हे काम नक्कीच कौतुकास्पद आहे. लोकसत्तेतील लेखाचा हा दुवा आहे.

मॅसेच्युसेट्स मधे युनिव्हर्सिटी ऑफ मॅसेच्युसेट्स डार्टमथ मधे डॉ. बलरामसिंग यांनी असेच एक इंडीक सेंटर चालू केले आहे. त्यांचा पण भारतातील अशा जुन्या माहीतीचा अर्थ लावणे आणि तो जगासमोर आणणे असा हेतू आहे.

काही गोष्टींबद्दल कुतूहल वाटले. प्रश्नांची उत्तरे कोणीही द्यावीत.

टिळकान्नी म्हणे वेदिक ज्ञानवर आधारित विमान बनविणारा शिवराम बापुजी तळपदे आणि त्याचे विमान (उडताना बरे का, जमिनीवर नाही) पाहिले होते.

याबद्दल काही नोंदी आहेत काय? विमान कसे होते? त्याची क्षमता, वेग, आकार, इंधन, नियंत्रण (कंट्रोल्स) वगैरेंबद्दल काही नमूद केलेले आहे का?

व्यासान्नी सारे जग उष्टे केले म्हणतात.

असे कोठे आणि कोणी म्हटलेले आहे आणि कशा संदर्भात?

नासाच्या स्वागतिकेच्या मागे भिन्तीवर तसे चित्र ही आहे म्हणे.

उपक्रमींपैकी कोणी नासा-वारी करून आले आहे काय? हे कशाप्रकारचे चित्र आहे?

येथे एका ताईंनी (दुर्दैवाने त्यांचे नाव आता आठवत नाही आहे), ज्यांनी आयुर्वेदाचे शिक्षण घेतले आहे त्यांनी तिथल्या वनौषधी विभागातून १०००+ वेगवेगळ्या दुर्मिळ औषधी वनस्पतींचे नमुने गोळा केले होते. ते नमुने विविध रसायनांमध्ये बुडवून कागदांमध्ये घालून सुकवले. ८- १० दिवस रोज ते कागद त्या बदलायच्या. (ही सर्व किचकट प्रक्रिया झाल्यावर तो प्रत्येक नमूना अनंत काळपर्यंत टिकतो.) मग ते सर्व नमूने त्यांनी व्यवस्थित एका वही मध्ये नीट लावले. मग प्रत्येक नमूना आणि त्यापुढे त्याचे मराठी, संस्कृत, लॅटिन नाव, गुणवैशिष्ट्ये जातीविहाय सुसंगत लिहिली होती. खरोखरच हे सर्व काम स्तिमित करणारे होते आणि त्याही पुढची थक्क करणारी गोष्ट म्हणजे त्यांनी हे सर्व काम विनामूल्य, निरपेक्ष वृत्तीने केले. त्यांचा निरपेक्ष सेवाकाल झाल्यावर त्यांनी ते सर्व काम केशवसृष्टी प्रकल्पाला दिले.

जर कोणालाही ते काम पाहायचे असेल तर श्री. काशिनाथ रेडकर ह्यांच्याशी ६५२८९९५६ किंवा २८४५०७२० वर संपर्क करावा.

जाता जाता : स्वत: श्री. काशिनाथ रेडकर ह्यांनी हजारो दुर्मिळ वनौषधी लावलेल्या / वाढवलेल्या आहेत. ज्याचा फायदा आज मुंबईतील व जवळपासच्या अनेक आयुर्वेद महाविद्यालयांतील विद्यार्थी नि:शुल्क घेत आहेत.
_______________________________________________
भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

डीएलआय वगैरे भारतीय संस्था जुने ग्रंथ तरी जतन करायचा प्रयत्न करत आहेत, ते काम कौतुकास्पद आहे.

या ठेव्याची जपणूक केली पाहिजे - सहमत आहे.

जयंत नारळीकरांचे याला जीवन ऐसे नाव हे पुस्तक मी आता वाचत आहे या योगायोगच म्हणायला हवा. :-) ही पाने स्कॅन करुन टाकत आहे.

हेच मत माझे आहे असे समजावे. :-)

कृपया चर्चा पुढे चालू ठेवावी. प्रतिसादांना उत्तर लगेच देता येईल असे नाही.

-सौरभ.
==================

अर्थात नारळीकरांचे उत्तर नारळीकरांनीच द्यावे.

पण वरील काही मुद्दे ठीक नाहीत (त्यामुळे ते शक्यतोवर नारळीकरांना वेगळ्या तर्‍हेने विचारावेत.)

नारळीकरांच्या वरील लेखात आयुर्वेदाची तांत्रिक मॅन्युअले आजही उपलब्ध आहेत त्यामुळे त्यांना मानले पाहिजे -त्यांचे वाक्य असे :

उदाहरणार्थ चरकसंहिता आणि सुश्रुतसंहिता यातील वर्नन वैद्यकशास्त्राबद्दल सविस्तर माहिती देतात. रोगांची लक्षणे, त्यावर उपाय, शस्त्रक्रियेची पद्धत इत्यादि वर्णने जरी आधुनिक पाश्चात्त्य वैद्यकशास्त्राच्या आराखड्यात बसत नसली तरी ती स्पष्ट स्वरूपाची असून त्यातुन वैद्यकीय माहिती मिळू शकते. (ठळक ठसा माझा)

येथे वैद्यकशास्त्राचे उदाहरण नारळीकर पटण्यासारखे म्हणून देतात. ठळक ठशाच्या वाक्यावरून असे दिसते, की ते शास्त्र पाश्चिमात्त्य आराखड्याचे असले पाहिजे हा निकष नाही.

बाकी चालू द्या.

विंध्य पर्वत हा हिमालयापेक्षा उंचीने लहान आहे, यापेक्षा त्या पुराणकथेतून नेमके काय कळते, मला माहीत नाही. भूगर्भशास्त्राच्या दृष्टीने विंध्य हा पुरातन पर्वत वाढत होता तेव्हा हिमालय अस्तित्वातही नव्हता. (इंडियन प्लेटने आशियाला एक-दिड करोड वर्षांपूर्वी धडक दिली. त्यातून हिमालय पर्वत घड्या पाडत उठला. दक्खनेचे डोंगर ५-७ करोड वर्षांपूर्वी तयार झालेले.) त्यामुळे हिमालय आणि विंध्य दोन्ही अहमहमिकेने उंचावत होते अशी कधी वेळच नव्हती. म्हणजे त्या रम्य आणि मला आवडणार्‍या कथेतला कुठला तपशील कुठल्या शास्त्रातल्या तपशिलाशी जुळवायचा हे ठरवणे कठिण जाते. पश्चात्बुद्धीने "विंध्य वाढत नाही" असा तपशील निवडला आहे, आणि "एके काळी ते दोन्ही स्पर्धा करत वाढत होते" हा तपशील गाळला आहे.

माझी आणखी एक आवडती कथा - शोणभद्र राजाचे नर्मदेशी लग्न मोडले, म्हणून ते वेगवेगळ्या दिशांना चालते झाले. शोणभद्र उत्तरेला वाहातो, आणि नर्मदा पश्चिमेकडे वाहाते, हे तर भौगोलिक सत्य आहे. या रम्य कथेतून "ते दोन प्रवाह दोन दिशांना वाहातात" हे पुराण सांगणार्‍याला माहीत होते स्पष्ट कळते. पण कारणमीमांसा काही दिसत नाही.

लोखंडाचा स्तंभ, शिल्पे ही आहेत, त्याविषयी नारळीकरांचा वाद आहे, असे मला तरी जाणवत नाही. कैलास लेण्यांमध्ये वापरलेले तंत्रज्ञान त्या काळात विकसित होते, याबद्दल कोणाला काही शंका आहे असे वाटत नाही. ते कौतुकास्पद तंत्रज्ञान होते, यात काही शंका नाही - पण ते हरवले आहे काय? (कोरून काढलेली गिट्टी सापडत नाही, याबद्दल तुमचा मुद्दा कळला नाही. जुन्या काळच्या बाकी शिल्पांजवळ अशी गिट्टी दिसते का? उलट गिट्टी विखरेल अशी माझी कल्पना आहे, असा गिट्टीचा डोंगर शेकडो वर्षे टिकावा म्हटले तर खास बांधावा लागेल.)

एखादी मानवनिर्मित वस्तू सापडली, तर त्याचे तंत्रज्ञान असल्याचा तो पुरावाच आहे. मडके सापडले, तर भट्टीचे तंत्रज्ञान होते; हराप्पा मध्ये वीटकामाच्या कमानी सापडल्या म्हणजे कमानी बांधता येत होत्या, याबद्दल कोणीही शंका उत्पन्न करणार नाही.

प्रश्न येथे अशा वस्तूंबद्दल आहे, ज्यांची उदाहरणे दिसत नाहीत. आणि तांत्रिक मॅन्युअलेही नाहीत.

मेक्सिकोतील माया लोकांचे युग ~इ.स.२०३२ला संपणार आहे. ख्रिस्ती लोकांपैकी काही लोकांच्या मते ~इ.स.२०००ला संपणार आहे (होते? थोडक्यात हिशोब चुकला?) - तेव्हा जगबुडी आहे. आकडे खूपच जवळ आहेत. पण बहुधा विश्व पुढच्या १०-२० वर्षांचेच आपले सोबती आहे, अशा रीतीने मी तरी योजना करत नाही आहे. ते दोन्ही आकडे कमालीचे जवळ असले, तरी तो आकडा मिळवण्यासाठी केलेल्या गणितांत आणि तर्कांत मला काहीच साम्य दिसत नाही. म्हणून तो योगायोग मानणे मला प्रशस्त वाटते. तुम्ही याला पाश्चिमात्य विचारसरणी म्हणा. पण म्हणून काय पौर्वात्य लोक हा योगायोग न मानता जगबुडीची तयारी करणार आहेत? तर नव्हे. माझ्या मते पाश्चिमात्य/पौर्वात्य विचारसरणी काही कमालीची वेगळी नाही.

(विकास यांनी मेक्सिकोतील मायन लोकांच्या उत्तुंग इमारती बांधण्याच्या तंत्रज्ञानाची योग्य अशीच प्रशंसा केली आहे. त्यांच्यापाशी स्थापत्यशास्त्र विकसित होते याबाबत मी सहमत आहे. तरी त्या शास्त्राच्या प्रगतीचा आधार घेऊन वेगळ्याच शास्त्रातले त्यांचे युगाच्या अंताचे गणित मला पटत नाही. त्या गणिताचे शास्त्र आणि मॅन्युएल बघून तपासल्याशिवाय विकास यांनाही ते पटणार नाही, असे मला वाटते.)

चांगला उहापोह आहे.
धन्यवाद.
http://mr.upakram.org/node/948
बाप दाखवला. ही घ्या पाय ची किंमत.
प्रमेये पण आहेत.
त्यांना माहित नसतील, पण आहेत. हवी असतील तर तीही देतो.

आमच्याकडे जे होते ते नीट महिती नसल्याने काय होते आणि काय नव्हते याची गल्लत होते. उगाच सारे होते म्हटले तर दाखवताही आले पहिजे ना? (बिनपुराव्याचे बोलणार्‍यांचा निषेध असो.)

गणित, स्थापत्य, मेडिसिन, ऍस्ट्रोनॉमी (म्हणजे ग्रह-तार्‍यांच्या गती विषयक, याला ज्योतिष म्हणतात. हे फलज्योतिष नाही. फलज्योतिष हा माझा विषय नाही, सबब मी फलज्योतिष्यावर भाष्य करू इच्छित नाही. आता भोंदू फलज्योतिष्यांनी फलज्योतिषचे नाव खराब केले आहे. तसे तर मला एक दोन सोडले तर ईतर कोणत्याही रोगावर औषध माहित नाही, पण आयुर्वेदचे बर्‍यापैकी स्टँडर्डायझेशन् झाले असल्याने, छातीठोकपणे मी 'हो, ते विज्ञान आहे आणि ते जुने आहे असे म्हणू शकतो. फलज्योतिषाचे असे झाल्यशिवाय तसे म्हणन्यास मन धजावत नाही.),

नारळीकरांची बाजू म्हणजे 'मी वैज्ञानिक, आणि मी म्हणतो तशीच सिद्धता असायला तरच मग ते विज्ञान.' (हे त्यांचे वैकक्तिक मत असो, नसो, पण हे ते ज्या प्रकारचे विज्ञान मांडताहेत, त्या प्रकारच्या विज्ञानाची बाजू आहे.)
इथे हे लक्षात घेण्याजोगे आहे, की नारळीकर ज्या प्रकारातल्या वैज्ञानिकांत मोडतात, ते विज्ञान जरा वेगळ्या पद्धतीचे आहे.
ते विज्ञान स्क्रॅच पासुन सुरू होते आणि मग सिद्धतेपर्यन्त येते.

त्यात हिस्ट्री आणि डेवलपमेंट दिसणार.
सुरवातीला एखाद्या गोष्टीचे 'अर्धे हळकुंड' नंतर जरा जास्त माहिती, मग जरा प्रयोग आणि नवीन थेअरी, नवीन मते वगेरे प्रकार.
त्यात त्या विज्ञानाचा झालेला विकास दिसून येतो.
(मी या क्षेत्रात पारंगत नाही, पण लाईट् बद्दल शिकवले होते ते असे होते : प्रथम न्यूटन नि एक शास्त्रज्ञ प्रकाश हा कणांचा बनला आहे, तरंगांचा बनला आहे, नंतर ड्यूअल नेचर् ऑफ लाईट्. किंवा पहिले अणु हा टरबुजासारखा आहे (कदाचित जे जे थॉमसन् किंवा आधीचे शास्त्रज्ञ) मग रुदरफोर्ड गोल्ड् फॉईल् प्रयोग, मग ऑर्बिट्स् संबंधी ज्ञान मग एस्, पी, डी, एफ्, वेगेरे, मग कदाचित पुंजभौतिकी वगेरे. क्रम चुकला असेल, किंवा नावे वेगेरे. मुद्दा मात्र क्लीअर् झाला असावा.)

मी ज्या प्रकारच्या ज्ञानाबद्दल बोलतो आहे, त्याचे हिस्ट्री आणि डेवलपमेंट अस्तित्वात नाही.
(हे ज्ञान अभाळातून पडले का? जिज्ञासूंनी तपास करावा.)
पण 'फलेन परिचयते'|
फळ मिळते का पहावे. त्याने खर्‍या खोट्याचा शहानिशा होऊ शकतो.
(उदा. गणित (पहा: वर दिलेला दुवा)
आयुर्वेद (जा एखाद्या निष्णात (पिढीजात असतील असतील अधिक प्रभावी असतात) वैद्याकडे)
स्थापत्य (पहा जुनी बांधकामे. (मला स्थापत्याचेही ज्ञान नाही, पण इतके कळते की साधारण स्थापत्य ज्ञान अवगत असल्याशिवाय अशी कामे होत नाहीत. मंदिर बांधणे ही एक कला/विज्ञान होते. उदा. अमुक ह्या ह्या दिवशी सुर्य किरणे देवाच्या पायी पडावीत. वगेरे. ह्यात किती सुक्ष्म(हा शब्द नीट दिसत नाही, कसा लिहायचा?) ज्ञानाचा समावेश होतो ते ह्याची टवाळी करणार्‍यांना माहित नसणार. )
ऍस्ट्रोनोमी : पहा विविध कालमान पद्धती, आणि तुलना करुन पहा, कोणते चांगले वगेरे.
असे बरेच विषय असतील.
व्याकरण : ह्यात आपण जी मर्दुमकी गाजवली आहे, तीच्या पासंगाला ही पुरत नाहीत ईतर लोक.

पण हे सारे ज्ञान जे आहे ते कसे डेव्हलप झाले, त्याची हिस्टरी काय याच्या नोंदी मिळणार नाहीत.
जे निष्कर्ष आहेत ते मिळतील.
पटत नसतील तर नका घेवू.

पुष्पक विमान आणि आधुनिक विमाने, ब्रम्हास्त्र आणि अण्वस्त्रे यांची तुलना हास्यास्पद आहे.
दोन्ही जोड्यांमधे वर्णने जुळत नाहीते.

नीर-क्षीर विवेक असावा हे मान्य
पान ३६, मुर्ती यांचे 'योगयोगाने' का? अचुकतेने का नाही? ज्याप्रमाणे अचुकतेने आले असे म्हणणे संयुक्तिक ठरत नाही त्याचप्रकारे योगायोगाने आले हे म्हणणे ही संयुक्तिक ठरत नाही.

पुंजवादहा बर्‍यापैकी सू क्ष्म (सट्ल) आहे. त्यात प्रयोग करणार्‍या व्यक्तीवर प्रयोगफळ अवलंबून असू शकते तर सिद्धी वर का नसू शकते?
असायला पाहिजे किंवा नको वगेरे मी म्हणत नाहीये. पण 'हे असे आहे बुवा'असे सांगितले तर स्वीकारणे न स्वीकारणे आपल्या हाती आहे.
पण हे असे असुच शकत नाही, हा हट्ट सोडावा.
रादर, आम्ही ह्या असल्या गोष्टी करत नाहीत, आमचे कसे, बिना सिद्धीचेच होते बाबा! असे म्हणा. (अरे, ह्या डीग्र्‍या, अन् हा अभ्यास, त्यातील नैपुण्य हे काय साधना-सिद्धी शिवाय वेगळे आहे का? उगाच संस्कृत नावे आहेत म्हणुन अर्थाकडे दुर्लक्ष नको. सिद्ध म्हणजे तयार. सिद्धी म्हणजे तयारी. ही वेगळ्या प्रकारची असू शकते. कशी करावी दिली असेल ही. आपण न करताच 'असे कुठे असते का? कैच्या कैच्' म्हणने कितपत बरोबर याचा सामान्यबुद्धीने विचार करता (मला सामान्यबुद्धीच दिली आहे हो देवाने. :( काय करू? ) मला वैयक्तिक रित्या असे वाटले की, टीका करणे फारसे योग्य होणार नाही. उद्या ईलेक्ट्रॉन दाखवा म्हटले तर हे मला पार्टीकल ऍक्सेलेरेटर् मधे नेवून तिथेही फक्त फोटो दखवणार नाही तर ईथेच पहायचे असेल तर पुस्तकातील छापील फोटो दाखवणार. मी विश्वास ठेवतो त्याच्यावर. समजा सारे पार्टीकल ऍक्सेलेरेटर्स् नष्ट झाले, किंवा ते व्यक्तिसापेक्ष आहेत आणि माणुस मेला की त्यासोबत ते ही जातात असे क्षणभर मानले तर ईलेक्ट्रॉन परत पाहण्यासाठी नविन उभारणी नको? (सेम् ट्रू फॉर् सिद्ध पुरुष. मेला कि तो जे काय दाखवू शकतो ते गेले बुडीत खत्यात. मग रिकामटेकडे लोक असतील काही तर त्यांना माझे नम्र निवेदन आहे की, जा जरा, करा बरे पाहुन, काय साधना वगेरे (म्हणजे प्रॅक्टिस्) करावी लागते ते पहा बरे.
सिद्ध (म्हणजे निष्णात) व्हा. आणि मग जरा आम्हाला ही कळूदेत हे काय म्हटले आहे ते खरे कि खोटे दावे आहेत. (हा प्रकार जास्ती 'साईंटीफिक्' वाटतो नाही का?) (मला वेळ नाही, सबब, मला जमणार नाही हे करायला. कुणी पुढे आले तर मी पाठींबा देईन. 'तुम लडो, हम कपडे संभालते'. असो. बरेच विषयांतर झाले.)
उद्या ईलेक्ट्रॉन दाखवा म्हटले तर हे मला पार्टीकल ऍक्सेलेरेटर् मधे नेवून तिथेही फक्त फोटो दखवणार नाही तर ईथेच पहायचे असेल तर पुस्तकातील छापील फोटो दाखवणार. मी विश्वास ठेवतो त्याच्यावर. समजा सारे पार्टीकल ऍक्सेलेरेटर्स् नष्ट झाले, किंवा ते व्यक्तिसापेक्ष आहेत आणि माणुस मेला की त्यासोबत ते ही जातात असे क्षणभर मानले तर ईलेक्ट्रॉन परत पाहण्यासाठी नविन उभारणी नको?
मग त्यासाठी अमुक एक करावे लागेल, वगेरे माहिती मिळाली तर ते न करताच, छे हो, सारे बंडल आहे, काल कोणीतरी एकेक ईलेक्ट्रॉनला एकेक बायकोही असते असे म्हणत होता, परवा मुलेही असतात वगेरे निष्कर्ष निघाले तर 'हो हो तेही आहेत ना पुस्तकात' असे म्हणेल तर?
जर आहे ते ज्ञान नीट जपुन ठेवले तर हा प्रसंग येणार नाही. सेम् ट्रू फॉर् 'जे होते ते ज्ञान'. ज्ञान आणि थोतांड यांची झालेली गल्लत ही
)

आधुनिक विज्ञानाने काही शोधुन काढले की 'हे मला आधीच माहित होते', अशी लोकांची जी खोड आहे ती निश्चितच चुकीची आहे (बाबा, आधी का नाही बोललात मग, माहित होते म्हणता तर )

नारळीकर आणि ईतरांचे मुद्दे मान्य.
जे ज्ञान आहे, त्याची जपणुक केली तर, काय आहे आणि काय नाही, याचा छडा लावता येणे सोपी गोष्ट आहे. पण हे असे कसे इव्हॉल्व्ह झाले, हे सांगता येणार नाही.
एक छान उदाहरण म्हणजे,
शिवसूत्र.
हे मिनिमल आहे असा दावा पाणिनी करत नाही (बहुतेक ), पण सूत्रे हीच का, ती का नाही ह्यावर काही चर्चा नाही. जे आहे ते असे आहे. हवे तर घ्या असा त्याचा 'अंदाज' नाही. विनम्र पणे 'हे शिवाच्या डमरूमधुन निघालेले ध्वनि' असा उल्लेख आढळतो.
आज जेंव्हा wiebke peterson 'हो, मिनिमलच आहे, मी सिद्ध करते ना', म्हणते तेंव्हा आपण मानतो. (किंवा तेव्हा कळते म्हणा हवे तर)
बरे, हे फक्त मिनिमलॅटी वर. याची अनेक बाजुंनी आणखीन रूपसौंदर्ये आहेत, त्याला सिद्ध करणे हे महाकठीण काम आहे. स्पर्श करावा तरी सुरु कुठुन करावे असे प्रश्न आहेत. सिद्ध करणे दूर राहिले. पण जे होते ते जतन करून ठेवले होते आजवर, म्हणून त्या बायडीला काही बोलता आले त्यावर.

मी फक्त जतन करून ठेवुत एव्हढेच म्हणालो. त्याला कदाचित कुणाचा विरोध नसावा (कदाचित चर्चा म्हणुन हा विषयच चुकीचा असावा. (बापरे, डीलीट् तर नाही ना होत असे टॉपिक्?)
तदनुशंगाने चर्चा पुढे चांगले बाळसे धरू लागली आहे.
चालू देत.

वैयक्तिक रोखाची काही अनावश्यक वाक्ये संपादित केली आहेत.

याबद्दल ती जास्तीतजास्त अल्पाक्षर आहेत की नाही, ती बदलली तर काय फायदे तोटे होतील याबद्दल ऊहापोह पाणिनीय परंपरेत झालेला आहे.

अइउण् । ऋलृक् ।
पैकी लृ काढून टाकण्या-न-टाकण्याचे फायदे तोटे, काही इत्-संज्ञक वर्ण कमी-जास्त केलेत तर काय फरक पडतो, याविषयी पतंजलींच्या महाभाष्यातील दुसरे आह्निक आहे. (पाणिनीय परंपरेतले व्याकरण हे "त्रिमुनि"-पुरस्कृत आहे. पाणिनीची सूत्रे, कात्यायनाची वार्तिके, पतंजलीचे भाष्य, तीन्ही उत्तरोत्तर प्रमाण आहेत.)

शिवसूत्रे शिवाच्या डमरूतून निघालीत ही रम्य कल्पना नन्दिकेश्वरकृत काशिकेतली आहे -
नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नवपञ्चवारम् ।
उद्धर्तुकाम: सनकादिसिद्धान् एतद्विमर्शे शिवसूत्रजालम् ॥

पाणिनीची नाही, कात्यायनाची नाही, पतंजलीची नाही.

(मला वाटते, येथे "मिरच्या झोंबणे" वगैरे, अन्नशास्त्रातले संदर्भ मला येथे फारसे समजत नाहीत. हे ओळखून या चर्चेतून मी आताच निघून जावे.)

वरील चर्चा सुरू झाली तेव्हा 'शिळ्या कढीला ऊत' या दृष्टीने पहात होतो.परंतु चर्चेत प्रतिसादकांनी मांडलेल्या मुद्द्यांमुळे माझेही मत देण्यास उद्युक्त होत आहे.या विषयावर प्रा. जयंत नारळीकरांनी कितीतरी वर्षांपूर्वी मांडलेले लेखरूपी मत कोणाही तर्कशुद्ध व्यक्तीला सहमत होण्यास भाग पाडेल असेच आहे.
तरीही माझी काही आवडती मते येथे घुसडतो -
१. उपलब्ध पुराव्यांनुसार वैदिक आणि पौराणिक भारतीय 'शास्त्रज्ञांकडे' संशोधनाची भौतिक साधने अगदीच प्राथमिक (रूडीमेंट्री)
अवस्थेतील होती. त्यांच्याकडे एखाद्या विषयावर प्रगाढ चिंतन करण्यास भरपूर वेळ होता.इतर मानव समाजाच्या तुलनेत 'तत्त्वशास्त्रीय' पद्धतीने 'विचार' करण्याची पद्धत खूप पुढारलेली होती. समकालीन तुलना केवळ ग्रीक समाजाशी होऊ शकेल.एखाद्या विषयात प्रभुत्त्व मिळवण्यासाठी पूर्वसुरींनी मांडलेले वेगेवेगळे मुद्दे (सूत्रे) पूर्णपणे माहित असणे आणि
त्याचे खंडन/मंडन करण्याची पात्रता आत्मसात करणे हे आवश्यक होते.भारतीय तत्त्वचिंतकांचा बुद्ध्यांक किंवा 'आयक्यू' खूपच वरचा होता. त्यामुळे उपलब्ध संसाधनात जेजे शक्य असेल तेते सर्व त्यांनी उच्च पातळीपर्यंत पोचवले होते.
यात तत्त्वज्ञान, गणित,वैद्यकी आणि औषधशास्त्र, मानस आणि परमानसशास्त्र, लोहधातू शुद्धीकरण आणि वापर (लोहयुग), अर्थ/राज्यशास्त्र , ज्योतिष -म्हणजे खगोलशास्त्र इ. विषयांचा समावेश करता येईल.
२. ज्या वैज्ञानिक 'पाक'कृती उपलब्ध होत्या त्या मौखिक स्वरूपात किंवा गुरू-शिष्य परंपरेने प्रसारित होत असत.
(पेटंटिंगची ही सर्वात जुनी आणि विज्ञानप्रसारासाठी सर्वात घातक पद्धत असावी.) या कृती इतरांना मिळू नयेत म्हणून आटोकाट प्रयत्न केले जात. एक उदाहरण देतो -येथील एका पुराणवस्तु संग्रहालयात इ.स. १२०० मध्ये तयार केलेली तलवार आहे.या तलवारीला गंज तर चढलेला नाहीच पण तिची धार अजूनही तेवढीच तेज आहे.सदर तलवारीचे आधुनिक तंत्राद्वारे (इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोप) संशोधन झाले असता तिचे पोलादी स्फटिक (ग्रेन्स) एका विशिष्ट पद्धतीने एकदिशानुगामी आहेत असे दिसते. शिवाय तिच्यातील धातूमिश्रणाचे घटक आणि प्रमाण आधुनिक पोलादापेक्षा उत्कृष्ट आहे इ.इ.
परंतु हे ज्ञान अस्तित्वात असूनही सर्व तलवारी / बहुतांश तलवारी इतक्याच उत्कृष्ट दिसत नाहीत. याचाच अर्थ हे ज्ञान मर्यादित ठेवले जात असावे आणि प्रक्रियेचे उत्पादनासाठी प्रमाणीकरण करण्यात धोका वाटत असावा.
३. विकास यांनी स्थापत्यशास्त्र/कलेतील उदाहरण दिले आहे. परंतु मी प्रत्यक्ष अजिंठा वेरूळ येथे गेलो असता तेथील अधिकृत माहितीच्या आधारे आणि स्वतः पाहिल्याप्रमाणे या 'पुराणकालीन संशोधकांना' भूगर्भशास्त्राविषयी खूप माहिती होती असे दिसत नाही. किंवा त्यांच्याकडे अल्ट्रासाऊंड सोनार सारखी जमिनीवरूनच आतील खडकाचा एकसंधपणा खणण्यापूर्वीच जोखणारी साधने होती असेही नाही. कारण काही गूहा खणल्यावर खडकात मोठी भेग आढळल्याने पूर्ण न करताच अर्धवट सोडून दिलेल्या आढळतात. (हिट अँड ट्रायल) अर्थात या कारागिरांकडे भरपूर वेळ आणि त्यांना आश्रय देणार्‍यांकडे भरपूर पैसा असल्याने ते पुनःपुन्हा प्रयत्न करत.
(हेच पिरॅमिडबाबत. काही पिरॅमिड चक्क फसले आहेत. इतक्या चढावकोनाचा पिरॅमिड टिकणार नाही असे लक्षात आल्यावर त्यांच्या कोनात टोकाकडे बदल केल्याचे दिसते. तर काही अर्धवट सोडून दिलेले आहेत, काही कोसळले आहेत. पण हे भारताच्या पौराणिक विज्ञानाबाबत नाही.)
४. ज्या उत्कृष्ट गोष्टी आपल्यापर्यंत अधिकृतरित्या लिखित स्वरूपात पोचल्या आहेत आणि आजही त्या वापरता येतात त्यांचा अभिमान बाळगायला काहीच हरकत नाही. (उदा. शून्य, दशांश, आयुर्वेद,योगासने,खगोलशास्त्र, राज्यशास्त्र इ.)त्यामुळे राष्ट्रीयत्वाची भावना बळकट व्हायला मदत होते. परंतु ज्या गोष्टी केवळ सांगोवांगीच्या आहेत (उदा. गांधारीच्या एकशे-एक टेस्ट ट्यूब बेबीज, ब्रह्मास्त्र, लेव्हिटेशन) त्यावर 'हे आम्ही दहा हजार वर्षांपूर्वीच केले आहे' अशी वृथा फुशारकी मारण्यात काय अर्थ आहे? त्यामुळे आपण भारतीय हास्यास्पद मात्र ठरतो.
याच नीरक्षीर विवेकाबद्दल प्रा. जयंत नारळीकर बोलत आहेत हे स्पष्ट आहे.

सर्वप्रथम आपले पूर्वज महान होते याविषयी माझ्या मनात अजिबात किंतु नाही परंतु त्यांचे महत्त्व सिद्ध करण्यासाठी चुकीच्या कुबड्यांची गरज नाही असे वाटते.

वर्तक आणि नारळीकर या दोन्ही व्यक्ती भिन्न मतप्रवाहाच्या आहेत. एवढेच नव्हे तर ज्याप्रमाणे वर्तकांनी प्रतिवाद केला आहे तोच प्रतिवाद त्यांच्यावरही उलटवता येऊ शकेल. वर्तकांचा महाकाव्ये आणि पुराणे यांचा अभ्यास प्रचंड आहे, त्यांचे खंडण ते रोचक पद्धतीने करतात पण पुढे काय? सिद्ध करण्यासारखे पुरावे, प्रयोग, आराखडे इ. गोष्टी आल्या की ते वहावत जातात. नारळीकर जसे वैज्ञानिक दृष्टीकोनावर हटवादी दिसतात त्याचप्रमाणे वर्तक त्यांच्या दृष्टीकोनावर परंतु खोलात विचार करता वैज्ञानिक दृष्टीकोन प्रतिवादाने मोडून काढता येतो तसा अध्यात्मिक दृष्टीकोन मोडता येत नाही कारण साधना, अध्यात्म, योग इ. इ. ना काहीही बंदिस्तपणा नाही. "तुमची साधना कमी पडली." किंवा "अधिक साधनेची गरज आहे, ती करता तुम्हालाही मंगळाचे दर्शन होईल." असे म्हटले की प्रतिवाद होऊ शकतो आणि समोरचा गप्प राहतो.

नारळीकरांच्या वरील लेखात त्यांनी ज्या गोष्टींचा उहापोह केला आहे त्या विकास यांच्या प्रतिसादाशी जुळणार्‍या नाहीत. नारळीकरांनाही योगशास्त्र, आयुर्वेद वगैरेंबद्दल किंतु असावा असे त्या स्कॅन्ड पानांत दिसले नाही.

तळपद्यांच्या विमानाबद्दल हेच. महाराजा गायकवाड आणि टिळकांच्या समोर हा प्रयोग करण्यात आला, पण पुढे काय? याची विस्तृत माहिती अद्यापही पुढे आलेली नाही. विमानाला धावपट्टीची गरज होती का? ती कोणी आणि कशी उपलब्ध करून दिली? विमानाला चौपाटीवर उडवले तर ते हेलीकॉफ्टर सदृश होते काय? त्यात किती माणसे बसू शकत होती? विमानातील सुविधा, सोयी, यंत्रणा नेमक्या कशा होत्या? याबद्दल फारशी माहिती मिळत नाही. ही झाली गेल्या शतकातील गोष्ट. टिळकांना बाजूला ठेवू पण महाराजा गायकवाडांनी या प्रयोगाचा पाठपुरावा न करणे म्हणजे प्रयोग पुढील टप्प्यांत अयशस्वी झाला होता काय? हे कळत नाही. याचप्रमाणे हजारो वर्षांपूर्वी केवळ महाकाव्यात लिहिले म्हणून पुष्पक विमान होते आणि वाल्मिकींनी लिहिले म्हणून ते खरेच आहे असे म्हणणे थोडे आततायी वाटते.

हिमालय आणि विंध्य पर्वतांबद्दल धनंजय यांनी लिहिले आहेच. अशाप्रकारच्या भौगोलिक कथा पुराणांतून मुबलक सापडतात परंतु हे होत असता श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत आपल्या करंगळीवर तोलून धरला, इंद्राने पर्वतांचे पंख कापून त्यांना पृथ्वीवर स्थायिक केले, भगिरथाने स्वर्गातील गंगा पृथ्वीवर आणली याचा अर्थ हे सर्व तत्कालिन सिविल इंजिनिअरींगमध्ये गुरू होते असे निष्कर्ष काढणे गंमतीशीर वाटते.

नाझ्का लाईन्स, पिरॅमिड्स, भारतीय देवळे इ. मध्ये आकार, प्रमाण, स्थापत्य हे सर्व निश्चितच वाखाणण्याजोगे आहे परंतु त्याला जाणीवपूर्वक वैज्ञानिक अधिष्ठान असल्याचे सिद्ध होत नाही. भरपूर वेळ, ट्रायल अँड एरर पद्धत, काम करणारे अनेक हात, साधन सामग्री आणि धनसंपदा असल्याने चूक सुधारली जाईपर्यंत प्रयत्न होत. ज्याप्रमाणे विसुनाना पिरॅमिड्स बद्दल सांगतात त्याप्रमाणेच आपल्याकडेही अनेक भग्नावशेष अपूर्णावस्थेत आढळतातच. त्यामागची कारणे अनेक असू शकतील. हीच ट्रायल अँड एरर पद्धत आयुर्वेद आणि योगसाधनेकरताही वापरली गेली असावी.

ग्रह, तारे, नक्षत्रे, फलज्योतिष हे सर्व आपल्याकडे ग्रीकांकडून आले. त्याचप्रमाणे मंदिरांची रचनाही मूळ ग्रीकांकडूनच. भव्य आकारातील मंदिरे बांधण्यास सुरूवात झाली गुप्त काळात. म्हणजेच हे झाले आयात केलेले ज्ञान. यापुढे जाऊन पाहिले तर न गंजणारा अशोकस्तंभ (?) हा वैज्ञानिक चमत्कार मानता यावाच याबद्दल दुमत नाही परंतु मग त्या न गंजणार्‍या धातूत इतर बांधकामे का केली गेली नाहीत? म्हणजे हे ज्ञान^२ भारतात विकसित झाले असे म्हणण्याइतपत ठोस पुरावे देता येत नाही. (स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टीप्रमाणे कोणी तो भेट^१ दिलेला नसला म्हणजे मिळवली. ह. घ्या.) न गंजणारा स्तंभ अशोकानंतर अनेक शे वर्षांनी गुप्त काळात बांधला गेला. तो अशोकस्तंभांशी साधर्म्य साधतो पण मूळ अशोकस्तंभ धातूचे नाहीत तरी याला अशोकस्तंभ का म्हटले जावे हे कळले नाही. (चू. भू. दे. घे.)

ज्ञान "केवळ" जतन केल्याने वाढत नाही हे दाखवणारे पुरावे भारतात जितके सापडतील तितके अन्यत्रही सापडतीलच. ज्ञान हे प्रसार केल्याने वाढते आणि ज्ञानप्रसारासाठी अनेक पोषक मुद्द्यांची गरज असते. जसे, रूची, धन, शासनकर्त्यांचा पाठिंबा, सुबत्ता, गरज वगैरे.

अवांतरः गंमतीशीर गोष्ट म्हणजे हा लोहस्तंभ नेमका कोणत्या राजाच्या काळात किंवा कोणत्या राजाच्या स्मरणार्थ* बांधला गेला होता याबद्दल ठोस माहिती त्यावरील "लवचिक" शिलालेखामुळे स्पष्ट होत नाही. याची कारणे, राजाचे सरळसोट नाव न वदणे, काव्यात्मक वर्णनाला अवास्तव महत्त्व देणे या तत्कालीन पद्धती असाव्यात. लोहस्तंभावरील शिलालेखामुळे हे जतन झालेले ज्ञान** कोडे आहे.

* कोडे सोडवून गुप्तांचा चंद्रगुप्त राजाच्या संदर्भात शिलालेख असल्याने समोर येते.
* *ज्ञान असल्याबद्दल शंका नाही परंतु अशा काव्यात्मक कोड्यांनी अनेकदा वाहवत जाणारेच अधिक असतात.

^१ असे काही झालेले नसावे. स्तंभ भारतातच बनवला गेला याबद्दल ठोस माहिती उपलब्ध आहे असे वाटते पण नेमका कोणी बनवला याबद्दल नसावी.
^२ येथे ढोबळपणे मेटॅलर्जी असे म्हणायचे नसून केवळ न गंजणारे लोखंड म्हणायचे आहे.

व्यासांनी भगवदगीता लिहिली. त्यातील प्रत्येक अक्षराला १-२६ असा कुठलातरी अंक जोडला, तर शेक्सपीयरचे हॅम्लेट तयार होते, असे नुकतेच आमच्या इन्फोसिसमधील हमाल बंधूने सांगितले. शेक्स्पियरने शेवटी व्यासाची कापी मारली, हेच बरोबर्.

- हमाल
सारी दुनिया का बोझ हम उठते है

प्रतिसादांबद्दल सर्वांना धन्यवाद.
विकास, आपण अनेक उदाहरणे दिली आहेतच मात्र इतर सदस्यांप्रमाणेच ट्रायल अँड एरर (प्रयत्न आणि प्रमाद :-) पद्धतीने अशा बाबींची निर्मिती भारतात झाली असावी असेच मला वाटते. शिवाय धनंजय यांनी सांगितल्याप्रमाणेप येथे अशा वस्तूंबद्दल वाद आहे, ज्यांची उदाहरणे दिसत नाहीत. आणि तांत्रिक मॅन्युअलेही नाहीत. असो.
पाने देण्यामागे चर्चेत थोडी भर घालावी अशीच इच्छा होती. बर्‍याचदा प्रत्येकाजवळच सांगण्यासारखे बरेच असते मात्र त्याचा पुरावा देणे, संदर्भ देणे इतपत खोलात जाऊन कुणी अभ्यास बर्‍याचदा केलेला नसतो. नारळीकरांनी मात्र वस्तुनिष्ठ विवेचन केले आहे. मला तरी ते पटण्याजोगे वाटते.

नारळीकरांनी लेखात दिल्याप्रमाणे जिज्ञासा-प्रयोग-निरीक्षण-कारण-मीमांसा-भाकीत या संशोधनाच्या पायर्‍याही योग्यच आहेत. याहून चांगली पद्धत कोणती असू शकेल? शेवटी पुरावा असणे अतिशय महत्त्वाचे आहे. संस्कृतच्या लवचिकपणाच्या या दोषाबद्दलही या लेखात चर्चा व्हावी अशी विनंती.

लेखाच्या सुरुवातीलाच आपले पूर्वज अतिप्रगत होते का? या बाबतची समाधानकारक उत्तर द्यायला आवश्यक माहिती माझ्याकडे नाही असे नारळीकरांनी अगोदरच कबूल केले आहे. मात्र हे प्रश्न विज्ञानाच्या चौकटीत बसत असल्यानेच त्याचे उत्तर मिळवण्यासाठी पुराव्याला वैज्ञानिक निकषच लावले पाहिजेत असे ते म्हणतात. म्हणूनच त्यांनी हा लेख लिहला आहे. विज्ञानाचा संबंध नसलेल्या इतर गोष्टींसाठी त्यांनी आपला वेळ खर्च केला नसता. त्यांच्याच म्हणण्याप्रमाणे अशा अपेक्षा पुरे करणारे अनेक तज्ज्ञ उपलब्ध असतात.

जाताजाता: नारळीकरांची आपले पूर्वज, त्यांचे विज्ञान याबाबतीत नकारात्मक भूमिका घेतल्याचे संपूर्ण लेखात कुठेही दिसत नाही. पूर्वज अतिप्रगत होते का या प्रश्नाचे सध्या त्यांना वाटत असलेले नकारात्मक उत्तर, होकारार्थी करण्यासाठी आवश्यक असलेला पुरावा गोळा करण्याचे आव्हान थोड्यातरी संशोधकांनी हाती घ्यावे हाच त्यांच्या लेखाचा उद्देश असल्याने त्यांनी शेवटी नमूद केले आहे.

-सौरभ.

==================

माझ्या प्रतिसादावर आलेल्या सर्व उत्तरांना धन्यवाद. मी त्या संदर्भात माझे उत्तर पुढच्या २४ तासात देतो. तो पर्यंत ही जागा राखून ठेवली आहे. मी उप्चर्चा चालू केली आणि तेथे नाही असे वाटू नये म्हणून हा लेखन प्रपंच.

बाकी आधी म्हणल्याप्रमाणे माझी मूळ प्रतिक्रीया नारळीकरांवर टिका म्हणूण् टिका करणारी नव्हती तसेच "सांगे वडीलांची किर्ती" असे करण्याचा हेतू देखील त्यात नव्हता. बाकी सविस्तर लिहीन्.

धन्यवाद!