/झाडं झाली त्यापरीच मान्संपन झाली आसं म्हन्लय. कोनीच कोनाला बनिवलं न्हायी. देव, दैव, याच्या थोडं पलिकडलं हाय हे. ल्वाकांना समजत न्हाय म्हून इतका कुटाना./

बरोबर् ना,
मी आसा का

आसा प्र्शन आल्यावर आपन् काय् म्हन्तो - नशिब् - त्यालाच् आम्ही नशीब् म्हन्तो.
कुनी मानूस आसा का झाला? कारन् नशिब -
उत्तर् त इथेच भेटले मग

आनि देवाचा पलिकदे काय असतो? देवच. जिथ काहीच नसत त्यालाच आपन देव नाही तर नशीब आसलच् काही म्हन्तो ना? का आजून काही?
आता आपन् माकडातून मानूस झालो, हत्तीतून नाही. का नाही - नशीब आजून काय

मला तर् लगेच समजला- मी लोकात नसनार् का

आपला
अण्णा

सतत एकाच दिशेने ढकलणारी 'परिस्थिती' असल्याशिवाय उत्क्रांती होणार नाही.
हा प्रयोग वीझल प्रयोगावरून प्रेरित आहे का?

न समजणार्‍या भाषेतली काही व्यंजने आणि स्वर घेऊन त्यातून त्या भाषेत काही अर्थपूर्ण शब्द/वाक्य निर्माण होते का - असा प्रयोग केल्यास...

असा प्रयोग जरूर करता येईल. तरी असा प्रयोग करण्यासाठी "निवडीचा रेटा" म्हणून काय बरे असेल? कदाचित निवड करणारे कुठलातरी वेगळा रेटा वापरतील. स्वरव्यंजनांची लय, ताल, मृदुता... कोणास ठाऊक. तो जो काय रेटा असेल, त्यास अनुसरून कुठलातरी आस्वाद्य ध्वनिसमूह तयार होईल.

एक कल्पना : कदाचित स्वरव्यंजने न वापरता सांगीतिक स्वर वापरता येतील. संगीतशास्त्राचा अभ्यास नसणार्‍या लोकांकडून निवड करवता येईल. अशा निवडीमध्ये "अस्फुट सांस्कृतिक वारसा + कर्ण-इंद्रियाची जीवशास्त्रीय रचना" यांच्या मिश्रणाचा निवडीचा रेटा दिसेल.

उदाहरणार्थ "पाय"चेच घातांक-८ मध्ये अंक घेतल्यास, ०-१-२-३-४-५-६-७ या चिह्नांना अनुक्रमे सा-रे-ग-म-प-ध-नि-सां मानल्यास, चार-चार स्वर असे निघतील :

१ १ ० ५
रे रे सा म

७ ५ ५ २
सां ध ध ग

४ २ १ ०
प ग रे सा

२ ६ ४ ३
ग नि प म
(वगैरे)
कोणास ठाऊक अस्फुट सांस्कृतिक वारशामुळे कोणी उत्तर भारतीय निवडकर्त्री "प ग रे सा" या भूप रागातल्या अवरोही पकडीची निवड करेल! कोणा पाश्चात्त्य ऐकणार्‍याला "मायनर" स्वरमेळ भावुक करत असेल, तो "सां ध ध ग" निवडेल.

किंवा निवड करणारे कुठलीतरी वेगळीच धुन निवडतील. जी काही धुन निवडतील त्यातून त्यांना जाणवणारे पण स्पष्ट न-सांगता येणारे आस्वादतत्त्व प्रतीत होते.

- - -

मात्र "न समजणार्‍या भाषेतले" असा विचार चरमार्थाने घेतल्यास अशा प्रयोगामधून "समजाणारे आस्वाद्यवाक्य" पुरते यादृच्छिक होते. त्यात "नाविन्य" तितके असते, काही खास निवडून निघण्याची पूर्व-अपेक्षा नसते. या प्रयोगासाठी खर्‍याखुर्‍या आस्वादकांची गरज नाही. "मराठी येत नसलेल्या" संगणकाकडून रँडम आकडे उचलून हा प्रयोग मी केलेला आहे. अशा दहा हजार यादृच्छिक-निवड-प्रयोगांमधले काही निष्कर्ष येथे (रंगांचे डिस्ट्रिब्यूशन) दिसतील.

अशा निवड-रेटा नसलेल्या स्थितीचा उत्क्रांतीच्या तत्त्वाशी संबंध नाही. तत्त्व थोडक्यात असे :
निर्हेतुक बदल + वर्तमानकालिक कार्य साधणारी खरोखरची निवड => भविष्यातील हेतू साधल्याचा आभास

या "ज्यांना मराठी भाषा समजते त्यांची अस्फुट आस्वादमूल्ये" हा या प्रयोगामधील निवडीचा रेटा आहे. मात्र या प्रयोगात दाखवले आहे, की निवडीचा परिणाम फक्त प्रस्तुत वर्तमान पिढीवरून झाला तरी उत्क्रांती होते - भविष्याबद्दल दूरदृष्टी लागत नाही, आणि भविष्यातल्या कुठल्या विवक्षित एककाच्या सृजनाबद्दल हेतू असू शकत नाही. तरी भविष्यातला हेतू साधल्याचा आभास होतो - अर्थात या प्रयोगात वेगवेगळ्या वाक्यार्धांमध्ये परस्परपोषक शब्द "वेडे/शहाणा" दिसणे.

जैव उत्क्रांतीमध्ये "भौतिक-रासायनिक पिंडांचा आपोआप नाश होण्यापूर्वीचे प्रजनन" ही वर्तमानकालिक कार्य साधणारी निवडप्रक्रिया आहे. निर्हेतुक अवयवबदलांना या निवडीची जोड मिळाली की त्यातून भविष्यातला हेतू साधल्याचा आभास होतो. येथेसुद्धा निवड यादृच्छिक केली (म्हणजे "न समजणार्‍या भाषेतली निवड" असा विचार चरमार्थाने घेतल्यास) उत्क्रांती अशी काही होणार नाही.

परिस्थिती बराच काळ कायम राहिली तरच भविष्यातील हेतू साधल्याचा भास होतो, नाही का?

होय. परिस्थिती "फार" बदलली नाही, तोपर्यंतच भविष्यातील हेतू साधल्याचा आभास होतो.

"फार" म्हणजे काय -पूर्वी कार्य साधणारे अवयव नवीन परिस्थितीत कार्यात आडथळा आणू लागले तर तसा बदल "फार" असे आपण म्हणू शकतो.

उदाहरणार्थ कस्तूरीमृग - याच्याबद्दल आधारसामग्री उपलब्ध आहे. नराच्या कस्तूरीच्या पसरणार्‍या गंधामुळे नर-मादींच्या भेटीचे कार्य उत्तम तर्‍हेने होत होते. याच कस्तूरीच्या गंधामुळे शिकार्‍यांशीच जेव्हा या मृगाच्या भेटीगाठी वाढू लागल्या, तेव्हा परिस्थिती "फार" बदलली. कस्तूरी-इंद्रियामुळे भविष्यातील हेतू साधल्याचा आभास भंगतो.

- - -

वरील शब्दखेळाचा प्रयोग मर्यादित आवाक्याचा आहे. तरी जितपत तर्क ठामपणे निघू शकतात तितके मी सांगितलेले आहेत. त्या तर्कांमधून काही लोकप्रवादांचे खंडन होते. एका लोकप्रवादाप्रमाणे "कुठलाच साहाय्यक-अवयवीभाव उद्भवू शकणार नाही" असा तर्क केला जातो. तो प्रवाद सुदृढपणे खोडला जातो. दुसरा लोकप्रवाद आहे की "कुठलाही साहाय्यक-अवयवीभाव दिसला, तर तो परिपूर्णतेकडे जाणाराच असतो." हा प्रवादही सुदृढपणे खोडला जातो.

मानवाच्या किंवा अन्य कुठल्या प्राण्याच्या अमुक अवयवाबद्दल किंवा तमुक स्वभावाबद्दल चर्चा करायची असेल, तर मानववंशशास्त्रातली, जीवशास्त्रातील मूळ आधारसामग्री वापरणे आवश्यक आहे.

- - -

स्वयंप्रज्ञा असलेली जनुके न जिंकण्याचे तेच कारण असते ना?

स्वयंप्रज्ञा असलेली जनुके जिंकली आहेत की हरली आहेत त्या मुदलाबद्दल मला काहीच माहिती नाही. त्यामुळे "न-जिंकण्याचे कारण" वगैरे व्याज कल्पनांबद्दल तर मी पूर्णपणे गांगारलेलो आहे.

(१) "स्वयंप्रज्ञा" नेमका काय प्रकार आहे, तो प्रकार कसा मोजावा-जोखावा, हे मला माहीत नाही.
(२) "तात्कालिक फायदा", "भविष्यकाळातील हेतू" वगैरे मोजताना काळाची इयत्ता ("टाइम-स्केल" या अर्थी) साधारणपणे "दोन पिढींमधील काल-अंतर" अशी असते. "स्वयंप्रज्ञा" या स्वभावाच्या दूरदर्शित्वाची काल-इयत्ता याच्याशी कितपत मिळते-जुळते?

- - -
काल-इयत्ता आणि दूरदर्शिता : काही प्रौढ लोक दिवसभर काहीतरी व्यवसाय करतात आणि दिवसाच्या विशिष्ट वेळीच अन्न खातात. भूक लागली तरी खाण्याची वेळ पुढेमागे करतात. हे "दूर"दर्शित्व आहे. त्याची काल-इयत्ता तास-दिवस क्षेत्रातली आहे. तसेच कित्येक आईवडील मुलांची काळजी घेताना स्वतःच्या गरजांकडे थोडेसे दुर्लक्ष करतात. ही सुद्धा दशक क्षेत्रातली दूरदर्शिता आहे. सध्या मनुष्याच्या जनकत्वाची काल-इयत्ता वर्ष-दशक क्षेत्रातली आहे, आणि जीवन-मरणाची काल-इयत्ता दशक-शतक क्षेत्रातली आहे. वेगवेगळ्या दूरदर्शित्वाचे प्रजननासाठी कमीअधिक फायदे असतात. म्हणून काल-इयत्तेकडे दुर्लक्ष करून "दूरदर्शित्वा"बद्दल तर्क चालवणे योग्य नव्हे.

- - -

स्वयंप्रज्ञा असलेली जनुके : येथे बहुधा "प्राण्याला अधिक स्वयंप्रज्ञ बनवणारी जनुके" असे म्हणायचे आहे. कारण प्राण्याच्या अन्य जनुकांशी बद्ध नसलेली जनुके (त्यांच्यावर भावनेचा आरोप केला तर ही जनुके अन्य जनुकसमूहाबद्दल उदासीन असतात, "स्वयंप्रज्ञ" असतात) म्हणजे कित्येक विषाणू, किंवा पुनःपुनरावृत्त लघुजनुके (शॉर्ट टँडम रिपीट डी.एन.ए) ही बरीच टिकाऊ असतात.
प्राण्याला स्वयंप्रज्ञ बनवणारी जनुके म्हणजे नक्की काय असते? हल्लीच्या एका चर्चेत असे काही वर्नन होते, की यामुळे प्राणी अधिक एकाकी होतात.

मनुष्येतर वानर (इंग्रजीमध्ये "एप" म्हणायचे आहे) - या सर्वांचा पूर्वज एकच होता. (मनुष्यांचाही.) पण त्यांच्यापैकी ओरांग-उटान एकाकी राहातो, तर अन्य वानरजाती वेगवेगळ्या प्रकारच्या टोळ्या करून राहातात, टोळीने शिकार करतात. (बहुपत्नीत्व, बहुपतीत्व वगैरे वेगवेगळे प्रकार). जर "स्वयंप्रज्ञ=एकाकी स्वतंत्र" असे असेल, तर अशा तर्‍हेची उत्क्रांती झालेली उदाहरणे आपल्याला मानव-वानर वंशातच दिसतात. मग "एकाकी व्यक्ती मरून निर्वंश होतीलच" अशा कल्पनारम्य तर्काला काही जागा नाही.

- - -
स्वयंप्रज्ञ-दूरदर्शी हा संबंध
स्वयंप्रज्ञ प्राणी हा अस्वयंप्रज्ञ प्राण्यापेक्षा अधिक दूरदर्शी असतो, अशी काही "स्वयंप्रज्ञ" शब्दाची व्याख्या आहे काय? मग "स्वयं+प्रज्ञ" हा सामासिक शब्द नाहक गोंधळात टाकणारा आहे. स्वतःच्या मतीने निर्णय घेणे दूरदर्शी असते, की दुसर्‍या कुठल्या कारणाने निर्णय घेणारा दूरदर्शी असतो, हे मला माहीत नाही.
दूरदर्शी प्राणी मरून निर्वंश होतात, असे काही म्हणणे आहे काय? शक्य आहे. दूरदर्शितेची काल-इयत्ता प्रजननाच्या काल-इयत्तेपेक्षा, जीवनमरणाच्या काल-इयत्तेपेक्षा लांब असली, तर असे प्राणी कदाचित निर्वंश होतील. (म्हणजे शंभर वर्षांनी पूर येणार म्हणून आजच वाळवंटात जाऊन तडफडून एखादा प्राणी मरेल.) पण हे सर्व कल्पनेचे खेळ आहे. वास्तवातील मनुष्यवंशशास्त्राशी, किंवा जीवशास्त्राशी यांचा संबंध दाखवण्यासाठी मनुष्यवंशांचा अभ्यास, किंवा अश्मजीवशास्त्राचा अभ्यास करणे जरुरीचे आहे. (असे मनुष्य होते, आणि ते मेले असे अवशेष सापडले, तरच असा तर्क कल्पनारम्यतेमधून विज्ञानामध्ये परिवर्तित होतो.)

>>की निव्वळ अपघातानी चाललेली आणि मग पुढे सुरु राहिलेली ही एक रासायनिक प्रक्रीया आहे?

यातला अपघाताने चाललेली हा भाग बरोबर. 'पुढे सुरू राहिलेली' यात पुन्हा हेतू असल्याचा आरोप नसेल तर तेही बरोबर. म्हणजे 'पुढे' या शब्दाचा देअरआफ्टर असा अर्थ आहे- फॉरवर्ड असा दिशादर्शक नाही हे लक्षात असणे आवश्यक.

(स्वगतः ही संकल्पना मला हल्लीच म्हणजे घासकडवींची मालिका वाचल्यावरच क्लिअर झाली आहे.... मी त्यावर अधिकारवाणीने का बोलत आहे?)

नितिन थत्ते
(आय ओवरकम "१० % पेक्षा जास्त रोमन अक्षरे" प्रॉब्लेम बाय रायटिंग धिस वे)

(धांदरटपणे विधाने कारायची सवय जात नाही. शिवाय उत्सुकता!)

मला वाटते की यात मी काल पण किती गृहीत धरला आहे हे आधीच स्पष्ट करायला हवे होते.

येथे माझ्या मनात अनादी कालापासून (म्हणजे जीव बनण्याची सुरुवात झाली या क्षणापासून म्हणावे का?) असे गृहीतक होते. धनंजयने मागितलेले स्पष्टीकरण कसे मांडावे या विचार करतांना ही मुळ विचारात न नोंदवलेली ही तृटी माझ्या लक्षात आली.

आता माकडापासून माणूस आणि हत्तीपासून हाणूस या कल्पने विषयी -

जीवांची सुरुवात
|
|
द्विपाद प्राणी चतुष्पादांपासून वेगळे व्हायला एक(?) जैवीक जुळणी (अपघाती?)
|
|
|-शुंड दंती किंवा हत्तींची सुरुवात तसेच वानरांचीची सुरुवात
|
|
०|० वेगळे व्हायला एक(?) जैवीक जुळणी (अपघाती?)
|
|
*|* अजून अनेक वेगवेगळ्या अनैच्छिक जैवीक जुळण्या
|
|- उत्क्रांत होत सध्याचा माणूस
|

याच वेळी जेथे ०|० ही खुण आहे तेथे जर काही वेगळे घडले असते तर शुंडदंती आणि वानरांची सुरुवात 'वेगळी' [येथे वेगळी म्हणजे 'पुढे' जाणारी उत्क्रांती असे नाही (कारण पुढे म्हणजे कुठे याला उत्तरच नाही - म्हणजेच दिशाहीन)] झाली असती. आणि तेथून (कदाचित जर शुंडदंती जीवांच्या बाबतीत काही जैवीकजुळण्या झाल्या असत्या तर) 'हा'णूस या वंशजाची सुरुवात झाली असती. तसेच *|* येथे काही अजून वेगळे घडले असते तर सद्य माणूस वंशजाचे स्वरूप वेगळे असले असते (हे वाक्य या आधी धरलेले वरील सर्व विवेचन बरोबर असेल, तर असा माझा कयास/अंदाज.) [टीप: |___| ही रेषा कालरेषा मानावी. ]

मानवी स्वरूपात आलेल्या प्राण्यांच्या घडण्याला निव्वळ एक अपघात हेच कारण असेल तर 'नशीब'* होते म्हणून सुरुवात झाली. नसते तर सुरुवात झालीच नसती असे विधान मांडायचे आहे.

*आता नशीब - नशीब हा शब्द येथे खरा योग्य नाही असे म्हणता येते, कारण सहज(?) अनैच्छिकरीतीने(?) घडलेल्या प्रयोगाला काय म्हणावे?
'पूर्वनियोजन नाही' हे बरोबर याच अर्थाने संधी म्हणून* त्यासारखा दुसरा शब्द मलाही मिळाला नाही.
*(संधीही म्हणता येत नाही कारण संधी मध्ये प्रगतीचे गृहीतक धरल्याचा भास आहे - येथे ते अपेक्षित नाही)
या पुढे जाऊन 'प्रगती' या दृष्टीकोनातून कोणतेही कारण न देता, [तसेच कोणत्याही प्रकारे भासमान रीतीने येणार्‍या दिसून येणार्‍या परिणांना बाजूला करून पाहतांना] घडलेल्या रासायनिक क्रियांमुळे जी काही सद्य निर्मिती आहे, त्याला कोणतेही कारण जर देता येत नसेल तसेच अनाकलनीय घटनांच्या सकारण भासणार्‍या मांडणीमुळे जे दिसून येते त्याला तर त्याला नशीब असे येथे म्हंटले आहे.

आशा आहे की आता मी येथे कल्पना व्यवस्थित उलगडून सांगू शकलो आहे.

[याच वेळी अजूनही मला उत्क्रांतीवादाचा या प्रयोगातील मुळ विचार बरोबर समजला/तो आहे की नाही विषयी मी साशंक आहे.]

विस्तृत उदाहरणामुळे माझ्या विचारातला महत्त्व असलेला भाग गाळला गेला ते मात्र कळले.

आपला
गुंडोपंत