आपल्या देशातील जनता जनार्दनांचे साक्षरतेचे प्रमाण जसजसे वाढत आहे त्याच प्रमाणात समाजातील अंधश्रद्धाही वाढत आहेत, असे विधान केल्यास गैर होणार नाही. साक्षरांची (सुशिक्षितांची नव्हे!) संख्या जशी वाढत आहे त्याच अनुषंगाने वाचनाची भूकही वाढत आहे. परंतु या नवसाक्षरांच्या हातात योग्य प्रकारचे वाचनीय साहित्य पडत नसल्यामुळे ते काहीबाही वाचून आपली भूक मिटवतात. अशा साहित्यात बहुतांश वेळा अंधश्रद्धेला खत पाणी घालणारे साहित्यच जास्त प्रमाणात असते. वाचनाची भूक भागविण्यासाठी मुद्रित माध्यमं आटोकाट प्रयत्न करत असून त्यात वृत्तपत्रं आघाडीवर आहेत. कमीत कमी पैशात भरपूर काहीतरी वाचायला मिळते हा एवढाच निकष वृत्तपत्राच्या प्रचंड खपाला कारणीभूत ठरत आहे. भरपूर काही देण्याच्या भरात वृत्तपत्रं, जाहिरातींची जागा संपल्यानंतर उरलेल्या जागेतील रकान्यात काहीबाही लिहून रकाने भरत आहेत. वाचणारे मात्र मुद्रित झालेल्या सर्व गोष्टी प्रमाण मानून आकलन करून घेतात. रकान्यांच्या भरतीसाठी अनेक सदरं लिहिली जात असतात. त्या सदरांपैकी भविष्य विषय हा सर्वात आवडता व सर्वांना आवडणारा विषय ठरत आहे. दैनंदिन, साप्ताहिक, मासिक वा वार्षिक भविष्य असे रतीब घातले जात असते. जगातील मानव सृष्टीला जन्मलेल्या वेळेवरून बारा राशीत विभागून यानंतर काय घडणार आहे, कशामुळे घडणार आहे, चांगले का होणार, वाईट काय होणार, यांचा आकाशस्थ ग्रह - तार्‍यांच्या आधारे केलेली विधानं वाचताना या घटना आपल्या आयुष्यात नक्कीच घडणार यावर विश्वास ठेवणारे लाखोनी - नव्हे, करोडोनी - असतील. यात केवळ मानसिक समाधान, उत्सुकतेपोटी वा विरंगुळा हा प्रकार नसून त्यातील प्रत्येक शब्दाला अत्यंत गंभीरपणाने घेणारे, ज्या होरारत्नाने हे लिहिले आहे त्याचा (किंवा आणखी कुठल्यातरी फलजोतिषीचा) मागोवा घेऊन आणखी विस्तृतपणे भविष्य जाणून घेणारे महाभाग कमी नसावेत. (म्हणूनच या धंद्याला बरकत आलेली दिसते!) दैववाद खोटा आहे, आकाशातील ग्रह - तार्‍यांचा वैयक्तिक जीवनावर परिणाम होत नसतो, असे कितीही ओरडून सांगितले तरीही फलजोतिषावर विश्वास (श्रद्धा!) ठेवणार्‍यांच्या संख्येत लक्षणीय प्रमाणात वाढ झालेली आहे. याविषयी भरपूर सैद्धांतिक पुरावे देवूनसुद्धा ग्रह - तार्‍यांची कुंडली मांडून तुमच्या आयुष्याला कलाटणी देण्याची भाषा करणारे तसूभरही मागे हटायला तयार नाहीत. याबाबतीत तरी मागणी तसा पुरवठा हे तत्व सिद्ध होत आहे. हे होरारत्न फलजोतिष्य व तत्सम गोष्टी नैसर्गिक शास्त्र (?) आहेत, या गणितीय सूत्रांच्या आधारे सिद्ध करता येतात, यांच्यामागे 4000 वर्षांची उज्वल परंपरा आहे, त्यामागे ऋषी-मुनींची तपस्या आहे, जरी आमच्यातल्या एखाद्याचे निदान चुकले तरी शास्त्र खोटे ठरत नाही, असे काहीबाही सांगत, वितंडवाद घालत समोरच्याचे तोंड बंद करत असतात. (निखिल वागळेसुद्धा यांच्या मुलुख मैदानी तोफेपुढे टिकेल की नाही याबद्दल शंका आहेत.) संख्याशास्त्रीय नियमाप्रमाणे 10-12 विधानांपैकी 50 टक्के विधानं चुकून खर्‍या ठरल्यातरी खर्‍या ठरलेल्या विधानांमागे फार मोठा शास्त्रीय आधार असून ते फक्त आम्हीच जाणतो असे म्हणत स्वत:ची पाठ थोपटवून घेणार्‍यांची संख्या कमी नाही. व यांना मूकसंमती देणार्‍यांचीसुद्धा!

याचबरोबर या भविष्यवेत्त्यांचा आग्रह असतो की जी काही चाचणी, प्रयोग वा सत्यशोधन करायचे असतील ते तुम्ही, तुमच्या पैशाने व श्रमाने करा. (अनुभव घ्या!) कारण आमचे विधान दगडावरील रेघ आहे. कदाचित तुमच्या चाचणीचे निष्कर्ष आमच्या विरोधात गेल्यास 'तुमची चाचणीच चुकीची होती' असे म्हणण्यास व निष्कर्ष आमच्या विधानांशी जुळत असल्यास 'बघा, आम्ही सांगत नव्हतो का? 'असे म्हणावयास आम्ही मोकळे! खरे पाहता कुठलेही धाडसी विधान करणार्‍यानी आपल्या विधानाची सत्यासत्यता स्वत: तपासून शंका घेणार्‍यांचे समाधान करून त्याची जबाबदारी घेणे अपेक्षित असते. येथे मात्र चोराच्या उलट्या बोंबा! म्हणूनच कदाचित शहाणी माणसं या लोकांच्या फंदात पडत नसावेत!

तरीसुद्धा काही चिकित्सक वा वैज्ञानिक वेळोवेळी, काही कारणानिमित्त फलजोतिष्याच्या विश्वासार्‍हतेविषयी शंका घेत, आपला श्रम, वेळ व पैसा वाया घालवत काही प्रयोग वा चाचण्या सुचवत असतात. अशा शंकेखोरापैकी रिचर्ड वाइजमन हा मनोवैज्ञानिकही आहे. रिचर्ड वाइजमन आपल्या दैनंदिन जीवनामागील विज्ञानाचा शोध घेण्याच्या प्रयत्नात असताना

• मानवी व्यवहारावर जन्म वेळ वा जन्म तारखेचा काही परिणाम होतो का,
• जुगार खेळताना काही अज्ञात शक्ती जिंकणार्‍याला मदत करत असतात का,
• अशक्यातल्या अशक्य वाटणार्‍या गोष्टींवर चटकन विश्वास ठेवण्याइतपत आपली मजल का जाते,
• आपण घेत असलेल्या प्रत्येक छोट्या मोठ्या निर्णयामागे वैचारिक वा वैज्ञानिक आधार असू शकतो की केवळ उत्स्फूर्तपणा,
• माणसाच्या विनोदबुद्धीमागील मनोवैज्ञानिकता काय असेल.

इत्यादीविषयी संशोधन करून त्याने Quirkology (चक्रमशास्त्र) हे पुस्तक लिहिले आहे. फलजोतिषामुळे खरोखरच जीवनात उलथापालथ होऊ शकते का याविषयी त्याला आलेले मजेशीर अनुभव सांगण्यासाठी हा लेखन प्रपंच!

वृत्तपत्रातील अनेक (निरुपयोगी!) सदरांपैकी गुंतवणूक सल्लागारांचे सदरही फलजोतिषाएवढेच लोकप्रिय ठरत आहे. दुर्बोध शब्द वापरून अगम्य भाषेतील गुंतवणुकीच्या सल्ल्याविषयी वाचत असताना आपण गुंतविलेल्या पैशाचे नेमके काय होणार हे शेवटपर्यंत कळत नाही. यांच्याच जोडीला आजकाल गुंतवणूक फलजोतिषी (Investment astrologer) अशी एक नवीन जात निर्माण झाली आहे. कंपनीच्या ताळेबंदाऐवजी कंपनी स्थापन झालेली वेळ, कंपनीच्या नावातील अक्षरं, कंपनीच्या दरवाज्याची दिशा, .. इ.इ. वरून हे जोतिषी कुंडली मांडून कंपनीच्या आर्थिक स्थितीगतीविषयी ठोकताळे बांधून सल्ला देतात. माणसांने कितीही नाकारले तरी त्याच्या श्रद्धा व विश्वास पैशाच्या व्यवहाराशीच निगडित असतात, हे मात्र खरे. जो कुणी त्याला अधिक आर्थिक लाभ करून देतो तो त्याच्या गळ्यातला ताइत बनतो. (व त्या 'सिद्धांता'वर वा त्या 'शास्त्रा'वर त्याचा विश्वासही बसतो!) मग तो गुंतवणूक सल्लागार असो की, गुंतवणूक फलजोतिषी असो की, कुडबुड्या जोतिषी, फुटपाथवरचा पोपटवाला, मटक्याचे आकडे देणारा वेडा, वा रेसचा घोडा.... सब घोडे बारा टके!

गुंतवणूक फलजोतिषी व गुंतवणूक सल्लागार यांच्या सल्ल्यानुसार आपण काही रक्कम शेअरबाजारात गुंतवल्यास आठवड्याच्या शेवटी जो जास्त कमाई करून देतो त्याच्या शास्त्राला वा अभ्यासाला काही आधार आहे असे म्हणावयास हरकत नसावी या गृहितकाची सत्यासत्यता तपासण्यासाठी वाइजमन प्रयोगाच्या तयारीला लागतो. मुळात आपल्या (अ) ज्ञानाची चाचणी करून घेण्यास सहसा कुठलाही जोतिषी सहजासहजी तयार होत नाही, हा बहुतेकांचा अनुभव आहे. तसाच अनुभव वाइजमनलासुद्धा आला. शेवटी अथक प्रयत्नानंतर गुंतवणुकीच्या क्षेत्रातील एक महिला जोतिषी चाचणीला तयार झाल्या. त्या तुलनेने स्वयंघोषित गुंतवणूक सल्लागारांचा तुटवडा भासला नाही. ते नेहमीच एका पायावर (योग्य फी दिल्यानंतर!) सल्ला द्यायला तयार असतात. वृत्तपत्रात सदर लिहिणार्‍या अशाच एका गुंतवणूक सल्लागाराशी वाइजमनने संपर्क साधला.

वाइजमनला या गुंतवणुकीच्या व्यवहारात केवळ अभ्यास वा तथाकथित शास्त्र यांच्या ठोकताळ्यापेक्षा randomnessला (यदृच्छता) जास्त वाव आहे असे वाटत होते. म्हणूनच randomnessची चाचणी घेण्याच्या दृष्टीने आपल्या मित्राच्या चार वर्षाच्या थिया या मुलीला भरपूर चॉकलेट देण्याचे आमिष दाखवून प्रयोगात सामील करून घेतले.

दीड लाख ब्रिटिश पौंडपैकी प्रत्येकी 50 हजार ब्रिटिश पौंडप्रमाणे आपापले हिशोब मांडून कुठल्याही कंपनीच्या समभागात notionally पैसे गुंतविण्याची मुभा त्या दोघांना दिली होती. खरेदी दराप्रमाणे विकत घेतलेले समभाग आठवड्याच्या शेवटी त्या दिवसाच्या विक्री दराप्रमाणे विकून किती पैसे मिळतात या हिशोबावरून क्रमवारी ठरवायचे यावर प्रत्येकाचे एकमत झाले. जास्तीत जास्त फायदा वा कमीत कमी नुकसान करणारा क्रमांक एकवर असेल, याबद्दल कुणाचेही दुमत नव्हते. स्टॉक एक्स्चेंजवरील आघाडीच्या शंभर कंपन्यांच्या (व त्यांच्या CEOच्यां!) कुंडल्यांचा अभ्यास करून, शेअर्सच्या खरेदीची मुहुर्ताची वेळ ठरवून गुंतवणूक फलजोतिषीने आयटी, औषधी, स्टील व काही बॅंका यांचे 50 हजाराचे समभाग घेतले. आर्थिक सल्लागारानेसुद्धा आपल्या पूर्वानुभवाच्या जोरावर व कंपन्यांचा मागील कामगिरीनुसार काही आघाडीच्या कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये गुंतवणूक केली.

वाइजमनला या चार वर्षे वयाच्या थियाद्वारे randomly कंपन्या निवडून त्यांचे समभाग विकत घ्यायचे होते. चाचणीत सहभागी झालेल्या या सल्लागाराबरोबरच इतर काही मित्रांच्या समोर एकेका चिठ्ठीवर शंभरेक कंपऩ्यांची नावे लिहून तो एका उंच शिडीवर चढला. एका हाताने शिडी पकडून दुसर्‍या हातातील चिठ्ठ्या एकेक करून खाली टाकू लागला. थियाने त्यातील पाच चिठ्ठ्या हवेतच पकडून वाइजमनच्या हातात दिले. चॉकलेट खात खात ती खेळायला गेली. थियाने उचललेल्या चिठ्ठीत बँक, शीतपेयाची कंपनी, म्युच्युअल फंड, सुपरमार्केट व विमा कंपनी यांची नावे होती. समप्रमाणात या पाची कंपन्यामध्ये त्यानी 50 हजाराची गुंतवणूक केली. वाटल्यास पुढील 2-3 दिवसात कंपन्या बदलण्याची मुभा सल्लागारांना दिली होती. त्याप्रमाणे गुंतवणूक फलजोतिषीने पुन्हा एकदा कुंडल्या मांडून काही शेअर्स विकले व काही विकत घेतले. आर्थिक सल्लागाराने मात्र काही बदल केला नाही. वाइजमनला (वा थियाला) त्याची गरज वाटली नाही.

एका आठवड्यानंतर सर्व जण एकत्र आले. त्या दिवशीच्या शेअरबाजाराच्या विक्री दराप्रमाणे सर्व समभागांची notionally विक्री केली. खरे पाहता शेअरबाजाराला हा आठवडा फारच वाइट गेला होता. निर्देशांक 6 टक्क्यानी घसरला होता. शेअर्सचे भाव कोसळले होते. अनेक गुंतवणूकदारांचे लाखोनी नुकसान झाले होते. अशा वेळी कोण किती कमी नुकसान करणार यावर क्रम देण्याचे ठरविले. सगळ्यात जास्त नुकसान (10.1%) गुंतवणूक फलजोतिषीच्या व्यवहारात झाले होते. त्यानंतरचा क्रमांक गुंतवणूक सल्लागाराचा होता (7.1%). सर्वात कमी नुकसान चारवर्षाच्या थियाने निवडलेल्या कंपन्यातील समभागामुळे झाले होते (4.6%). पत्रकार परिषदेत नेहमीप्रमाणे गुंतवणूक सल्लागाराने कुठलीही प्रतिक्रिया व्यक्त केली नाही. (Other people's money!) गुंतवणूक फलजोतिषी मात्र मकर राशीतील थियाशी माझी स्पर्धा आहे हे अगोदरच माहित असते तर कदाचित मी या चाचणीत भागच घेतले नसते असे काही तरी बोलून सावरण्याचा प्रयत्न केला. थियाला या कुठल्याही गोष्टीशी काहीही देणेघेणे नव्हते.

चाचणीचे निष्कर्ष दुसर्‍या दिवशीच्या वृत्तपत्रांमध्ये ठळक मथळ्यात प्रसिद्ध झाले. अर्धपान भरून बातमी आली. टीव्हीवर ब्रेकिंग न्यूज म्हणून प्रसिद्धी मिळाली. टीव्हीवरील तथाकथित तज्ञमंडळी विश्लेषण करू लागले. सर्वांच्या तोंडी थियाचे नाव होते. ती मात्र अंथरुणात लोळत होती.

कदाचित गुंतवणुकीचे सकारात्मक परिणामासाठी एक आठवडा हा वेळ नक्कीच कमी असावा. म्हणून notional गुंतवणुकीच्या या प्रयोगाचे निष्कर्ष एका वर्षानंतर काढण्याचे ठरविले. सल्लागाराची वा फलजोतिषीची याला हरकत नव्हती. वर्षाच्या शेवटी शेअरबाजार यथातथाच होता. जागतिक मंदीमुळे घसरण थांबली नव्हती. परंतु वर्षभरात समभागाची ट्रेडिंग न केल्यामुळे पुन्हा एकदा त्यांचे बाजारमूल्य काढण्यात आले. या वेळी मात्र जो फरक होता, तो धक्कादायक ठरला. गुंतवणूक सल्लागाराने मूळ गुंतवणुकीवर 46.2 टक्के नुकसान केले होते. त्यातुलनेने फलजोतिषीने केलेले नुकसान फक्त 6.2 टक्के होते. परंतु random रीतीने मुलीच्या सांगण्यावरून घेतलेल्या समभागातील गुंतवणुकीमुळे मंदीच्या काळातसुद्धा चक्क 5.8 टक्के फायदा झाला होता!

यावरून दूध कुठले व पाणी कुठले हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही.

या चाचणीचे निष्कर्ष केवळ अपवाद म्हणून बघण्यातही हशील नाही. अशाच प्रकारची स्पर्धा सर्कशीतील चिंपांझी व गुंतवणूक सल्लागार यांच्यात स्टॉकहोम स्टॉक एक्स्चेंज मध्ये ठेवली होती. एका फळ्यावर चिकटवलेल्या कंपन्यांच्या नावावर चिंपांझी मनाला येईल तसे डार्ट टाकत होता. डार्ट टाकलेल्या काही कंपन्यातील गुंतवणुकीमुळे झालेला फायदा सल्लागाराच्या व्यवहारापेक्षा कित्येक पटीत जास्त होता. म्हणूनच कदाचित सुसंगत नसलेल्या व यदृच्छतेच्या अशा गुंतवणुकीच्या व्यवहाराला Dartboard Portfolio असे म्हणत असावेत!