लोकगीताच्या, किंवा एकूणच लोकवाङ्मयाच्या, आधारे इतिहासाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न आवडला, पण अजून तपशीलवार मांडणी हवी होती, असे वाटते आहे.

लेख वाचून बाबा भांड यायच्या 'तंट्या' भिलाची ध्यान आली.

ह्याला काय वाटतं आणि त्याला काय वाटेल याचा इचार करायमधी आपून टैम नै घालीत फटकन लिहून मोकळं !

बाबूराव :)

लोकगीताद्वारे केलेली इतिहासाची मांडणी आवडली.

कुश्टोबा राणे हे नाव ऐकल्यासारखे वाटत होते पण नेमके कुठे ते मात्र आठवत नव्हते कारण या नावाचे कोणतेही ऐतिहासिक संदर्भ मी वाचलेले नाहीत म्हणून थोडासा शोध घेतला आणि पत्ता लागला. :-)

फारा वर्षांपूर्वी त्रिकाल नावाचा श्याम बेनेगल यांचा चित्रपट पाहिला होता. त्यात कुलभूषण खरबंदाने कुश्टोबा राणेची (किंवा त्याच्या भूताची) भूमिका केली होती. मला कथा अजिबात आठवत नाही पण आवडीचा एक प्रसंग आठवतो :-) तो असा की, पोर्तुगीज नायिका आपल्या मेलेल्या नवर्‍याच्या आत्म्याला बोलावण्याचा प्रयत्न करते तेव्हा तिच्या नवर्‍याऐवजी कुश्टोबाचे भूत तेथे प्रकट होते. कुश्टोबाचा मृत्यू तिच्या नवर्‍याच्या हातून झालेला असतो किंवा तो कटात सहभागी असतो असे काहीतरी असावे. चित्रपट गोव्यातील असून १९६१ चा कालखंडच असावा असे वाटते.

लेख आवडला. खास धनंजयी शैली. लोकगीत / लोककला वगैरेंच्या सहाय्याने इतिहास मस्त मांडलाय. धन्यवाद.

कुश्तोबा (की कुश्टोबा) राणे हे नाव त्रिकाल चित्रपटात प्रथम ऐकले होते. नामवैचित्र्यामुळे आणि त्या चित्रपटात दाखवलेल्या त्याच्या भूतामुळे या व्यक्तिबद्दल विलक्षण कुतूहल होते मनात. पण कधी फारशी माहिती ऐकली नव्हती. पण आज बरीच माहिती कळली. परत धन्यवाद.

बिपिन कार्यकर्ते

फारार फार गाण्याची एम पी ३

लेखातील "इमीम" विजेट चलत नाही असे दिसते, म्हणून येथे ईस्निप्स विजेट देत आहे. हे चालत असल्यास संपादकांनी लेखात घालावे ही विनंती.

गाणी तर मस्तच. गाणी कुणी म्हटली आहेत बरे. ह्या सगळ्या सुरावटी अगदी पाश्चिमात्य वाटत आहेत. एकंदर लेख फार आवडला. वेदांतल्या ऋचा तेव्हाच्या संस्कृतीबाबत, समाजाबाबत काय म्हणतात हे जाणकारांकडून जाणून घ्यायला आवडेल.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

सर्व वाचकांचे आभार मानतो.

या लेखाचा (लेखमालेचा) पूर्वेतिहास असा काही आहे :

दुसर्‍या कुठल्या लेखाच्या संदर्भात एका प्रतिसादकाने मला गोव्यातील पाश्चात्त्य धर्तीच्या गाण्यांबद्दल माहिती विचारली. पण याबद्दल मला काहीच सांगता आले नाही म्हणून वाईट वाटले.

आंतरजालावर शोधाशोध करता मला गोव्यातील (मुख्यतः जुन्या कोन्क्विस्तींमधील) लोकगीतांची पर्वणी सापडली. (म्हणून काही वैयक्तिक ज्ञान मिळाले असे नाही...) लुरेन्स द नोरोन्य यांनी गीतांच्या सुरावटींच्या अनेक पुस्तकांची प्रकाशमुद्रणे (स्कॅन) लेखकांच्या परवानगीने त्यांच्या संकेतस्थळावर चढवलेली आहेत. त्यात सुखद आश्चर्य म्हणजे स्व. माएस्त्रो लूर्दिन्य बार्रेतो यांचे "गोंयचे गीत" हे पुस्तकही होते.

माएस्त्रो बार्रेतो हे गोव्याच्या कला आकादमीच्या पाश्चिमात्य संगीत विभागाचे प्रमुख होते, आणि कला आकादमी वाद्यवृंदाचे निदेशकही होते. (या वाद्यवृंदात काही सोपे वाद्यवादन मीसुद्धा केले आहे. कमकुवत वादकांमुळे वृंदाचे संगीत बिघडू नये, तरी सर्व विद्यार्थ्यांना थोडीतरी संधी मिळावी, ही तारेवरची कसरत त्यांनी कशी जमवली, ते माएस्त्रो बार्रेतोच जाणोत.) माझे वाद्यवादन सुधारायची शिकवणी त्यांनी मला द्यायची तयारी दाखवली, पण मी फायदा घेतला नाही. त्यामुळे त्यांना माझे गुरू म्हणणे योग्य नाही. पण गुरुतुल्य होते, हे खरे. त्यांना श्रद्धांजली देण्याची माझी सांगीतिक लायकी नाही.

काही नाही तर त्यांच्या पुस्तकामधील काही गीतांची ओळख मराठी संकेतस्थळांवर करून देऊन त्यांच्या आठवणी मनात ताज्या कराव्यात अशी माझी मनीषा होती. त्या निमित्ताने मराठी संकेतस्थळांवरील वाचकांना गोव्याच्या गीतांचे वैविध्य मी सांगावे. माझ्या तोकड्या माहितीमधून काही वाचकांना कुतूहल वाटून वाचक स्वतः अधिक माहिती मिळवण्यास उद्युक्त होतील, अशी आशा होती.

मराठी संकेतस्थळांचे बहुसंख्य वाचक पाश्चिमात्त्य पद्धतीने लिहिलेल्या सुरावटी वाचू शकत नसतील, ही शक्यता मनात आली - मग काय करावे? यूट्यूबवर किंवा गूगलवर शोधून या गाण्यांची ध्वनिमुद्रणे किंवा चित्रफिती मला मिळाल्या नाहीत. शेवटी हिय्या करून मी स्वतःच ध्वनिमुद्रणे करून द्यायची ठरवली. काही म्हटले तरी ही लोकगीते आहेत. कुशल गायकांनी गायली तर छानच, पण साधारणपणे मपल्या-तुपल्यासारखे सामान्य न-गायक गाणार. थोडीफार सुरात गायली, वाजवली; लय थोडीफार सांभाळली, तर संकेतस्थळावरील श्रोत्यांना धुन काय आहे, ही कल्पना येईल. मग ती ध्वनिमुद्रणे करून माझे (वैयक्तिक) थोडे हसे झाले, तरी फार मोठे नुकसान नाही.
(@धम्मकलाडू - ध्वनिमुद्रणातील आवाज आणि वाद्यवादन माझेच आहे. ज्या ठिकाणी दोन लोकांनी धुन गायची आहे, तिथे मीच दोनदा गायलो आहे, आणि ध्वनिफिती मिसळल्या आहेत.)

मराठी संकेतस्थळावर दिलेले तीन लेख येणेप्रमाणे :
१. आगे नारी - एक कोंकणी लोकगीत : या लेखातून हिंदी सिनेमातल्या "ना मांगूं सोना चांदी" गाण्यामार्फत गोव्याच्या लोकगीताचा परिचय करून द्यायचा होता.
२. गोणेस्पोती राया - सासष्टीमधील एका आरतीची चाल : या लेखाद्वारे हे दाखवायचे होते, की ही "ख्रिस्ती" समाजातील लोकगीते तशी कप्प्यात बसत नाहीत. लोकगीतांमध्ये हिंदू देवदेवतांची गीतेसुद्धा आहेत.
३. वरील "कुश्टोबा" लेख : या लेखाद्वारे दाखवायचे होते की लोकगीतांमध्ये ऐतिहासिक उल्लेख येतात.
(@बाबुराव : तंट्याचे उदाहरण - या लोकगीताबद्दल अधिक सांगावे, ही विनंती.)

तीन लेखांमधून मला जी ओळख करून द्यायची होती ती खोलात जाणारी नव्हती, पण वैविध्य दाखवणारी होती. ज्या विषयाबद्दल मला खुद्दच ओळख अगदी हल्ली होऊ लागली आहे, त्यात खोलात काय जाणार?
(@श्रावण मोडक : कुश्टोबाबद्दल लोकगीते आणि राण्यांच्या बंडाचा इतिहास या बाबतीत माझे ज्ञान फार थोडे आणि हल्ली मिळवलेले आहे. त्यामुळे विस्तार करणे माझ्या कुवतीबाहेर आहे. प्रतिमा कामत यांचे "फारार फार" हे [इंग्रजी] पुस्तक मिळवून वाचण्याचा माझा विचार आहे.)

प्रियाली आणि बिपिन कार्यकर्ते, दोघांनी "त्रिकाल" चित्रपटाची आठवण करून दिली. हा चित्रपट मी लहानपणी कमजोर प्रसारणाच्या कृष्णधवल दूरदर्शनवरती बघितला होता. त्यातील तपशील मी विसरून गेलो होतो. मी तो पुन्हा यूट्यूबवरती बघितला, तेव्हा तो किती उत्तम दर्जाचा चित्रपट आहे, ते पुन्हा जाणवले. यात कुश्टोबाच्या भुताचे पात्र येते हे मी पूर्णपणे विसरलो होतो. (@बिका : हिंदीत "कुश्तोबा" असावे. मराठमोळ्या, कोकण्या [आणि संस्कृत] शब्दांत "श्त" उच्चार कधी सापडत नाही. हिंदी कुश्ती->मराठी कुस्ती.)

"त्रिकाल" चित्रपटात कुश्टोबाच्या कथेचा वेगळा प्रकार सांगितला आहे. यात बंडखोर कुश्टोबाला पोर्तुगीज पोलीस त्याच्या बाईच्या घरात पकडतात, पण ती फितूर नव्हती, असे कथानक दाखवले आहे. अर्थात लोकप्रवादांमध्ये असेही काही असेल. पण लोटली गावच्या सुआरिश-दिसुझा घराण्याचा कुश्टोबाला धरण्यात-मारण्यात हात होता, हा तपशील बहुधा काल्पनिक आहे. (असे कुठले घराणे खरोखर असल्यास! - बहुधा काल्पनिक आहे.)

अवांतर : "त्रिकाल" चित्रपटाच्या सुरुवातीला पोर्तुगीज गायिका आमालिया रुद्गीगिश हिचे ध्वनिमुद्रण आहे. ही पोर्तुगीज "फादो" या करुण गायनप्रकाराची साम्राज्ञी होती. त्या अनुषंगाने आंतरजालावर तिची गाणी शोधून ऐकली. हा लेख लिहिण्याचा असा हा अनपेक्षित वरकड फायदा मला झाला.

पुनश्च : सर्व वाचकांचे आभार व्यक्त करतो.