(खूप खोलवर वाचला नाही, पण नुसताच चाळ्ण्याच्या पलिकडे गेलो)
मला हा लेख विशेष आवडला याचं कारण म्हणजे लेखिकेने या शब्दांचं अवडंबर सोडून धर्म - संस्कृती - आचारपद्धती यात समान गोष्टी काय आहेत यावर भर देण्याचा प्रयत्न केला आहे. तिचं धर्मांवर (विशेष करून हिंदू धर्मावर) प्रेम नाही त्यामुळे ती धर्माच्या अनुयायी बांधून ठेवण्याच्या पद्धतीवर अधिक भर देते असं वाटलं.

माझ्या मते हा प्रश्न "ससा हा गुबगुबीत आहे, मऊ आहे की रेशमी आहे? एकच पर्याय स्वीकारा..." अशासारखा निरर्थक वाटतो. (हत्ती हा सूप आहे, दोरी आहे, की खांब आहे यात थोडं तरी नाविन्य आहे...)

इतक्या भुसभुशीत शब्दांच्या तलवारी घेऊन का बरं लढावं?

राजेश

धर्म हा शब्दोच्छलाचा विषय आहे. जेवढा शब्दोच्छल तेवढ्या व्याख्या/संकल्पना/मांडणी/विचार. अरेबिक लोकांना सिंधुनदी पलिकडचे असे म्हणण्यासाठी हिंदु शब्द वापरला. त्यांच्यात सिंधुतल स उच्चार ह होतो.
शरीर धर्म, मातृधर्म पितृ धर्म,शेजारधर्म,गुणधर्म अशा धर्मात मुल्ये धारण होतात
हिंदुत्व म्हणजे नेमके काय हे शब्दात पकडता येत नाही. जो तो आपल्या सोयीने घेतो.
प्रकाश घाटपांडे

लेख वर वर वाचला. मलाही आवडला. त्याचबरोबर निर्मुक्त.कॉम ह्या सुंदर साईटची ओळखही झाली. बरेच वाचनीय लेख ह्या साईटवर दिसत आहेत.

श्री लिमये, लेख रोचक आहे. बरीचेशी मते मला पटली. हिंदुत्व आणि भारतीय समाजाचे एकजिनसी नसणे यांची सांगड घालणे हिंदुत्ववाद्यांना आवश्यक वाटते. अन्यथा हिंदुत्वास व्यापक पातळीवर स्विकारले जाणे कठीण आहे आणि हे हिंदुत्ववादी ओळखून असावेत. पण तरीही संज्ञांच्या या गदारोळात (धर्म - संस्कृती - आचारसंस्कृती) हिंदुत्ववादाचा संकुचितपणा लपत नाही.

विसाव्या व एकविसाव्या शतकातला, एकसंध भारतातला, हिंदू धर्म हा वेगळा आहे. आपण ह्या अर्वाचीन हिंदू धर्माबद्दल विचार केला तरी हिंदू धर्माला जीवनपद्धती म्हणता येईल काय ह्याबद्दल शंकाच आहे. मेघालय ते मुंबई, काश्मीर ते कन्याकुमारी कुठला समान धागा हिंदूना एकत्र जोडतो? रीती आणि रिवाज सर्वत्र सारखे नाहीत. गायीला महाराष्ट्रात पवित्र मानले जात असेल. पण अनेक ठिकाणी गोमांस अतिशय आवडीने खातात. इथे महाराष्ट्रात दत्ताची पूजा करतो तिकडे मेघालयात, मणिपुरात श्वानाचे मांस 'लज़ीज़' समजले जाते. काही जातीत मामाच्या मुलीशी लग्न करतात. तर काही प्रदेशात मामा भाचीशी लग्न करतो. एकंदरच हिंदू धर्म हा हॉचपॉच किंवा खिचडी धर्म आहे असे मला वाटते.

"मी हिंदू असलो तरी माझी जात माझ्यासाठी अधिक महत्त्वाची" हा विचार अजूनही भारतात टिकून आहे. असंख्य जातीजमाती असलेल्या हिंदू धर्मात खरेतर दोनच जाती असायच्या. एक 'स्वतची' (जसे चित्पावन). दुसरी 'इतर'. अजूनही काही जण ह्या गोष्टी मानतातच. कडवा पटेल समाजाताला बाबू बजरंगी हा एकीकडे हिंदुत्ववादी आहे आणि दुसरीकडे जातीयवादीही. घरचांच्या इच्छेविरुद्ध, जातीबाहेर पण हिंदू धर्मातच, लग्न करणाऱ्या मुलींचे अपहरण करून त्यांचे 'पुनर्वसन' करण्याचे कार्य बाबू करत असतो. दुसरीकडे इतर जातीतल्या दंगेखोर हिंदूच्या खांद्याला खांद्याला लावून खूनखराबाही.

हे सगळे विरोधाभास बघितले की एकंदर हिंदू धर्माला काय म्हणावे हे कळत नाही. सावरकरांची व्याख्या कधी कधी सुखावूनही जाते कुणाकुणाला. पण तसे काही नसते. आणि मुंबई ही मराठी माणसाचीच असते.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

प्राध्यापक बिरुटे,

तुम्ही हिंदू धर्माची शिकवण जे काही सांगत आहात, मानवता बंधूभाव वगैरे वगैरे त्यासाठी कोणत्याही धर्माचा पट्टा बांधून घेणे गरजेचे नाही. कोणत्याही धर्माच्या नावाने शोध घ्या, हाच संदेश देताना दिसतील. मूळात त्यासाठी कोणत्याही विशीष्ठ धर्माचे अनुसरण करणे गरजेचे नाही.
we can have fully objective moral truths and the way to get a handle on such moral realities is through philosophical reflection rather than revelation and surrender to divine authority.
अधिक माहितीसाठी संदर्भ : http://www.infidels.org/library/modern/taner_edis/review_of_martin.html

हिंदू धर्म हा अनेक विचारांची खिचडी आहे कारण त्यात असलेल्या अनेक प्रसंगी विरोधाभासी रुढी आणि परंपरा. त्यावर तुमचे मत काय? उदा. सुकर मांस सेवन करणे हे इस्लाम मधे निषिद्ध मानले जाते. इस्लाम धर्माचे आचरण करणारी कोणतीही व्यक्ती ह्याहून वेगळे मत मांडताना दिसणार नाही. ह्याउलट हिंदू धर्मामधे कुणी मांसाहारच निषिद्ध समजतो कुणी फक्त गोमांस निषिद्ध समजतो तर सावरकरांसारखे कट्टर हिंदूत्ववादी गोमांसही निषिद्ध समजत नाहीत. हे सगळे विचार एकाच धर्मात असणे ही 'खिचडी' नाही काय? हे झाले फक्त एका सवयी विषयी असे विरोधाभास असंख्य गोष्टीत दाखवता येतील. त्यावर तुमचे मत काय?

वसुलि
वसंत सुधाकर लिमये

खिचडी या शब्दातून हे सूचित होते की (दहा तोंडी संघटनेप्रमाणेच) हिंदू धर्म असा पण आहे आणि तसा पण आहे म्हणता येते. आणि असा आहे म्हणून कुणी टीका करू लागले की तो असा नाही असेही धर्मातले वचन दाखवता येते. त्यामुळे कोणतीही बिंदुगामी चर्चा टाळली जाते आणि फक्त गोल-घुमाऊ वक्तव्ये घडतात.

वसुलिंच्या मूळ चर्चाप्रस्तावाचा उद्देश हेच दाखवून देण्याचा आहे.

सूर्यकेंद्री सिद्धान्त आर्यभटाने मांडला म्हणून आपल्या पूर्वजांचे (आर्यभटाचे नव्हे) कौतुकही करता येते आणि उद्या ते चुकीचे आहे असे आढळून आले तर त्यावरील भाष्यग्रंथातून 'आर्यभटाला खरे तर तसे म्हणायचे नव्हते' हे ही दाखवता येते.
हे उदाहरण धर्माशी संबंधित नाही. पण एकूण वस्तुस्थिती दाखवणारे आहे.

नितिन थत्ते
(आय ओवरकम "१० % पेक्षा जास्त रोमन अक्षरे" प्रॉब्लेम बाय रायटिंग धिस वे)

नक्की काय म्हणायचे आहे याचा साधारण अंदाज येतो पण स्पष्ट होत नाही. नेमकी अडचण सोप्या शब्दात (प्रॉब्लेम स्टेटमेंट) मिळवता आली तर बरे होईल.

असा आहे म्हणून कुणी टीका करू लागले की तो असा नाही असेही धर्मातले वचन दाखवता येते.

यातून 'हिंदू धर्माचे स्वरूप "खिचडी"सारखे असल्याने टीका करता येत नाही' हे एक कळले.

त्यामुळे कोणतीही बिंदुगामी चर्चा टाळली जाते आणि फक्त गोल-घुमाऊ वक्तव्ये घडतात.

'बिंदुगामी' चर्चा होत नाही' हे दुसरे कळले.

'हिंदू धर्माचे स्वरूप "खिचडी"सारखे असल्याने टीका करता येत नाही. 'बिंदुगामी' चर्चा होत नाही' हे प्रॉब्लेम स्टेटमेंट आहे का? (नसल्यास कृपया योग्य ते बदल करावेत.)

हे प्रॉब्लेम स्टेटमेंट मानले तर: ही अडचण नेमकी कोणती कृती करताना येते? (क), आणि त्या कृतीचा (आणि 'बिंदुगामी' चर्चा करण्याचा) नेमका उद्देश काय आहे? (ख) हे कृपया स्पष्ट करावे.

उदाहरणादाखल काही उत्तरे सुचतात ती अशी (फक्त कल्पनेच्या भरार्‍या, यात काही तथ्य आहे असे दावा नाही):
'हिंदू धर्मावर टीका करणे' ही कृती आणि हाच उद्देश. (क आणि ख) (हा उद्देश इतर काही उद्देशांची उपपत्ती असू शकतो.)
हिंदू धर्मातील आपल्याला न पटणार्‍या/आवडणार्‍या गोष्टी चुकीच्या कश्या आहेत हे सिद्ध करणे हा उद्देश (ख). आणि त्यातून 'हिंदू धर्मावर टीका करणे' ही कृती (क).
हिंदू धर्मातील आपल्याला न पटणार्‍या/आवडणार्‍या गोष्टी दूर करण्याचा प्रयत्न करणे हा उद्देश (ख१). या गोष्टी चुकीच्या कश्या आहेत हे सिद्ध करणे (ख२). आणि त्यातून 'बिंदूगामी चर्चा करणे', 'हिंदू धर्मावर टीका करणे' ह्या कृती (क).
हिंदू धर्माविषयी ज्यांना आदर/प्रेम आहे त्यांच्यावर टीका करणे, त्यांना कोंडीत पकडण्याचा प्रयत्न करणे, त्यांना हिंदू धर्मातील दोष दाखवून मान्य करायला लावणे (आणि या सर्वातून स्वतःसाठी आनंद मिळवणे) हे उद्देश (ख). आणि त्यातून 'हिंदू धर्मावर टीका करणे' ही कृती (क).