लिझ माइटनर - भाग १ वरून पुढे

दरम्यानच्या काळात जर्मनीत असलेल्या ओट्टो हानशी पत्रांच्या माध्यमातून तिचा संपर्क होता. लिझच्या सांगण्यावरून ऑट्टो हानने युरेनियम वर न्यूट्रॉन्सचा मारा करण्याचा प्रयोग केला. युरेनियमवर न्यूट्रॉन्सचा मारा केल्यानंतर त्याचे बेरियम आणि क्रिप्टॉनमध्ये रूपांतर झाले. या निष्कर्षांचे स्पष्टीकरण रसायनशास्त्रज्ञ असणाऱ्या हानला देता आले नाही. इतकेच नाही तर इतर भौतिकशास्त्रज्ञांनाही याचा उलगडा झाला नाही.

लिझ माइटनर आणि ओट्टो हान. कायझर-विलहेम इंन्स्टिट्यूट मध्ये, १९१३

या प्रयोगाचे निष्कर्ष हानने पत्राने लिझला कळवले. या निष्कर्षाचे स्पष्टीकरण देताना युरेनियमच्या अणुकेंद्रकाचे विभाजन झाले असावे असा तर्क लिझने केला. तिने असाही निष्कर्ष काढला की युरेनियमचे रूपांतर जर बेरियम आणि क्रिप्टॉनमध्ये झाले आहे तर या अभिक्रियेत न्यूट्रॉन आणि उर्जाही मुक्त झाली असली पाहिजे. जीवशास्त्रामध्ये पेशींचे विभाजन साधारण अश्याच प्रकारे होते त्यामुळे लिझने या प्रक्रियेला "फिशन" (Fission) असे नाव दिले. यावेळी योगायोगाने तिचा भाचा फ्रिस्च तिथे होता. त्याने तातडीने कोपनहेगनला जाऊन नील्स बोहर ला लिझच्या या संशोधनाची माहिती दिली. नील्स बोहरची प्रतिक्रिया या अतुलनीय शोधाचे महत्त्व व्यक्त करणारी होती. "Oh! What idiots we all have been! Oh but this is wonderful! This is just as it must be!" कारण लिझच्या स्पष्टीकरणाने अनेक अगम्य, अनुत्तरित प्रश्नांची उकल झाली होती.

या संशोधनाचा शोधनिबंध ऑट्टो हानसोबत प्रकाशित करणे राजकीयदृष्ट्या अशक्य होते. जानेवारी १९३९ मध्ये ऑट्टो हानने या प्रयोगाचे रसायनशास्त्रीय निष्कर्ष शोधनिबंधात प्रसिद्ध केले. लिझने फ्रिस्चच्या साहाय्याने लिहिलेला, या प्रक्रियेचे भौतिकशस्त्रीय स्पष्टीकरण देणारा शोधनिबंध सुप्रसिद्ध नेचर नियतकालिकात प्रकाशित झाला. या निबंधात या प्रक्रियेला "न्यूक्लियर फिशन" असे नाव दिले. यात असणारी साखळी प्रक्रियेची (चेन रिऍक्शन) शक्यता आणि यात लपलेली प्रचंड विस्फोटक शक्ती लिझच्या ध्यानात आली होती.

लिझ माइटनर, १९२८

या प्रक्रियेचा वापर करून प्रचंड संहारक शस्त्रे निर्माण करता येण्याची शक्यता दिसल्याने आणि हे संशोधन जर्मनीच्या हातात असल्याने वैज्ञानिकांत खळबळ उडणे साहजिक होते. त्यापैकी काही संशोधकांनी अल्बर्ट आइन्स्टाइनला गळ घालून अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष रूझवेल्ट यांना पत्र लिहिण्यास सांगितले. यातून पहिल्या अणुबॉंबची निर्मिती करणारा "मॅनहॅटन प्रकल्प" जन्मला. जिच्या संशोधनातून अणुबॉंब बनवणे शक्य झाले होते त्या लिझला या प्रकल्पात काम करण्याचे आमंत्रण पाठवले गेले, पण "बॉंबच्या निर्मितीत मला आजिबात सहभागी व्हायचे नाही" असे म्हणून लिझने ते नाकारले.

१९४४ मध्ये ऑट्टो हानला "न्यूक्लियर फिशन" चा शोध लावल्याबद्दल रसायनशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक मिळाले. बऱ्याच संशोधकांच्या मते ते पारितोषिक ऑट्टो हान आणि लिझ यांना विभागून द्यायला हवे होते. फिशन हा रसायनशास्त्रीय शोध आहे असा उघड दावा हानने केल्यामुळे असेल किंवा नोबेलच्या समितीवर असलेल्या पूर्वग्रहदूषित सीगबानमुळे असेल पण लिझला पुरस्काराचा मानकरी मानले गेले नाही.

१९६८ साली इंग्लंडमध्ये लिझचे देहावसान झाले.

स्रोत:
http://www.users.bigpond.com/Sinclair/fission/LiseMeitner.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Lise_Meitner

१९८२ साली काही जर्मन संशोधकांनी एका नव्या मूलद्रव्याचा शोध लावला. लिझ माइटनरच्या सन्मानार्थ त्या मूलद्रव्याचे नाव "माइटनरीयम" असे ठेवण्यात आले.

समाप्त