जगतील जवळ जवळ सर्व धर्मियांचे मानणे आहे की, धर्म देवाने निर्माण केला.
कृपया या वाक्याला ला सायटेशन म्हणजे संदर्भ द्याल का?
(फार मोठ्या आवाक्याचे वाक्य वाटते आहे.)

शिवाय हा विषय चर्चेला घेण्या आधी मुळात 'धर्म म्हणजे नक्की कोणती व्याख्या' येथे अपेक्षित आहे हे स्प्ष्ट केलेत तर बरे.
कारण देव या संकल्पनेच्या अस्तित्वापासूनच चर्चा होऊ शकेल असे वाटते.

शिवाय बहुतेक धर्म देव एकच आहे असे मानतात.
याला संदर्भ हवा. हिंदु तर ३३ कोटी मानतात.

काही आदिवासी जमाती तर प्रत्येक गोष्ट देवच आहे असेही मानतात, मग?

आपला
गुंड्या

नमस्कार गुंडोपंत,
मला जे वाटते ते मी आवश्य सांगु शकतो. क्रमाने घेऊ या.
धर्म म्हणजे काय? हा प्रश्न पडलेले आपण एकमेव नाही. कित्येक वर्षापुर्वी लोकाना हा प्रश्न पडला होता. तेंव्हा ते व्यास मुनींच्या कडे गेले. व्यासानी दोन वाक्यात खुलासा केला

परोपकाराय पुण्याय| पापाय परपीडनम्|

या वाक्यामध्ये धर्माचे मूलतत्व सांगितले आहे. हे मूळ तत्व म्हणजे समाजातील बंधुभाव. यातुन आणखी प्रश्न उभःभवतात. त्यांची उत्तरे शोधा.

विज्ञानाला धर्म म्हणून मान्यता का नाही?

विज्ञान हे चिकित्सेला सतत खुले असते. निरिक्षण, अनुमान,प्रयोग आणि निष्कर्ष या प्रमुख टप्प्यात त्याची सतत प्रक्रिया असते. एखादा सिद्धांत हा जेव्हा काही निर्माण झालेल्या प्रश्नांची उत्तरे द्यायला असमर्थ ठरतो त्यावेळी त्याची चिकित्सा होत असते, विज्ञान हे वस्तुनिष्ठ असते व्यक्तिनिष्ठ नसते. अपौरुषेय, अपरिवर्तनिय , बाबावाक्यं प्रमाणं , अशी भानगड विज्ञानात नसते. धर्म या शब्दाला व्याख्येत पकडायला गेलात कि शब्दोच्छल व पांडित्य चालू होते, वर्षानुवषे तेगुर्‍हाळ चालूच आहे. शेजारधर्म, पितृधर्म,मातृधर्म,राष्ट्र्धर्म ,आपदधर्म या अर्थाच्या धर्म या शब्दात वेगळी छटा आहे. हिंदु धर्म, मुस्लिम धर्म, ख्रिश्चन धर्म इ. या धर्माच्या अर्थात रिलिजन या अर्थाची छटा आहे.गुणधर्म यातील छटा, अधर्म यातील छटा या वेगवेगळ्या आहे.धारये त् या शब्दाशी त्याची व्युत्पत्ती सांगितली जाते.( गुंडोपंत सायटेशन मागु नका मला देता येणार नाही) जगणे हा पण धर्मच आहे. पण व्यावहारिक पातळिवर रिलिजन या अर्थानेच तो वापरला जातो, धर्माची चिकित्सा करणे म्हणजे धर्माशी प्रतारणा करणे असे समीकरण रुजल्याने रुढी,परंपरेच्या माध्यमातून जोपासला गेलेल्या अंधानुकरणाची चिकित्सा कुणी केल्यास त्याला धर्मबुडव्या, पाखंडी अशी विषेशणे लावली जातात. जन्म ज्या धर्मात झाला तो धर्म त्याला आपोआप चिकटतो (धर्मांतर करण्याची सोय आहे पण ती नंतर) बायबलमध्ये पृथ्वी सपाट आहे गॅलिलिओ ला ती गोल आहे हे मांडल्याबद्दल झालेला छळ हा ज्ञात आहेच.(खर तर त्याच्याही अगोदर अनेकांनी ते मांडले होतेच, आपल्याकडे आर्यभट्ट्, भास्कराचार्य यांनी) प्रत्येक धर्मात विश्वाच्या व्युत्पत्ती बाबत वेगवेगळ्या कल्पना आहेत. त्याला वैज्ञानिक उदयामुळे छेद जाउ लागले. पण त्याचे तंत्रज्ञानात रुपांतर झाल्याने माणसाच्या ऐहिक जीवनात निर्माण झालेली उपयुक्तता लक्षात आल्याने औद्योगिकरणाची क्रांती युरोपात झाली. विज्ञानाची घोडदौड ही आता धर्म कालबाह्य करणार हे लक्षात आल्याने विज्ञान व धर्म (अध्यात्म) हे एकमेकांचे शत्रू नसून परस्पर पूरक आहेत अशी भूमिका घ्यायला सुरुवात केली. जिथे विज्ञानाचा प्रांत संपतो तिथे अध्यात्माचा प्रांत चालू होतो ही मांडणी आता कमी होत चालली आहे.
प्रकाश घाटपांडे

जीवो जीवस्य जीवनम हे निसर्गाचे तत्व हा निसर्गधर्म.
प्रकाश घाटपांडे

धर्म देवाने निर्माण केला असे समजणार्‍यांना मी एकच सांगू इच्छितो की देवाला मानवाने निर्माण केले.

सहजराव तुम्ही हे प्रश्न सहज घेत आहात.
सध्या जे जगात चालले आहे ते धर्मावरील श्रद्धेमुळे. सर्व अतिरेर्की बाँम्ब स्फोट करतात ते धर्मावरील श्रद्धेमुळेच. सुर्य उगवेल परंतु फुले उमलणार नाहीत.
तेंव्हा उत्तरे शोधा, शोधण्याला मदत करा.

शरदराव १००% सत्य बोललात.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
देव आणि धर्म या दोन्ही गोष्टी माणसानेच निर्माण केल्या हे नि:संदेह. आर्यावर्तातील विचारवंतांनी (ऋषिमुनींनी ) माणसाच्या आचरणासाठी जी मार्गदर्शक तत्त्वे सांगितली त्यांना साकल्याने 'धर्म' असे म्हटले. 'हिंदुधर्म' असे नाव नव्हतेच. याला साधारणतः चार सहस्र वर्षे झाली असे मानता येईल. इतर बौद्ध, जैन्, ख्रिश्चन, इस्लाम इ. धर्म कधी कोणी स्थापन केले हा इतिहास आहे.

घाटपांडेसाहेब, मी आपल्या विचाराशी सहमत आहे, परंतु पूर्णपणे नाही. थोड्या वेळाने सविस्तर लिहीन.

धर्म म्हणजे काय याची व्याख्या अगोदर करायला पाहिजे. 'धारयति इति धर्म: ' ही धर्माची हिंदु व्याख्या आहे . भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने दिलेल्या एका निर्णयानुसार हिंदुइझम हा धर्म आहे, रिलिजन नाही. जो धर्म कुणी स्थापिला नाही आणि जो एका पुस्तकात बंद करता येत नाही त्यालाच धर्म म्हणावे अशा अर्थाचा तो निकाल आहे. बाकीचे उपासनापंथ.जैनधर्मदेखील हिंदु धर्मातल्या सांख्य तत्‍त्वज्ञानावर आधारित असल्याने भारतीय घटनेनुसार तो हिंदु धर्माचा एक पंथ समजला जातो. तो बहुतेक पार्श्वनाथाने स्थापन केला असावा. त्या धर्माप्रमाणे परमात्मा अनेक आत्म्यांचा समुदाय आहे. म्हणजे हा धर्म देव एकच आहे असे मानत नाही. त्यांच्या देवळात २८ तीर्थंकरांच्या मूर्ती असतात.
शीख पंथ हिंदू आणि इस्लामी तत्त्वांच्या मिश्रणातून तयार केला गेला. ह्या पंथाची माणसे अकालपुरुष नावाच्या एकाच देवाला मानतात, पण पूजामात्र ग्रंथसाहेबाची करतात.
ज्यू आपला धर्म देवाने स्थापला असे मानतात. पण तो अब्राहामने स्थापला आणि नंतर मोझेसने(१३०० इ.स.पू) तो जनमानसात रूढ केला हे सत्य. ज्यूंनी देवाच्या शोधार्थ बाबिलॉनहून परतल्यानंतर(इ.स.पू.५३८) धर्माची खर्‍या अर्थाने स्थापना केली.म्हणजे या अर्थाने अब्राहाम, मोझेस, आयशाया, जेरमाया वगैरे अनेक संस्थापकांकडून धर्माची स्थापना झाली. . अर्थात हा धर्म देवाने निर्माण केला नाही हे नक्की. ज्यू धर्मातूनच नंतर इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्म निर्माण झाले.
देवाची पण व्याख्या करायला पाहिजे. अमरकोशात देव या अर्थाचे अनेक शब्द आहेत. त्यातले काही या ओळीत...

म्हणजे ज्याला मरण नाही, म्हातारपण नाही असे. या अर्थाने राम, कृष्ण, बुद्ध देव होत नाहीत. सुशिक्षित माणसे नाहीतरी त्यांना परमेश्वर म्हणतच नाहीत. हिंदु धर्मात ३३ कोटी देव. त्यांत नित्यश: भर पडतच असते. जीमेल मधल्या खात्याचे आकारमान जसे क्षणोक्षणी वाढत असते तसा हा प्रकार. शिवाजी, संभाजी, आंबेडकर, साईबाबा, अमिताभ बच्चन, खुशबू या सगळ्यांची देवळे आहेत.
हिंदूंप्रमाणेच रोमन, इराणी आणि ग्रीक अनेक देव मानत. बौद्ध देवळात तर गौतम बुद्धाखेरीज अनेकांच्या मूर्ती असतात.
शिंतो धर्मानुयायी अनेक देव मानतात. जमेकातील रास ताफारी उपासनापंथाचे लोक त्यांच्या आद्य राजाला, हेले सिलासीला देव मानतात. याशिवाय अनेक देव मानणारे बरेच धार्मिक गट जगात आहेत.
बौद्ध, इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्मसुद्धा माणसांनी स्थापन केले आणि हे कोणीही आपला धर्म देवाने स्थापला असा दावा करीत नाहीत.
आपला धर्म देवांनी स्थापन केला असे फक्त हिंदूच म्हणू शकतात. त्यांनी अगोदर ऋषिमुनीरूपी देव तयार केले आणि त्या देवांकडून धर्माची स्थापना करवून घेतली. बाकीच्यांचा धर्म आधी निर्माण झाला आणि त्यानंतर शेकडो वर्षांनी त्या संस्थापकाला त्यांनी देवस्वरूप मानायला सुरुवात केली. --वाचक्‍नवी

वाचक्‍नवींचा वरील (पटलेला) प्रतिसाद वाचताना अजून एक गोष्ट ध्यानात आली की, ह्या चर्चेचे मूळ गृहीतक असे मानते की "देव" आहे. जे निरीश्वरवादी अथवा निधर्मी असतात ते जरी देवाचे अस्तित्व मान्य करत नसले तरी (मान्य नसलेल्याही) "रिलीजन" या अर्थाने धर्माचे करतात. भारतीय तत्वज्ञानाप्रमाणे (येथे हिंदू धर्म शब्द मुद्दाम वापरायचे टाळत आहे, पण ते हिंदू धर्माचे मूळ आहे) - इश्वर हा निर्गूण निराकार असतो .

धर्म हा शब्द (ज्याला एक वाक्प्रचार आहे "चावून चावून चोथा झालेला") पंथ/रिलीजन या अर्थाने वापरू नये तर "वागणे" या अर्थाने वापरावा. म्हणून धर्म या शब्दाच्या अनेक छटा आहेत - धर्म, स्वधर्म, परधर्म आणि अधर्म. धर्म म्हणजे चांगले वागणे आणि अधर्म म्हणजे वाईट (पूण्य ते उपकार पाप ते परपीडा), स्वधर्म म्हणजे स्वतःचे "नेचर" अथवा "स्वभावधर्म" आणि परधर्म म्हणजे "इतराचा स्वभावधर्म".

वरील अर्थ लक्षात घेतले आणि आपल्या प्रश्नासंदर्भात गीता/गीताईत श्रीकृष्ण काय म्हणतो ते पहा:

माझे अनेक ह्यापूर्वी झाले जन्म तसे तुझे
जाणतो सगळे मी ते अर्जुना तू नं जाणसी |

असूनि हि अजन्मा मी निर्विकार जगत् - प्रभु
माझी प्रकृती वेढूनि मायेने जन्मतो जणू

गळूनि जातसे धर्म ज्या ज्या वेळेस अर्जुना
अधर्म उठतो भारी तेंव्हा मी जन्म घेतसे

राखावया जगी संता दुष्टां दूर करावया
स्थापावया पुन्हा धर्म जन्मतो मी युगी युगी || गीताई अध्याय ४, ५-८||

घाटपांडेसाहेब, विचार करा तुम्हाला किंवा कोणाही मनुष्याला फक्त एक इच्छापुर्तीचा योग आला तर काय मागाल? तुम्ही अगर इतर कोणीही 'मृत्यु नको' असेच मागाल ना? प्रत्येक प्राण्याला जगावेसे वाटते. आता जगायचे म्हणजे संकटाशी दोन हात केलेच् पाहिजेत. त्याकरता शक्ती पाहिजे. पुरातन काळी शक्ती म्हणजे शरिरीक शक्ती असेच समजले जायचे. हे खरे आहे ना? आता पहा कोणाच्याही शरिरीक शक्तीला मर्यादा आहेत. मग यावर ऊपाय? बोटे एकत्रित केली तर मुठीची शक्ती कोठल्याही बोटापेक्षा जास्त असते हे जाणत्याना माहित होते. तेंव्हा एकीचे दोन्, दोनाचे चार, चारचे हजारो- लाखो- कोट्यावधि- अब्जावधि झाले तर शक्ती किती वाढेल याचा विचार करा. जाणत्यानी या करताच समाज निर्माण करण्याचे योजले असावे असे आपल्याला वाटते ना? मला तरी वाटते.

समाजात जितके लोक अधिक तेवढे प्रश्नही अधिक. मोठा समाज एकत्रित ठेवणे हे सामान्य काम नाही. प्रत्येकाच्या इच्छा पुर्ण तरी झाल्या पाहिजेत किंवा प्रत्येकाला पुढे होणार्‍या लाभाचे प्रलोभन दाखवुवन गप्प केले पाहिजे. या करता नियम व प्रलोभने यांचा योग्य समन्वय साधुन आचार संहिता केली पाहिजे. जाणत्यानी हेच केले व त्याला धर्म असे नांव दिले. पुढे नुसते नियम करुन उपयोग नाही ते पाळले तरच त्यांचा उपयोग. मग त्याला पोलीस व न्यायाधीश पाहिजेतच. हे आणणार कोठुन? ज्ञानी मनुष्यानी यावर अप्रतिम ऊपाय शोधला. या शोधाला नोबेल पारितोषिक दिले तर तो त्या पारितोषकाचा बहुमान होईल. तो उपाय म्हणजे ईश्वर. ईश्वराला त्यानी प्रत्येकाच्या मनात-हृदयात बसवले. ईश्वराबद्दल श्रद्धा व भीती निर्माण केली. नियम पाळलेस तर येथे अथवा स्वर्गात सुखाने राहशील नाहीतर त्याची फळे येथे किंवा नरकात भोगशील. माणूस इतराना फसवु शकतो परंतु, स्वतःला नाही. हेच हेरुन धर्म, ईश्वर, स्वर्ग, नरक इत्यादी संकल्पनांचा उदय झाला व त्यना मान्यता मिळबुन देण्यात ज्ञानी लोकाना यश आले.

असे असताना लोकांची श्रद्धा, धर्म मानव निर्मित नसुन ईश्वर् निर्मित आहे असे का? याला संयुक्तिक कारण काय? मला वाटते केवळ लोकानी धर्म पाळावा या सद् हेतुने केलेली ही तडजोड असावी.

गुंडोपंतांचे मत आहे की, हिंदुधर्मात ३३ कोटी देव आहेत. मला हिंदुधर्म म्हणजे काय? हाच मोठा प्रश्न पडतो. अरबी लोकानी सिंधुनदीला त्यांच्या उच्चाराप्रमाणे हिंदु म्हटले व त्या नदीच्या काठी रहणारानाही हिंदु ठरवले. म्हणजे अरब म्हणतात म्हणुन मी हिंदु. मला माझ्या धर्माला नाव दुसर्‍याकडुन घ्यावे लागले. माझ्या शब्द्कोषात मला माझ्या धर्माचे नांव सापडत नाही. माझा शब्द्कोष इतका गरीब आहे काय? अर्थातच नाही. माझा शब्द्कोष समृद्ध आहे. माझ्या धर्माला कोठलेही नांव नाही याचा उलट मला अभिमान वाटतो. ज्या ज्ञानी लोकानी धर्माला प्रचलित अर्थाने नांव दिले नाही त्याना शतशः प्रणाम. त्याना धर्माचा अर्थ योग्य प्रकारे समजल्यामुळे त्यानी ही चूक केली नाही. श्री घाटपांडे यानी उद् धॄत केल्या प्रमाणे शेजारधर्म, पितृधर्म,मातृधर्म,राष्ट्र्धर्म , आपदधर्म वगैरेच खरे धर्म आहेत. धर्माच्या व्याख्येत ते चपलख बसतात. ज्या करता नियम तो त्याचा धर्म. म्हणूनच 'हिंदुधर्मात ३३ कोटी देव आहेत' हे मला मान्य नाही. त्या ऐवजी असे म्हणा 'भारतात बहुसंख्य लोक ३३ कोटी देव आहेत असे मानतात.'

आता प्रश्न पडतो भारतात ३३ कोटी देव व इतरत्र फक्त एकच देव असे का? खरे म्हणजे भारतातही बहुसंख्य एकच देव मानतात. 'सर्व देव नमस्कारः केशवम् प्रतिगच्छति' याचा अर्थ काय? 'आत्मे अनेक परंतु पर्मात्मा एक' हे कोण मानतात? असे असताना ३३ कोटी देव कसे आले? त्या करता ज्ञानी लोकानी ज्या माणसांच्या जाती अगर वर्ग पाडले ते पहा.

1. पहिला वर्ग जो स्वतः नुकसान सोसुन सुद्धा दुसर्‍याच्या उपयोगी पडतो तो माणूस देव या जातीत मोडतो. म्हणूनच राम कृष्ण हे देव झाले
2. दुसरा वर्ग माणसाचा. दुसर्‍याला आवश्य मदत करील परंतु, स्वतःला नुकसान होत नसेल तरच
3. तिसर्‍या वर्गातील माणसे दुसर्‍याला मदत करण्याचे सोडा, दुसर्‍याला कसा त्रास देता येईल या करताच प्रयत्नशील असतात. हे करताना स्वतःचे नुकसान मात्र करुन घेत नाहीत. याना त्यानी दानव म्हटले
4. शेवटचा वर्ग राक्षसांचा. त्याची व्याख्या लक्षात आलीच असेल. स्वतःचे नुकसान झाले तरी हरकत नाही परंतु, दुसर्‍याला त्रास झालाच पाहिजे.

या व्याख्येनुसार गाय, पशु, पाणी, वायु, सुर्य, आई, वडिल, गुरू, राम, कृष्ण वगैरे सर्व देवच की हो. ज्ञानी लोकांच्या काळात ३३ कोटी देव असतील आता आपण ३३००० परार्ध का म्हणु नये?

सर्व धर्म ईश्वर सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान वगैरे मानतात. आपणाला आणु मध्ये अपार शक्ती आहे हे चांगल्या प्रकारे समजुन चुकले आहे (नसले तर नागासाकीचा इतिहास वाचा). आपल्याला हे ही माहिती आहे की विश्व हे अणुनी बनले आहे. मग विश्वातील सर्व अणु म्हणजेच ईश्वर मानले तर कोठे चुकले? विज्ञानात आपण हेही शिकलो की विश्वात जे घडते त्या मागे निश्चित नियम आहेत. काही आपल्याला माहित असलेले, समजलेले तर काही बाबत आपण अज्ञानी आहोत. परंतु, अज्ञानी आहोत म्हणुन नियम नाहीत असे समजणे खुळ्याचे लक्षण नाही काय? हे नियम कोठल्या माणसाने बनवले? मग हे नियम अपौरुषेय नाहीत काय? मग जे अतिशाहणे माझ्या धर्माचे नियम अपौरुषेय आहेत असे मानतात त्याना हे समजाऊन सांगावे का नाही? म्हणुनच माझ्यामते विज्ञान हा एकमेव धर्म आहे की ज्याचे नियम अपौरुषेय आहेत.

अतिरेक्याना समजाऊन सांगणे म्हणजे पालथ्या घड्यावर पाणी. परंतु, जे अतिरेकी नाहीत परंतु, धर्मावरील श्रद्धेमुळे, अनअवधानाने अतिरेक्याना मदत करतात त्याना समजाऊन सांगणे कठीण असले तरी अशक्य नाही. मला वाटते श्री सहज याना आता तरी माझा उद्देश पटला असावा.

आता तुम्ही बोला मी ऐकतो.

प्रश्न योग्य आहे. उत्तर मला माहित नाही. माझे मत अतिरेक्याना सांगणे हे पालथ्या घड्यावर पाणी ओतुन घडा भरण्याची अपेक्षा बाळगण्यासाखी आहे. परंतु, धर्मावरील अपार श्रध्येने अतिरेक्याना मदत करणाराना पटवुन देऊ शकतो. असे लोक येथे येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. निदान इतराना माहिती असेल तर संधी आली तर ही चर्चा नक्कीच साहय्यभूत होईल. निदान मला तरी असे वाटते.

वाचक्‍नवी, विकास व् तात्या पतोडी याना एक विनंती. धर्मांची तुलना कृपया करु नका. या चर्चेचा तो उद्देश नाही. धर्माच्या व्याख्येचा उहापोह आवश्य करा.

नरहर कुरुंदकरांचे 'जागर' पुस्तक म्हणजे बौद्धिक खजिनाच आहे. त्याकाळातही मुस्लीमांच्या समोर जाहीरपणे इस्लाम धर्माची चिकित्सा करणारे धैर्यवान विचारवंत. व्यक्तिगत ते म्हणतात कि माझा देवावर विश्वास नाही, माझा धर्मावर विश्वास नाही परंतु माझ्या सभोवती माझे लाखो बांधव जे देव व धर्म मानतात त्यांच्या पासून तुटून जाण्यावरही माझा विश्वास नाही.

प्रकाश घाटपांडे

मानवाने देवाची जशी निर्मिती केली तशी त्याने धर्माचीही निर्मिती केली असावी.देवाने धर्माची निर्मिती केली हे वाचलेले नाही मात्र त्याने वर्णव्यवस्थेची निर्मिती केल्याचे आमचे वाचनात आहे.आणि प्रत्येक काळात प्रबळ एका समुहाने श्रेष्ठांच्या एका धर्माची (जगण्याच्या एका रितीची)निर्मिती केली असावी आणि राहिलेल्यांनी आणखी कोणत्या तरी एका धर्माची आणि त्यातूनच पृथ्वीवर हजारो धर्म जन्माला आले असावेत बहुतेक धर्मात देव एक असेल परंतू अंश रुपाने अनेक अवतार घेतल्याचे आपणास दिसून येतात.देवाने धर्म निर्माण केला नसल्याने मानवाने त्याच्या सोयीच्या धर्माची निर्मिती केली त्याचबरोबर प्राणीमात्रांसाठी वेगळ्या धर्माची गरज नव्हती कारण तोही देवाचाच अंश होता. 'ममैवांशे जीवलोके जीवभुते सनातनः' (असा काहीतरी श्लोक आहे) विज्ञानाला धर्म म्हणून मान्यता मिळणार नाही त्याचे विवेचन घाटपांडे साहेबांनी केलेच आहे.तेव्हा विश्वमान्यधर्म होऊ शकेल असा एखादा विचार होऊ शकतो का ? असा विचार कदाचित भविष्यकाळात होऊ शकतो असे वाटते.

सर्वमान्य, चिरातन टिकणारा धर्म असुच शकणार नाही. धर्म ही कल्पना सापेक्ष आहे. त्याचे अक्ष बरेच आहेत. त्यापैकी महत्वाचे तीन

1. समाज-समूह-राष्ट्र वगैरे
2. काळ
3. स्थळ-वातावरण वगैरे

या मधील एक जरी बदलला तर नियम बदलावे लागतात. उदाहरणार्थ सतीची प्रथा पूर्वी भारतात होती. त्या काळी स्त्री रक्षणाकरता योग्य होती. कालांतराने रक्षणाचे नवीन उपाय उपलब्ध झाले व ती प्रथा कालबाह्य झाली. अरबस्तानात रक्षणाकरता पुरुषाला ४ बायका करण्याची धर्माने परवानगी दिली. कारण युद्धात पुरुष मरत असत व स्त्रीयांचे प्रमाण पुरुषापेक्षा चौपट असावे. याचा अर्थ ही प्रथा जगभर सुरु करावी किंवा जगभराकरता योग्य आहे असे होऊच शकत नाही. फार झाले तर प्रत्येक राष्ट्राकरत एक धर्म होऊ शकतो. आणी असे अस्तित्त्वात आहे. देशाची घटना कायदे हाच त्या देशाचा धर्म. तरी पण तो शाश्वत होऊ शकत नाही. बंधुत्त्व हे धर्माचे मूळ तत्त्व आहे. ते शाश्वत आहे परंतु नियम कधीच शाश्वत नसतात. ते बदलावेच लागतात.