्यासकांचे मत असते.

उपयुक्तता काही ठराविकच व्यक्तिंना असावी. वसाहतवादी, वंशवादी, अस्पृश्यतेने भरलेल्या व अशा अनेक शोषणावर आधारीत समाजव्यवस्था कुठल्या एका वर्गाला त्याची उपयुक्ततता असते म्हणून टीकवून ठेवल्या जातात.

>>मूर्तिपूजेचा ’समाजास व्यवहारात नेमका काय उपयोग होत असावा ज्यामुळे समाजाने ही प्रथा अजूनही चालू दिलेली आहे’ असा प्रश्न आहे. ह्या प्रश्नावर तटस्थ दृष्टीकोनातून चर्चा व्हावी.

मुर्तिपुजा काही काल पर्वा सुरु झालेली गोष्ट नाही. मूर्तीपूजा करणारा खूप मोठा समाज आजही आपल्याला दिसून येतो. प्रत्येकाचे देव्हा-यातले देव वेगळे असले तरीही, श्रद्धा मात्र कमी जास्त फरकाने सर्वत्र सारखीच. देवाची पुजा केल्यानंतर देव आपल्याला अप्रत्यक्षपणे मदत करतो, मदत होते की नाही हाही मुद्दा नाही. अर्थात अपेक्षेने पुजाअर्चा करणार्‍यांची संख्या काही कमी नाही. प्रथा सुरु राहण्यामागे हा भाग महत्वाचा आहेच.

मूर्तीची पूजा करणारा वर्ग रुढीला प्राधान्य देऊन मूर्तिपूजा करतांना दिसतो आणि नेमके सुधारक या मुर्तिपुजेच्या अवडंबराला विरोध करतांना दिसतात. आरती,प्रसाद, पैशाभोवती फिरणारी, ही मुर्तिपुजा माणसाचा विकास करील का ? तर नाही करणार.
माणसाला मानसिक आधाराची गरज असते. मित्र, मैत्रीणी, गणगोत, इत्यांदी इत्यांदीमधून असा आधार शोधला जातो. पण, सर्वच मानसिक गरज इथे पूर्ण होत नाही असे वाटते. आणि मग सुरु होतो भाग दोन ज्याच्यात देव मानावा लागतो. तो सगुण की निर्गुण असा न राहता, विश्वाची रचना करणारा, आणि विश्वातील विविधता,विचित्रता, पाहिल्यानंतर असा एक सर्वगुणसंपन्न/ सर्वशक्तीमान कोणी तरी विश्वाचा चालक आहे. अशा सर्वशक्तीमान शक्तीशी (कल्पनेशी) अप्रत्यक्षपणे माणसाचा संवाद सुरु होतो आणि आपली मानसिक भूक इथे भागवली जाते. मुर्तिपुजेचा महत्वाचा भाग इथेच दडला आहे असे वाटते. मुर्तिपुजेची सुरुवातच भावाने होते म्हणजे मुर्ती आपले चित्त आकर्षूण घेते. आपल्याला एखादी सुंदर मुर्ती आवडते. कितीतरी वेळ आपली नजर तिच्यावरुन हटत नाही. म्हणजे मन अशा एखाद्या सुंदर मुर्तीवर एकाग्र करायचे, पण नुसते मन एकाग्र करुन मनाचा विकास होईल का ? होणार नाही.

आपल्यासोबत एक सर्वश्रेष्ठ अशी शक्ती वावरतेच आणि आपली (कोणतीही गरज) मानसिक भूक पूर्ण करते हा आत्मविश्वास मुर्तिपुजा करणार्‍याला येतो. आपले स्वास्थ ठीक राहावे, भूक लागणे, शांत झोप येणे, या आणि अशा अनेक गोष्टींची पाठराखण करणार्‍याची मी पुजा करतो असा भाव मुर्तीपुजा करणार्‍यामधे असतो. चराचर सृष्टीची निर्माता इतके आकार निर्माण करु शकतो तर स्वतःसाठी एक आकार धारण करु शकत नाही का ? म्हणून त्याचे अस्तित्व (काल्पनिक का होईना) असे मुर्तीत येते.

भावनेची सुरक्षीतता मुर्तिपूजा देते. सुखादुखात माणसाला आधार हवा असतो आणि माझ्याबरोबर ईश्वर आहे. अशी एक भावना असल्यामुळे आपले मन पुष्ट होते. सतत दोलायमान असलेल्या भावनांना आधार ईशशक्ती देते, असे वाटते. जगण्याची हिम्मत अशा मुर्तिपुजेतून मिळते. मुर्तीचे गुण पुजा करणा-यामधे आले पाहिजे. गुणांमुळे मन शुद्ध होते आणि मन शुद्ध झाले की जीवन विकास होतो, असे वाटते. या आणि काही अनेक कारणांमुळे मुर्तिपुजा टिकून आहे, असे वाटते.

विनंती : उपप्रतिसाद लिहू नये, प्रतिसादात अजून काही भर घालायची आहे.

-दिलीप बिरुटे
(श्रद्धाळु)

नवीन धागा सुरू केल्याबाबत धन्यवाद. पण एका वाक्याबद्दल संदर्भ आणि स्पष्टीकरण मिळाल्यास माहितीची देवाणघेवाण वाढेल.
लेखक म्हणतात :

’समाजास ह्या व्यवस्थेची काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता नसेल तर ही व्यवस्थाच निर्माण होणार नाही’ असे समाजशास्त्राभ्यासकांचे मत असते.

या वाक्याचा संदर्भ दिला तर अधिक अभ्यासासाठी सोयिस्कर होईल. शिवाय सर्वांना संदर्भ मिळणे शक्य नसेल, तर थोडेसे स्पष्टीकरण दिल्यास संदर्भ मिळेपर्यंत माहिती मिळेल.

व्यवस्था आणि उपयुक्ततेच्या विविध जोडण्या मला दिसून येतात.
व्यवस्था आहे+उपयुक्तता आहे : गाड्या रस्त्याच्या डावीकडे चालवायची व्यवस्था भारतात आहे. व्यवस्थेप्रमाणे गाडी चालवली की वाहातुक सुरळित चालते नाहीतर खोळंबते, असे दिसते. इथे सामाजिक उपयुक्तता दिसते.
व्यवस्था आहे+उपयुक्तता नाही : हुंडा न मिळाल्यास त्याचा जाब वधूला विचारण्याची व्यवस्था काही समाजांत दिसते. याची समाजशास्त्रीय उपयुक्तता काय आहे? (वैयक्तिक आणि कौटुंबिक उपयुक्तता सुस्पष्ट आहे.)
अजून व्यवस्था नाही+उपयुक्तता आहे : हल्लीच संसदेत "शिक्षण हा मूलभूत अधिकार" असा कायदा पारित झाला. अशी व्यवस्था पूर्वी भारतीय समाजात नव्हती. अशा व्यवस्थेची भारताच्या समाजाला उपयुक्तता आहे, असे संसदेतल्या तसेच संसदेबाहेरच्या चर्चांमध्ये मत दिसते.
व्यवस्था नाही+उपयुक्तता नाही : मोटारगाडीतून जाताना थांबून प्रत्येक भेटणार्‍या मोटारचालकाशी सलाम-हस्तांदोलन करण्याची व्यवस्था नाही. असे चुकून कोणी करते तेव्हा वाहातुकीचा खोळंबा होतो. इथे सामाजिक उपयुक्तता नाही.
म्हणजे व्यवस्था आणि उपयुक्तता कधी एकत्र दिसतात, तर कधी फारकत करून दिसतात. अवश्यसंबंध असा दिसत नाही.

त्यामुळे "जे-जे आहे, ते उपयुक्त म्हणूनच निर्माण झाले आहे" असे म्हणणार्‍या समाजशास्त्र-प्रणालीने नैतिकतेचाच घात होण्याची शक्यता आहे. इथे समाजशास्त्र न समजल्याचा परिणाम म्हणून माझा हा गोंधळ होत असेल. पण त्या अ-सामान्य-ज्ञानातील समाजशास्त्राच्या तत्त्वांच्या अनुसार सामान्य व्यवहारातील निर्णय सांगितले जात आहेत. म्हणून कठिण असले, तरी समाजशास्त्रीय तत्त्वांचे सामान्य स्पष्टीकरण लेखकाने करावे, ही विनंती.

समाजास ह्या व्यवस्थेची काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता नसेल तर ही व्यवस्थाच निर्माण होणार नाही’ असे समाजशास्त्राभ्यासकांचे मत असते.
या वाक्याचे संदर्भासहीत स्पष्टीकरण करण्याची आवश्यकता आहे. 'व्यावहारिक उपयुक्तता' म्हणजे नेमके काय? समजा पर्यायी व्यवस्था असेल तर त्या (पर्यायी) व्यवस्थेच्या 'अपेक्षित व्यावहारिक उपयुक्तते'चा काही परिणाम एखाद्या व्यवस्थेच्या निर्मीतीवर होतो काय? व्यावहारिक उपयुक्ततेचे वितरण समाजातील सर्व घटकांना समानपणे होते काय? सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे समाजशास्त्राभ्यासक म्हणजे नेमके कोण? कार्ल मार्क्स यांना समाजशास्त्राभ्यासक म्हणता येईल काय? समाजशास्त्रे नेमकी कोणती आहेत?

.

संदर्भ.

’समाजास ह्या व्यवस्थेची काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता नसेल तर ही व्यवस्थाच निर्माण होणार नाही’ असे समाजशास्त्राभ्यासकांचे मत असते.

या वाक्याचा संदर्भ दिला तर अधिक अभ्यासासाठी सोयिस्कर होईल. शिवाय सर्वांना संदर्भ मिळणे शक्य नसेल, तर थोडेसे स्पष्टीकरण दिल्यास संदर्भ मिळेपर्यंत माहिती मिळेल......या वाक्याचे संदर्भासहीत स्पष्टीकरण करण्याची आवश्यकता आहे. ....

समाजशास्त्राभ्यासक श्री. ई. वे. रामसामि ह्यांचे जे मत मी विचारात घेतले त्याचा संदर्भ/स्पष्टीकरण/सारांश:

"सामाजिक व्यवस्थांवर भाष्य करताना ’समाज आणि व्यवस्था हे दोनही एकमेकांवर काही परिणाम करीत असतात. म्हणजे काहीवेळा व्यवस्थेचा परिणाम समाजावर होतो, तर काहीवेळा समाजाचा परिणाम व्यवस्थेवर होतो. ह्या दोहोंमध्ये बदल हे कालानुरुप होतच असतात. त्यामुळे एखाद्या व्यवस्थेची बदललेल्या समाजास काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता शिल्लक नसेल तर अशा व्यवस्था टिकू देणे हे समाजासाठी घातक असते. मुळात उपयुक्तता नसलीच तर त्या निर्माणही होणारच नाहीत ह्या तत्त्वाने उपस्थित व्यवस्थांमध्ये काही उपयुक्तता आहे काय, असल्यास ती आजही शिल्लक आहे काय ते शोधून काढून, उपयुक्तता नसल्यास ह्या व्यवस्था संपवाव्यात." असे मत श्री. ई. वे. रामसामि (पेरियार्) ह्यांनी व्यक्त केले आहे. स्वमताच्या पुष्ट्यर्थ त्यांनी इतर समाजशास्त्राभ्यासकांचे दाखलेदेखील दिले होते असे स्मरते.

(वरील मराठी शब्द हे माझे आहेत. काही वर्षांपूर्वी श्री. पेरियारांचा एक विस्तृत निबंध मूळ तमिळभाषेत वाचल्याचे स्मरते, त्याचा तो सारांश आहे. आंतरजालावर संदर्भ मिळाला की कळवतो. श्री. पेरियार् ह्यांच्या मताचे खंडन श्री. चक्रवर्त्ति राजगोपालाचारी ह्यांनी केलेलेच आहे. दोघांचेही विचार हे मुळातून वाचण्यासारखे आहेत. परंतु तो ह्या चर्चेचा मूळ विषय नाही. असो.)

तर मूळ प्रश्नांवर चर्चा व्हावी.

धन्यवाद.

--
तमिळ्नाट्लेर्न्दु डैर्रक्टा मराट्टिदेडत्तुक्कु वंदु सेट्लान ओरु चिन्नमनिदनिन एळुत्तु यिदु!

हैयो हैयैयो!

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.हैयो हैयैयो यांनी चर्चाप्रस्ताव व्यवस्थित मांडला आहे.पण त्यांचे गृहीतकः"... ज्या गोष्टींचा समाजासाठी काहीही व्यावहारिक उपयोग होत नाही, त्या गोष्टी तो (समाज) कोणीही काहीही म्हटले तरीही त्यागतो. भारतात अनेक निरुपयोगी प्रथा त्यागल्या गेल्या असल्याचा इतिहासही आहे. ..."
मान्य होण्यासारखे नाही.किंबहुना ते चुकीचे आहे असेच वाटते.कित्येक अनिष्ट आणि समाजविघातक प्रथा अज्ञानामुळे रूढ झाल्या.त्या घालविण्यासाठी त्या त्या वेळच्या विचारवंत समाजसुधारकांना बहुसंख्य रूढिप्रिय लोकांच्या प्रखर विरोधाला तोंड द्यावे लागले. शासनाला कायदे करावे लागले. हा इतिहास आहे.(उदा.विधवांचे केशवपन, बालविवाह, संमतीवय, सतीची चाल,चातुर्वण्य, हुंड्याची चाल.,इत्यादि अनेक.) "समाजात चालू आहे म्हणजे समाजाचा काहीतरी फायदा आहे"हे खरे मानून त्यावेळच्या शासनाने सतीविरोधी कायदा केला नसता तर आणखी कित्येक निरपराध स्त्रियांना जिवंतपणी जाळले असते.
कित्येक प्रथा चालू राहाण्यात समाजाचे काही हित नसते तर हितसंबंधी लोकांचा फायदा असतो.हे धूर्त आणि चाणाक्ष हितसंबंधी लोक समाजसुधारणांना नेहमी विरोध करतात.धर्माच्या नावावर भावनिक आवाहन करून श्रद्धाळूंना चिथवतात. त्यांचे आर्थिकबळ मोठे असते.म्हणून या विघातक रूढी मोडणे दुरापास्त असते.
.... माणसासारखे डोळे,कान, नाक इ.अवयव असलेल्या मूर्ती माणसाला इतक्या का आवडत असाव्या याविषयी एक कल्पना आहे.ती पुढच्या प्रतिसादात मांडतो.

भारतात आणि अन्य ठिकाणी जेथे म्हणून मूर्तिपूजा परंपरेने चालत आलेली आहे, तेथे ती तेथील समाजव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग झाली असल्याचे लक्षात येते.

माझ्या मर्यादीत माहितीनुसार ज्यु, ख्रिश्चन आणि इस्लाम धर्मीय ते ते धर्म स्विकारण्यापुर्वी ते मुर्तीपूजा करत असत. म्हणजे ती धर्म स्विकारण्यापुर्वी परंपरेने होत होती. धर्म बदलल्यानंतर ती बंद झाली. या समाजांत ती समाजव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग झाली असे म्हणता येत नाही. तुमच्या प्रास्ताविकात हे विधान चुकीचे वाटते.

भारतात आणि अन्य ठिकाणी जेथे म्हणून मूर्तिपूजा परंपरेने चालत आलेली आहे, तेथे ती तेथील समाजव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग झाली असल्याचे लक्षात येते.

माझ्या मर्यादीत माहितीनुसार ज्यु, ख्रिश्चन आणि इस्लाम धर्मीय ते ते धर्म स्विकारण्यापुर्वी मुर्तीपूजा करत असत. म्हणजे ती धर्म स्विकारण्यापुर्वी परंपरेने होत होती. धर्म बदलल्यानंतर ती बंद झाली. या समाजांत ती समाजव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग झाली असे म्हणता येत नाही. तुमच्या प्रास्ताविकात हे विधान चुकीचे वाटते.

परंतु मूर्तिपूजनासारख्या न त्यागल्या गेलेल्या प्रथा वरकरणी विचार करतां (पक्षी : व्यक्तिसापेक्ष विचार करतां) निरुपयोगी वाटत असल्या तरी सखोल विचार करता (पक्षी : व्यक्तिनिरपेक्ष आणि समाजसापेक्ष विचार करतां) त्या निरुपद्रवीही आहेत असे लक्षात येते.

मूर्तिपूजनात उगम असणार्‍या अनेक उपद्रवी प्रथा आहेत. त्यामूळे मूर्तीपूजन सरसकट निरुपद्र्वी आहे असा निष्कर्ष कसा काय काढू शकता? पटकन आठवणारे म्हणजे गणेश विसर्जन (विशेषतः सार्वजनिक गणेशमूर्तींचे) प्रथेतून होणारे नद्या आणि समुद्रांचे प्रदुषण.

खालील प्रतिसाद हा या विषयाला वैतागून दिला आहे असे वाटेल, पण तसे ते नाही. खरोखरच समाजशास्त्रीय विचार करीत असताना मला सुचलेल्या क्रमात मांडते आहे. या विषयावर अजून वाद घालण्याची माझी तयारीही नाही आणि वेळही नाही. पण तरी खाज असल्याने मात्र हे लिहीणे भाग पडते आहे. :)

अशा केल्या जाणार्‍या मूर्तिपूजेचा ’समाजास व्यवहारात नेमका काय उपयोग होत असावा ज्यामुळे समाजाने ही प्रथा अजूनही चालू दिलेली आहे’

याची कारणे अनेक असतील, पण मुख्य कारणे अशी असावीत - १. परमेश्वर/अमानवी शक्ती मानत असलेले काही मूर्तीत सगुणरूप पाहतात. २. काही थकलेल्या मनांना शांतता मिळते. पण त्याहीपलिकडे प्रबळ वाटणारे कारण म्हणजे आर्थिक असावे.

आर्थिक कारणे (माझे कयास - आज माझा कयासांचा दिवस आहे).
पुजार्‍यांचे जीवन त्यावर चालत असावे. (जर भारतातील मूर्तीपुजेचे कारण भटजी/ पुजारी हे असले तर त्यांचा ह्यावरील पगडा समजून घेण्यासाठी थोडी अधिक आकडेवारी लागेल. म्हणजे असे की भारतातील लोकसंख्येत निव्वळ पुजारी नक्की किती आहेत / किती जणांचा निर्वाह केवळ पुजारीपणावर चालतो याची आकडेवारी मिळायला हवी). त्याचप्रमाणे इतरही व्यवसाय मूर्तीपूजेवर अवलंबून असावेत - जसे रोज घरी आणून फुले विकणारे, देवाच्या जत्रेत आपला पक्का माल विकणारे, खेळणी बनवणारे/विकणारे, नारळ-सुपारीचे बागायतदार, एस्टी ड्रायव्हर आणि गाड्या चालवणारे इ. इ. (या सर्वांचे प्रमाण निव्वळ पुजार्‍यांच्या प्रमाणापेक्षा अधिक असावे). आणि हे सगळेच प्रचंड संख्येचे लोकही धूर्त नसावे, केवळ जे चालले आहे ते का बिघडवा असा निव्वळ इनर्शिया /स्थितीस्थापकत्व /तत्सम आर्थिक विचार/हितसंबंध यामागे असावा. असे हितसंबंध बदलू नयेत याचा प्रयत्न काही धूर्त लोक करत असतील पण जो रेटा मिळत आहे तो मोठ्या प्रमाणावर असलेल्या विविध कामांतील लोकांचे (जसे फुलेविक्रेते, बागायतदार -वर म्हटल्याप्रमाणे) विविध गटांचे आर्थिक संबंध याला कारणीभूत आहेत असा माझा कयास आहे.

त्यातही देवाचे सणवार येतात त्यामुळेही आर्थिक गोष्टींना चालना मिळत असावी. सणवारांचा काहींना त्रास होत असला तरी एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी की माणूस हा समाजप्रिय प्राणी आहे. (बहुसंख्य) माणसांना फेस्टिव्हल्स किंवा सणसमारंभ करायला, त्यानिमित्ताने नाचायला/नटायला मुरडायला आवडते. (गरबा, दांडिया, शाळा-कॉलेजांमधले 'डे"ज) त्यामुळे जसे व्हॅलेंटाईन डे, फ्रेंडशिप डे, आणि मदर्स डे असे सण साजरे केले जातात, त्यात विकत घेतलेले फ्रेंडशिप बँड मैत्रीची "निशाणी" म्हणून लावले जातात, फुले, आणि चॉकलेटे यांची देवाणघेवाण होते तसेच या मूर्तीपूजेच्या निमित्ताने होत असेल.

माझ्या मते ज्यांना मूर्तीपुजा बंद करणे महत्त्वाचे वाटत असेल त्यांनी ती बंद करायला सरकारकडून कायद्याने बंधने आणायला हवीत (आणि लोकशाहीत असे होऊ नये). किंवा दुसरे आणि योग्य म्हणजे अशांनी त्यामागील आर्थिक व्यवहार नष्ट कसे होतील याकडे अधिक लक्ष द्यायला हवे. किंवा पर्यायी रोजगार तयार करायला हवा. म्हणजे उदा. सुपारी/नारळ लावणार्‍या लोकांना इतर पिकेही घेण्यास उत्तेजना द्यायला हवी. किंवा फुले विकणार्‍यांना इतर काही पर्यायी उद्योग त्यांच्या राहण्याच्या ठिकाणी मिळवून दिले पाहिजेत.

आता एवढे सांगितल्यावर सांगायला हवेच की मी अजूनही क्वचित मूर्तीपूजा करीत असले तरी निव्वळ मूर्तीपुजेवर नगण्य पैसे घालवलेलेय आहेत, एकाद्या दिवशी मूर्तीपूजा केली तरी त्यासाठी दिलेला वेळही हा प्रतिसाद द्यायला जेवढा वेळ लागला त्यापेक्षा कमीच घालवलेला आहे. पण माझे आर्थिक संबंध कुठच्याही मूर्तीपुजेशी निगडित नाहीत, त्यामुळे मला हे शक्य आहेत. जर ते असते, म्हणजे मी जर एखाद्या देवस्थानाशी निगडित असलेल्या घरात जन्माला आले असते तर मीही परंपरेने त्याच गोष्टी करीत राहिले असते बहुतेक.

मूळ प्रस्ताव आणि चाललेली चर्चा उद्बोधक वाटली.

या चर्चेमधे अनेक अंगांनी सामील होता येईल. धार्मिक रूढी , सांस्कृतिक परंपरा , यांबरोबरच "समूहमनात साचलेल्या ऊर्जेचे विरेचन" या कोनातून सुद्धा त्याकडे पाहता येईल असे वाटते.

मुळांत समाजास (मूर्तिपूजेसारख्या) एखाद्या गोष्टीची उपयुक्तता असेल, तर ती पुढे चालविण्याची आवश्यकता निर्माण होते. ही आवश्यकता पूर्ण करण्यासाठी समाजाकडूनच पूजारी इत्यादि कार्यनिर्वाहणाधिकार्‍यांची नेमणूक होते. ’समाजास ह्या व्यवस्थेची काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता नसेल तर ही व्यवस्थाच निर्माण होणार नाही’ असे समाजशास्त्राभ्यासकांचे मत असते. मूर्तिपूजा घरी केली काय किंवा मंदिरांत केली काय, त्याअनुषंगाने येणार्‍या व्यवस्थेची समाजास काही व्यावहारिक उपयुक्तता असेल तर ती काय ह्याचा विचार करणे आवश्यक आहे. ह्यामुळे नव्या समाजव्यवस्थेमध्ये ह्या व्यवस्थेला कितपत महत्त्व देता येईल असा एक प्रश्न अभ्यासता येईल.

मूर्तिपूजेची व्यावहारिकता काय असा प्रश्न आल्यास मुळात धर्माची व्यावहारिकता काय असा अधिक व्यापक प्रश्न येतो. याच्या मुळाशी श्रद्धा असल्याने त्याचे मूल्यमापन काटेकोरपणे करता येईल किंवा नाही याबाबत साशंक आहे. (हाच मुद्दा चर्च, मशिदी, गुरूद्वारा, मोनास्ट्री यांनाही लागू व्हावा.) धर्म अस्तित्वात कसे आले या दृष्टीने विचार करायला गेल्यास ती चर्चा फारच व्यापक होईल.
काही प्रमाणात उपयुक्तता, काही प्रमाणात त्या-त्या काळातील नैतिक मूल्ये या सर्वांचा विचार करून धार्मिक रूढी अस्तित्वात आल्या असाव्यात. आताच्या काळात त्या तितक्या रेलेव्हंट नसल्या तरी त्या संपूर्णपणे थांबवणे अशक्य आहे. (लोकशाहीत असे होऊही नये.) कारण इथे समाजमनाचा प्रश्न आहे. लोकांना त्यांच्या धर्मानुसार वागण्यास बंदी केल्यास अस्थिरता निर्माण होऊ शकते.

गणपतीच्या मूर्तीला दूध पाजणे ही प्रथा देखिल समाज उपयोगीच आहे. त्यातून कुणालाही उपद्रव नसून उलट मंदीरातील गर्दी वाढणे, पुजारी, फुलवाले, दुग्धव्यावसायीक ह्यांचा धंद्यात बरकत येणे असे व्यावहारीक फायदे देखिल आहेत. असे असुनही इथले बहुसंख्य लोक गणपतीला दूध पाजणे ही गोष्ट मागास समजतात. त्याचे कारण काय असावे? गणपती दूध पितो ही कल्पना मागास वाटत असेल तर तो फुलं वाहल्याने, नैवेद्य दाखवल्याने प्रसन्न होतो ह्यात तात्विक दृष्ट्या काय फरक आहे?

वसुलि
वसंत सुधाकर लिमये