चाफेकर बंधुंचे स्मरण करून देणार्‍या लेखाबद्दल एकलव्यरावांचे आभार..

आपला,
(नतमस्तक) तात्या.

उपक्रमराव,

शक्य झाल्यास, सदर लेखातील '१८ एप्रिल १९९८ या दिवशी येरवडा तुरुंगात दामोदर चाफेकर फासावर गेले' या वाक्यात आणि '१९९९ च्या मे महिन्यामध्ये वासुदेव चाफेकर, बाळकृष्ण चाफेकर आणि महादेव रानडे या कटातील अन्य तीन..' या वाक्यात अनुक्रमे १८९८ व १८९९ असे बदल करावेत. एका उत्तम लेखात अनवधानाने झालेल्या चुका नसाव्यात असे वाटले म्हणून ही विनंती.' -- तात्या.

सदर बदल करून दिले आहेत. चुका दाखवून दिल्याबद्दल धन्यवाद. -- संपादन मंडळ.

या दिवसाची आठवण करून दिल्याबद्दल धन्यवाद. या वीरांना प्रणाम करायचा झाल्यास चित्रे असल्यास उत्तमच.

दामोदर चाफेकर

वासुदेव चाफेकर

महादेव रानडे

.
.
.
.
.
.
.
.

***

अंतिम घडीच्या काही काळ आधी चाफेकरांनी टिळकांकडून त्यांची भगवद्गीता वाचण्यासाठी मागितल्याची आठवण सांगितली जाते.

या संदर्भातीतल् सकाळमधील खालील बातमी पहा...

चापेकरांचा प्रेरणाग्रंथ एकशेदहा वर्षांनी प्रकाशात
आयुष्याच्या शेवटच्या क्षणांमध्ये ज्या पवित्र ग्रंथाने महान क्रांतिकारक दामोदर हरी चापेकर यांना साथ केली, तो ग्रंथ त्यांच्या मृत्यूनंतर तब्बल एकशेदहा वर्षांनी प्रकाशात आला आहे. १८ एप्रिल १८९८ या दिवशी मृत्यूला सामोरे जाताना हातामध्ये गीतेची प्रत असावी म्हणून चापेकरांनी लोकमान्य टिळकांकडे त्यांच्याकडील गीतेची प्रत मागितली होती. ती प्रत हातात घेऊनच ते निधड्या छातीने मृत्यूला सामोरे गेले.
या प्रसंगाचे हृदयद्रावक वर्णन वि. श्री. जोशींनी "कंठस्नान आणि बलिदान' या चापेकरांच्या चरित्रात केले आहे. ""नियमानुसार चापेकरांचे हात मागे बांधण्यात आले व चेहऱ्यावर बुरखा घालण्यात आला. हात मागे बांधलेले असतानाही चापेकरांनी हातामध्ये गीतेची प्रत घट्ट धरली होती. फाशी दिल्यानंतर तासाभराने जेव्हा त्यांना खाली उतरवण्यात आले तेव्हा महत्प्रयासाने ती गीता त्यांच्या हातातून सोडवण्यात आली,'' असे जोशींनी त्यांच्या पुस्तकात लिहिले आहे.

संदर्भ- इ-सकाळ, २२-जून-२००७

सदर गीतेची प्रत लोकहितवादी देशमुखांचे खापरपणतू व शिवरामपंत परांजपे यांचे नातू डॉ. यशवंत देशमुख यांच्याकडे असल्याचे "सीओईपी'तील निवृत्त प्रा. आनंद रेणावीकर यांनी सांगितले व २२ जूनच्या सुमारासच या अमूल्य ग्रंथाच्या दर्शनाचा योग आला. ही प्रत हस्तलिखित असून, त्याची लांबी सुमारे सहा इंच, तर रुंदी सुमारे चार इंच आहे. सदर प्रत पुठ्ठ्याने व्यवस्थित बांधलेली आहे. काळी व लाल शाई लिहिण्यास वापरलेली असून, अक्षर सुरेख व पहिल्या पानापासून शेवटपर्यंत सारखे आहे. यात पहिल्या १५५ पानांवर संपूर्ण गीता व त्यानंतर विष्णू सहस्रनाम, गजेंद्रमोक्ष ही स्तोत्रे आहेत. संपूर्ण ग्रंथ आजही सुस्थितीत आहे. मागील हातामध्ये घट्ट पकडल्यामुळे दोन्ही हातांच्या अंगठ्यांच्या खुणा गीतेच्या वरील भागात आजही दिसून येतात.

याविषयी माहिती देताना डॉ. देशमुख व त्यांच्या पत्नी सुमित्रा यांनी सांगितले, की डॉ. देशमुखांच्या वडिलांना त्यांचे मामा सोहोनी यांच्याकडून १९०१ मध्ये ही प्रत मिळाली. हातामध्ये घट्ट पकडल्याने हा ग्रंथ वाकलेला होता तो जड पुस्तकांखाली ठेवून सरळ करावा लागला. १९७० मध्ये डॉ. देशमुखांकडे त्यांच्या वडिलांनी हा ठेवा सुपूर्त केला. आजपर्यंत हा ठेवा जपला गेला आहे. घराण्याची अमूल्य ठेव असल्याने कुठल्याही संग्रहालयास देण्याचा विचार केला नाही, तसेच हाताळल्यास खराब होऊ नये म्हणून मोजक्‍याच लोकांना ही प्रत दाखविली, असेही डॉ. देशमुख यांनी सांगितले.

अथक परिश्रम करून १९७१ च्या सुमारास वि. श्री. जोशींनी चापेकर बंधूंचे चरित्र लिहिले. त्यामध्ये तिन्ही बंधू हातात गीता घेऊन मृत्यूस सामोरे गेले, असे लिहिले आहे. तीन पैकी इतर दोन गीता कुठे आहेत, तसेच उपरोक्त गीता सोहोनींकडे कोठून आली असावी, हे प्रश्‍न आजही अनुत्तरितच आहेत.

- मंदार लवाटे

चाफेकर बंधूंच्या स्मृतीस अभिवादन.
अतिशय थोड्या शब्दात प्रभावीपणे या दिवसाचे महात्म्य सांगणार्‍या एकलव्यांचे कौतुक.

... मनःपूर्वक आभार!

विचार पुढे धावत राहिले आणि शब्द मागे पडत गेले असे काहीसे झाले. आणखीही माहिती मिळाल्यास जरूर पुरवावी ही विनंती.

अवांतर - मराठी विकिवरही २२ जून १८९७ किंवा दामोदर चाफेकर यांच्याविषयी फारशी माहिती नजरेस पडली नाही.

एकलव्य साहेब,

क्रांतिकारी इतिहासाचे विस्मरण होऊच शकत नाही,त्याचे प्रत्यय म्हणजे हा लेख.तसेच या लेखाला लाभलेल्या चित्रांमुळे या लेखाला एक तेजोवलय निर्माण झाले आहे.

क्रांतिकारकांच्या इतिहासाने,
भारावलेला एक विनम्र भारतीय.

वीर सावरकरांनी लिहिलेला चाफेकरांचा / रँड-वधाचा पोवाडा त्या काळात लोकप्रिय झाला होता. खुनी शोधताना इंग्रजांचे पुणेरी कोकणस्थांवर विशेष लक्ष असे हे त्यांचे धोरण दर्शवणार्‍या खालील ओळी लक्षात राहिल्या आहेत --
"आधी पुणेकर, तशात ब्राह्मण, त्यातहि कोकणस्थांसि धरा |
याने गोरा ठार मारिला, कोणाला तरि कैद करा |"

दिगम्भा

चाफेकरांच्या स्मृतिला अभिवादन्.
त्यांच्यावर् एक् नाटक् निघाले होते असे आठवते. नाव् कोणाला आठवत् आहे का?

१८५७ च्या संघर्षानंतर इंग्रजी अमलावर झालेला पहिला खळबळजनक आघात या घटनेने झाला. भारतीय क्रांतिकारकांनी केलेल्या पहिल्या राजकीय हत्येची नोंद या दिवशी झाली.
यातले दुसरे वाक्य खरे असले तरी पहिले वाक्य तितकेसे बरोबर वाटत नाही. म्हणजे दुसरे वाक्य खरे आहे म्हणून पहिले खरे आहे असा युक्तिवाद असेल तर ठीक आहे. पण इंग्रजी सत्तेवर पहिला खळबळजनक आघात होता तो वासुदेव बळवंत फडक्यांच्या बंडाचा. ते साधारण १८७८ - ८३ च्या सुमारास झाले. त्याचे मुख्य स्वरूप सावकारांना लुटायचे होते. १८७८ साली पुण्याच्या विश्रामबागवाड्याला कोणीतरी आग लावली. सरकारचा संशय वासुदेव बळवंतांवर होता आणि त्याला चिथावणी न्यायमूर्ति रानड्यांनी दिली या संशयावरून त्यांची बदली पुण्याहून धुळ्याला तातडीने केली.

चापेकर बंधूंनी केलेल्या हत्यांमुळे सरकारची परत पुण्यातल्या ब्राह्मणांवर वक्रदृष्टी वळली आणि त्यामुळे टिळकांनी गाजलेला "सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे का?" हा अग्रलेख लिहिला. बहुधा त्या लेखामुळेच टिळकांवर राजद्रोहाचा खटला होऊन शिक्षा झाली. हा अग्रलेख काही दिवसांपूर्वी दैनिक सकाळच्या आवृत्तीत प्रसाद पुरंदरे यांच्या आवाजात ऐकता येत होता.

१८५७ मधील मंगल पांडेची बंदूक आणि राणी लक्ष्मीबाईची तलवार ही जुने ते टिकविण्यासाठी होती, तर १८९७ ची चाफेकरांची गोळी आणि टिळकांची लेखणी ही नव्या भारताची नांदी होती.

यातही माझा मतभेद आहे. मंगल पांडे, राणी लक्ष्मीबाई व टिळक यांच्याबद्दलची वाक्ये खरी आहेत. पण चापेकर बंधूंनी या आधी काय काय कृत्ये केली ती पाहिली तर ते नव्या युगाचे पाईक म्हणण्यापेक्षा राणी लक्ष्मीबाई व मंगल पांडे यांचेच वारसदार होते असे म्हणणे योग्य ठरेल.

"सुधारक" नावाचे वर्तमानपत्र आगरकरांनी सुरू केले होते. आगरकरांच्या मृत्यूनंतर देवधर नावाचे गृहस्थ त्याचे संपादक झाले त्यांना चापेकर बंधूंनी मारहाण केली. त्यावेळी ते आगरकरांबद्दल असे म्हणाले होते " तो पापी आमच्या हातून सुटला पण याला (देवधर) आम्ही सोडला नाही." ही मानसिकता नव्या युगाची नक्की नाही. चापेकर बंधूंनी केलेल्या अशा प्रकारच्या कृत्यांना टिळकांची संमती असेलच असे नाही. पण बरेचसे संशोधक याचा दोष टिळकांना देऊन त्यांना प्रतिगामी, सनातनी ठरवतात - अगदी य. दि. फडक्यांसकट- हे मला पटत नाही.

जाता जाता - इंग्रजांनी महाराष्ट्रातून ब्राह्मणांच्या हातून घेतल्याने तसेच१८५७ च्या बंडातही नानासाहेब, रावसाहेब पेशवे, राणी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे ही ब्राह्मण मंडळी आघाडीवर असल्याने इंग्रजांनी ब्राह्मणांचा धसका घेणे साहजिक होते. पुढे वासुदेव बळवंतांचे बंड झाले. त्यामुळे शिक्षण घेतलेली रानडे, टिळक, आगरकर मंडळी इंग्रजी राज्याविरुद्ध असंतोष कशावरून पसरवणार नाहीत याची पण भीति होतीच.

लेख आवडला.

चाफेकर बंधुंना विनम्र अभिवादन!
गेल्या अनेक वर्षांपासूनचे ते आजपर्यंतचे घाणरडे राजकारण पाहता, सरकारी कार्यालयातील भ्रष्टाचार पाहता, हसत हसत फासावर गेलेल्या क्रांतिविरांची आपण काहीही किंमत ठेवलेली नाही असे खेदाने म्हणावेसे वाटते! आपल्याला स्वातंत्र्य फार स्वस्तात मिळाले आहे अशीच आपली वागणूक आहे.

--ईश्वरी.

मी आतापर्यंत् वाचलेल्या अनेक् लेखांमधून् मलाही असेच् जाणवते की चापेकर् (चाफेकर् नव्हे) बंधूंनी रॅन्डचा केलेला खून् (किंवा वध् म्हणा) हा देशाला स्वातंत्र्य् मिळवून् देण्याच्या राजकीय् प्रेरणेपे़क्षा धार्मिक् कारणांनी अधिक् प्रेरित् होता असे वाटते. कुणी परकीय् आपल्यावर् राज्य् करतय् यापेक्षा आपला धर्म् कुणीतरी बुडवतोय् याची सल् अधिक् होती असे वाटते.

आपल्याकडे इतिहासातील् घटनांचे व् व्यक्तिंचे तटस्थपणे चित्रण् होण्यापेक्षा ते भावनेवर् आधारित् झाल्याचे ठऴकपणे जाणवते. एखाद्या ऍतिहासिक् व्यक्तिकडून् झालेल्या चुका तटस्थपणे मांडण्याने त्या व्यक्तिचे मोठेपण् कमी होत् नाही.

-जयेश्

विनायकराव, युयुत्सु महाराज, आणि जयेश महोदय -

आज सुप्रभाती आपले प्रतिसाद पाहिले. मतभेदांचे स्वागत आहे. कमी अधिक प्रमाणात भावनेचा प्रभाव मला आपल्या लिखाणांमध्ये दिसतो आहे. भावना हे झटकून द्यावे असे झुरळ हे मी मानत नाही... तेव्हा काळजी नसावी.

आपल्या बहुतेक सर्व आक्षेपांची उत्तरे माझ्या लेखातच आहेत असे वाटते. वेळ होईल तसे सविस्तर लिहीन. आता मात्र पळतो आहे.

(भावनाशील तटस्थ) एकलव्य

गेल्या आठवड्यात एका स्नेह्याने "अमेरिकन सामर्थ्याचे भवितव्य" (fareed-zakaria/the-future-of-american-power) हा प्रदीर्घ लेख पाठविला.

लेख बाजूला राहिला पण त्यातील "२२ जून १८९७" चा ढळढळीत उल्लेख मात्र या दिवसाचे (मलाच) झालेल्या विस्मरणाची बोच अजूनही देतो आहे.

(@@) एकलव्य