श्री. वसुलि ह्यांनी मांडलेल्या चर्चाप्रस्तावामध्ये ह्याच प्रश्नाची मांडणी काही अशा प्रकारे झालेली होती की त्यात सदस्यांचे दोन गटात विभाजन होणे हे अनिवार्य होते. असे झाल्याने काही बुद्धीप्रामाण्यवाद्यांना मात्र निष्कारण ’आपण स्वत: अमुक मत मानित नाही’ किंवा ’तमुक मत मानित नाही’ किंवा ’दोन्ही मते थोड्याअधिक प्रमाणात मानतो’ असे काहीसे दाखविण्यासाठी धडपडावे लागते. त्यातच श्री. अल् बिरूनी ह्यांच्या एकांगी विधानाचा विचार करावा लागल्यामुळे मूळ चर्चेतील मुद्दा काहीसा दुर्लक्षिला जावून एकूणच चर्चेत चित्तभ्रांति उत्पन्न झाली. ह्यामुळे मूळ मुद्दा पुन्हा एकदा वेगळ्या प्रकारे मांडण्याचा प्रयत्न करीत आहो.

हिन्दुधर्मतत्त्वज्ञानात 'मूर्तीपूजन करणे आवश्यक अथवा बंधनकारक आहे' असे मत नसतानादेखील हिन्दुधर्माच्या काही अनुयायांमध्ये मूर्तिपूजा ही परंपरेने चालत आलेली आहे. धर्माधिष्ठित मूर्तिपूजनाचे साधारणत: दोन प्रकार दिसतात. एक म्हणजे मंदिरात केली जाणारी मूर्तिपूजा तर दुसरा म्हणजे घरी केली जाणारी मूर्तिपूजा होय. भारतात आणि अन्य ठिकाणी जेथे म्हणून मूर्तिपूजा परंपरेने चालत आलेली आहे, तेथे ती तेथील समाजव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग झाली असल्याचे लक्षात येते.

'मनुष्य हा समाजशील प्राणी असून तो स्वार्थी प्राणी आहे' ह्या सर्वमान्य मतास मान्य करतांना, 'ज्या गोष्टींचा त्याच्या प्रगतीसाठी (पक्षी : समाजाच्या प्रगतीसाठी) काहीएक - काडीमात्र उपयोग होत नाही त्या गोष्टी तो सर्वप्रथम त्यागतो.' ह्याही मतास मान्य करणे आवश्यक ठरते. समाजास मताधिक्याने ज्या प्रथा सर्वथा निरुपयोगी वाटतात त्या त्यागल्या जातात हे वास्तव आहे. विचार करतां एक गोष्ट लक्षात येते ती अशी की ज्या गोष्टींचा समाजासाठी काहीतरी व्यावहारिक उपयोग होतो, त्या गोष्टी तो समाज कितीही काहीही झाले तरीही त्यागत नाही. उलटपक्षी ज्या गोष्टींचा समाजासाठी काहीही व्यावहारिक उपयोग होत नाही, त्या गोष्टी तो कोणीही काहीही म्हटले तरीही त्यागतो. भारतात अनेक निरुपयोगी प्रथा त्यागल्या गेल्या असल्याचा इतिहासही आहे. त्या मुख्यत: उपद्रवी प्रथा होत.

परंतु मूर्तिपूजनासारख्या न त्यागल्या गेलेल्या प्रथा वरकरणी विचार करतां (पक्षी : व्यक्तिसापेक्ष विचार करतां) निरुपयोगी वाटत असल्या तरी सखोल विचार करता (पक्षी : व्यक्तिनिरपेक्ष आणि समाजसापेक्ष विचार करतां) त्या निरुपद्रवीही आहेत असे लक्षात येते. अशा प्रथा समाजाने त्यागल्या नाहीत ह्याचा अर्थ समाजास मताधिक्याने त्या निरुपयोगी वाटत नाहीत असा होतो काय? म्हणजेच, अशा प्रथांचा समाजास काही व्यवहार्य उपयोग आहे काय?

एखादी व्यक्ति ’कशासाठी मूर्तिपूजा करते’ हा ह्या अभ्यासाचा विषय नाही. त्यामुळे श्रद्धेपोटी वैयक्तिकरीत्या अथवा सार्वजनिकरीत्या मूर्तिपूजा करणे योग्य आहे काय किंवा कसे हा प्रश्न येथे सर्वस्वी भिन्न आहे. मूर्तिपूजेचे औडंबर माजले आहे काय, ते कोणी कशासाठी माजविले हाही विषय येथे सर्वस्वी भिन्न आहे. मूर्तिपूजा अथवा सगुणोपासना हाच मार्ग उत्तम आहे काय असेही ह्या प्रश्नाचे स्वरूप नाही, त्यामुळे एका गटाकडून मूर्तिपूजेचे समर्थन केले जाणे आणि दुसर्‍या गटाकडून मूर्तिपूजेचे खंडन केले जाणे अशा प्रकारची चर्चा येथे अपेक्षित नाही. तर अशा केल्या जाणार्‍या मूर्तिपूजेचा ’समाजास व्यवहारात नेमका काय उपयोग होत असावा ज्यामुळे समाजाने ही प्रथा अजूनही चालू दिलेली आहे’ असा प्रश्न आहे. ह्या प्रश्नावर तटस्थ दृष्टीकोनातून चर्चा व्हावी.

’व्यवहार’ ह्या शब्दाचा मराठीभाषेत प्राप्त झालेला अर्थ 'केवळ आर्थिक व्यवहार' असा गृहित न धरता शक्यतो व्यापक अर्थ गृहित धरावा. तसेच 'समाज' असे म्हणतांना मराठीभाषेत त्या शब्दांस नवीन राजकीय अर्थ 'जात' असा जो प्राप्त झालेला आहे तो गृहित न धरता अनेकविध जाती-उपजाती-प्रजाती ह्यांचा एकसंघ समूह असा पूर्वीचा अर्थ गृहित धरावा.

’जात’ ह्या शब्दावरून एक सांगता येईल. माननीय सर्वोच्च न्यायालयाने फार पूर्वीच ’मूर्तिपूजा करण्याचा अधिकार हा केवळ एका जातीमध्ये जन्मास आलेल्या व्यक्तीची अथवा ती व्यक्ती प्रतिनिधीत्त्व करीत असलेल्या जातिसमूहाची मक्तेदारी नाही’ असा निर्णय केलेला आहे. त्याआधीपासूनही भारतातील विविध हिन्दुधर्मीय मंदिरांमध्ये विविध जातिसमूहाच्या व्यक्तींस पूजारी म्हणून नेमण्यात आले असल्याचे सर्वज्ञात असावे. न्यायालयाच्या आदेशाप्रमाणे मंदिरात इतर जातिसमूहाच्या व्यक्तींची नेमणूक होते की नाही आणि त्यांना मूर्तिपूजा करण्याचा अधिकार मिळतो की नाही ह्या गोष्टीची तपासणी करण्याचे आणि त्याचा अहवाल बनविण्याचे काम प्रस्तुत लेखकाने स्वत: amicus curiae ह्या नात्याने केलेले आहे. अर्थात, ’विविध जातिसमूहाच्या व्यक्तींना संधी मिळाली आणि ते एकदा पूजार्‍याच्या भूमिकेत शिरले तरी ते पूर्वापार चालत आलेल्या परंपराच पुढे चालवतात, व्यवस्थेमध्ये काही बदल होत नाही’ अशी कूरबूर होतेच, परंतु येथे तोही सर्वथा भिन्न विषय आहे.

मुळांत समाजास (मूर्तिपूजेसारख्या) एखाद्या गोष्टीची उपयुक्तता असेल, तर ती पुढे चालविण्याची आवश्यकता निर्माण होते. ही आवश्यकता पूर्ण करण्यासाठी समाजाकडूनच पूजारी इत्यादि कार्यनिर्वाहणाधिकार्‍यांची नेमणूक होते. ’समाजास ह्या व्यवस्थेची काडीमात्र व्यावहारिक उपयुक्तता नसेल तर ही व्यवस्थाच निर्माण होणार नाही’ असे समाजशास्त्राभ्यासकांचे मत असते. मूर्तिपूजा घरी केली काय किंवा मंदिरांत केली काय, त्याअनुषंगाने येणार्‍या व्यवस्थेची समाजास काही व्यावहारिक उपयुक्तता असेल तर ती काय ह्याचा विचार करणे आवश्यक आहे. ह्यामुळे नव्या समाजव्यवस्थेमध्ये ह्या व्यवस्थेला कितपत महत्त्व देता येईल असा एक प्रश्न अभ्यासता येईल.

मूर्तीपूजन म्हणजे मागासलेपणाचे लक्षण आहे कां किंवा मूर्तिपूजन करणारा समाज अप्रगल्भ-मागास असतो काय ह्या आणि तत्सम इतर प्रश्नांवर विचार होण्यापूर्वी सदर प्रश्नाचा विचार होणे आवश्यक आहे, जेणेकरून त्याअनुषंगाने इतर प्रश्ने सुटणे सोपे होऊ शकेल असे वाटते.

धन्यवाद.

-