फिजिक्सच्या तासाला पोटेन्शियल डिफरन्स समजावून सांगताना आमच्या बाईंनी 'गुरू आणि शिष्य हे पोटेन्शियल डिफरन्स चे उदाहरण आहे कारण ऊर्जा नेहमी जास्त पोटेन्शियल कडून कमी पोटेन्शियल कडे वाहते, तसे ज्ञान गुरूकडून शिष्याकडे म्हणजेच जास्त पातळीकडून कमी पातळीकडे वाहते. याच कारणासाठी गुरूच्या चरणांजवळ बसून विद्यार्थी विद्या ग्रहण करीत असत' असे सांगितल्याचे आठवते. उपनिषद = उप् + नि + सद् म्हणजे ढोबळ अर्थाने गुरूच्या पायाशी बसणे हा शब्द ऐकला की मला या वाक्याची आठवण होते.

या लेखातील अवतरणे ज्ञानदान करणार्‍या गुरूंबद्दल नसून आध्यात्मिक गुरूंबद्दल आहेत असे वाटते. आध्यात्मिक गुरूंजवळ शिष्याची संपूर्ण आध्यात्मिक उन्नती करण्याचे सामर्थ्य असते असे म्हणतात. असा सद्गुरू लाभण्यासाठी शिष्याची अनेक जन्मांची पुण्याई लागते असेही म्हणतात. भारतीय तत्वज्ञानामधे माणसाची ऐहिक आंणि पारलौकिक अशा द्प्न्ही प्रकारची उन्नती होणे महत्त्वाचे मानले आहे. धर्म अर्थ काम आणि मोक्ष असे चार पुरुषार्थ आपल्याकडे मानलेले आहेत. यातील मोक्षसंकल्पनेचा प्रवास खूप व्यापक आणि मोठा पल्ला गाठणारा आहे असे दिसते. या संकल्पनेची उत्क्रांती होण्यासाठी तत्वज्ञानाची आणि तत्वचिंतनाची खूपच मदत झाली आहे असे वाटते. नंतरच्या काळात तर हा शेवटचा पुरुषार्थ इतरांपेक्षा जास्त महत्त्वाचा मानला गेला असावा.
ऐहिक गोष्टींमधे गुंतलेले शिष्याचे मन त्या जंजाळातून सोडवून त्याला भवसागरातून पार नेणारे आध्यात्मिक गुरूच असतात आणि अशा या परमकल्याणाची प्राप्ती गुरूच्या मार्गदर्शनाशिवाय होऊ शकत नाही असे म्हणतात. एक आई आपल्या तान्ह्या बाळाची जशी काळजी घेते तशीच हे गुरू आपल्या शिष्याची सर्वतोपरी काळजी घेतात म्हणूनच त्यांना गुरूमाउली असे म्हणण्याची प्रथा आहे.

यामुळेच जन्म देणारे माता पिता हे प्रथम गुरू असतात आणि त्यांच्यानंतर मात्र आध्यात्मिक गुरूच आयुष्यात महत्त्वाचे मानले जातात असे वाटते. या विषयावर अनेक ठिकाणी लिहिलेली माहिती माझ्या समजुतीप्रमाणे मी इथे टंकली आहे. शरदरावांची या विषयावरील मते जाणून घेण्यासाठी पुढच्या भागाची वाट पहात आहे.

--अदिती

-------------------------------------
वीज कडाडुन पडता तरुवर कंपित हृदयांतरि होती
टक्कर देता फत्तर फुटती डोंगर मातीला मिळती
झंझावातापोटी येऊन पान हलेना हाताने
कलंक असला धूऊन टाकणे शिवरायाच्या राष्ट्राने

तुम्ही म्हटले आहेतच, पण शिक्षक वेगळा आणि गुरू वेगळा अशी व्याख्या करू नये असे वाटते.
किंबहुना जगात राहण्याचे ज्ञान ज्याच्याकडून मिळेल, तो तेवढ्यापुरता आपला गुरू आहे हे समजणे मी अधिक योग्य समजते. जगात राहण्याच्या ज्ञानात भौतिकासहित आत्मिक बळ, उन्नती, हे सर्व आलेच (आत्मिक शब्द आवडत नसला, तर मानसिक म्हणू).

पण तेवढा भाग वेगळा काढला तरी लेख वाचनीय आहे. पुढे काय येत आहे त्याबद्दल उत्सुकता आहे.

चित्रा व धनंजय यांच्याशी व्याख्या, वाचनीयता व शीर्षकाबद्दल सहमत.

पण प्रखर बुद्धिमत्तेचे, प्रकांड पंडित, ज्यांच्या पायापाशी बसावयाचे भाग्य लाभावे असे वाटते, असेही जेव्हा असीम लीनतेने गुरूमहिमा आळवतात तेव्हा खरा प्रश्न उभा रहातो. यांच्या गुरूने यांना नक्की काय दिले की जे यांना स्वत: मिळवता आले नसते ?

यावरच पुढच्या भागात प्रकाश टाकला असेल अशी आशा (शेवटच्या वाक्यामुळे) आहे. त्याची वाट पाहतो आहे.

राजेश

सर्वप्रथम यामुळे माझ्या आवडीच्या एकनाथांच्या ओळी परत एकदा आठवल्या:

कदाचीत एकाच गुरूच्या मागे लागल्याने गुरूचा बुवा होऊ शकतो असे एकनाथांना वाटले असले तर त्यात नवल नाही.

आई-वडीलांमधे देखील आईला आद्यगुरू म्हणले जाते कारण सरळ आहे... वर अदितीने म्हणल्याप्रमाणे वरील लेखात जास्त करून अध्यात्मिक गुरूंचाच संदर्भ जास्त दिसला. आपल्याकडे गुरूशी आदरानेच वागण्याची पद्धत होती. आजही तशीच अपेक्षा आहे. पण तो आदर न सोडता देखील जिथे गरज असेल तेथे गुरूची विद्या गुरूला देण्याचे प्रकार पण झालेत ते आठवले:

सगळ्यात पहीला आठवणारा प्रकार म्हणजे: कच आणि शुक्राचार्य कथा.

दुसरा प्रकारः एकलव्य आणि द्रोणाचार्य. जरी द्रोणाचार्यांनी अंगठा घेतला तरी अंगठ्यावीनादेखील गुरूच्या विद्येने उत्तम धनुर्धारी होता येऊ शकते हे एकलव्याने गुरूचा मान राखत सिद्ध केले.

मात्र त्याच बरोबर खरा गुरू हा खर्‍या शिष्याच्या शोधात असतो याची देखील अनेक उदाहरणे आहेत. परत अध्यात्मिक होईल, पण त्यावरून रामकृष्ण-विवेकानंदांचे उदाहरण आठवते. "किती वाट पहायला लावलीस" असे पहील्या भेटीतच रामकृष्ण, विवेकानंदांना म्हणाले होते...

या सर्वांनी शाळेत शिकलेल्या श्लोकात गुरूला ब्रह्मा-विष्णू-महेश म्हटले असले तरी शिष्याची भुमिका ती नाही.

"गुरूर्ब्रह्मा गुरूर्विष्णू गुरूर्देवो महेश्वर:", या ओळींचा अर्थ मी माझ्यापुरता वेगळा लावतो - गुरू हा शिष्याच्या मनात विचार निर्मिती करू शकतो म्हणून ब्रम्ह आहे, त्या विचारांना आचारांची दिशा देऊन त्यातून चांगले घडवू शकतो म्हणून विष्णू आहे आणि असे होत असताना जे (कृत्यातून)घडण्याऐवजी बिघडू शकते त्या विचारांचा नाश करू शकतो म्हणून तो शिवशंकरही आहे, म्हणूनच तो या तिन्हीचे एकरूप असलेले परब्रम्ह आहे. इंग्रजीत थोड्याफार याच अर्थाने प्राध्यापकास "फ्रेंड, फिलॉसॉफर अँड गाईड" असे म्हणतात...
--------------
मी या आणि इतर संकेतस्थळावर केवळ "विकास" याच नावाने वावरतो. त्याच्या मागेपुढे उभ्या (||) आडव्या (=), तिरप्या (\\ //) आदी कुठल्याच प्रकाराच्या रेषा नसतात. त्या अर्थाने माझी कुठेही शाखा नाही. :-)

लेख वाचून उत्सुकता वाढली.

गुरु शिष्याच्या नात्यात एक महत्त्वाचे नाते राहून गेलेले दिसते. :-)

आचार्य - मित्र/ भाऊ , शिष्य-मित्र/ भाऊ - कृष्णार्जुन

विकास यांनी म्हटल्याप्रमाणे कच-शुक्राचार्य आणि एकलव्य-द्रोण अशा वेगळ्या जोड्याही आहेत. परंतु , वर म्हटल्याप्रमाणे शिक्षक आणि गुरु वेगळा असे म्हटल्याने दादोजी आणि शिवाजीची आठवणही झाली. :-)

असो.

पण प्रखर बुद्धिमत्तेचे, प्रकांड पंडित, ज्यांच्या पायापाशी बसावयाचे भाग्य लाभावे असे वाटते, असेही जेव्हा असीम लीनतेने गुरूमहिमा आळवतात तेव्हा खरा प्रश्न उभा रहातो. यांच्या गुरूने यांना नक्की काय दिले की जे यांना स्वत: मिळवता आले नसते ?

वर विकासने म्हणल्याप्रमाणे इथे रामकृष्ण-विवेकानंदांचे उदा. ठळकपणे आठवते. पुस्तकी द्न्यानाच्या बाबतीत नरेंद्रनाथ दत्त हे नि:संशय प्रगल्भ होते. संस्कृत, इंग्लिशच्या ग्रंथांचे वाचन, मनन, चिंतन भरपूर होते तरीही समाधान नव्हते. मनाला शांतता नव्हती. जी जी मोठी आणि अधिकारी व्यक्ती भेटेल त्याला/तिला ते एकच प्रश्न विचारायचे "तुम्ही देव बघितला आहे का?" वेगवेगळ्या प्रकारे युक्तिवाद करुन बहुतेकांनी हा प्रश्न टाळला. एक् रामकृष्णच असे होते जे म्हणाले "होय मी पाहिला आहे आणि तुलाही दाखवू शकतो!" लिहिता वाचताही येत नसलेला हा पुजारी एकतर वेडा असावा किंवा भोंदू असावा असा नरेंद्रनाथांचा समज पहिल्या भेटीत झाला!
पण त्याच रूढार्थाने अशिक्षित पुजार्‍याने नरेंद्रला आत्मसाक्षात्काराच्या वाटेनं नेलं. त्याला आत्मद्न्यान घडवलं हे मिळवण्यासाठी नरेंद्र त्यांच्या शब्दशः पायाशी बसला आणि त्यांचे चरण शब्दशः मस्तकी लावले! हा गुरु महिमा आहे. लीनता आणि नम्रतेनं तुमच्यातला बुद्धीचा अहंकार संपतो आणि तो संपल्याशिवाय खरं शिक्षण सुरु होत नाही आणि हे गुरुच करु शकतो म्हणून गुरुचं महत्त्व!

चतुरंग

श्री शरद, लेख वाचनीय तसेच माहितीपूर्ण आहे. लेखाबद्दल अनेक धन्यवाद.

भाग १. भारतात गुरूभक्ती का रुजली असावी ? थोडा इतिहास.

हा भाग १ आहे, असे वाटते. गुरूभक्ति का रुजली असावी? याचे उत्तर मात्र लेखात मिळाले नाही. भारतीय इतिहासाच्या सामाजिक, आर्थिक, राजकिय अंगांना विचारात घेऊन मांडणी करता येईल असे वाटते. ज्ञानावर अढळ श्रद्धा असणे हे योग्यच आहे पण गुरूंनी (शिष्यांनी नाही) त्यावर यथेच्छ प्रिमियम (उदा. एकलव्य) लादणे, त्यास अनन्य (एक्सक्लुजिव) ठेवण्याचा प्रयत्न करणे हे ज्ञानाचे काही प्रमाणात वस्तुकरण करणे नाही का? असे होत असल्यास गुरूंनी त्यासंदर्भात काही मार्गदर्शन अथवा स्पष्टीकरण दिले आहे का?

गुरुवर श्रद्धा ठेवताना/ गुरुची चिकित्सा करताना नेमके शिष्याचे काय काय होते? आम्हाला शरद यांचाच महाराज बुवा संत हा लेख आठवला.आध्यात्मिक गुरु हे महाराज, संत, बुवा बनतात. बाकी काहीही असो समाजाची ती गरज असते हेच खरे.
मंगेश पाडगावकरांच्या उदास बोध मध्ये बुवा शक्ती बाबत लिहिलेले पंक्ती बुवाबाजीच्या मानसिकतेचे विश्लेषण करतात.
"माणसे खपाट खंगलेली, आतुन आतुन भंगलेली
अदृष्य्य दहशतीने तंगलेली , आधार नाही
प्रत्येकास येथे हवा, कोणीतरी जबरी बुवा,
जो काढील सार्‍या उवा, मनातल्या चिंतेच्या
आधि म्हणे 'जय साई' मगच अधिकारी लाच खाई
अजुन पकडला गेला नाही,कृपा म्हणे बाबांची
आपण शोधायचे नाही, आपण लढायचे नाही
आपण भिडायचे नाही, आयुष्याला
कणा झिजुन गेला पार, शिरजोरापुढे सर्व लाचार
बुवा नाम जपाचा उच्चार, नशा देई
प्रकाश घाटपांडे

शरदकाका,

अहो या गुरुभक्तीत चार मोठी धेंडे जमून कोणाला तरी गुरु बनवतात. लोक त्याच्या भजनी लागतात आणि गुरुचा महिमा वाढत जातो. हा वाचा लोकप्रभेतील ताजा लेख. भंपकपणाचा कळस आहे. भक्त व शिष्य हे एका बाहुल्याच्या शोधात असतात. त्यातून त्यांना आपले उखळ पांढरे करून घ्यायचे असते किंवा आपला स्वार्थ पूर्ण करून घ्यायचा असतो. नेटवर्किंगसाठी उपयोग होतो, ओळखीपाळखी होतात. व्यवसायात मदत होते. ही आजकाल मोठी इंडस्ट्री झाली आहे. गुरु हे भक्तांच्या, शिष्यांच्या हातचे बाहुले बनते अश्यामुळे.

एकनाथ, ज्ञानेश्वर आणि इतर संतांना आणि गजानन महाराज आणि इतर बाबा-बुवांना एकाच गुरु तागडीत तोलत नाही ना इथले भक्त?

-राजीव.

गुरुपौर्णिमेच्या निमित्ताने ही गाजलेली चर्चा पुन्हा वाचली. शरदरावांनी घाललेल्या भूलभुल्लैय्यात हरवून बसलो. पण कोडे काही सुटले नाही.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

परवा पहाटे अतिशय सुंदर स्वप्न पडले. आणि त्याच दिवशी ध्यानी-मनी नसताना आयुष्यात प्रथमच "गुरुद्वारा" मध्ये जाण्याचा योग आला. एक उत्तम प्रवचन ऐकावयास मिळाले, कीर्तन आणि गुरु ग्रंथसाहीब यांच्यासमोर माथा टेकविण्याची संधी मिळाली. असे संकेत (मग कोणी कितीही स्वप्न = मेंदूमधील रासायनिक बदल वगैरे चिकीत्सा करो) हे भक्ती दृढ करतात.
स्वप्नांचा अनुभव बरेचदा येतो.