उपक्रम आणि भावानुवाद. ७.१०३.०५ ही ऋचा 'सहनाववतु, सहनौभुनक्तु'चं तत्व सांगते का? 'काहिली'चा दुहेरी अर्थवापरही आवडला.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

तुमचा लेख वाचून स्वतःला संस्कृत येत नसल्याचा अतिशय खेद झाला. असो. तुम्ही दिलेले भाषांतर वाचताना मजा आली. आणखी असे लेख् येऊद्यात
चन्द्रशेखर

धनंजय, उपक्रम आणि अनुवाद दोन्ही आवडले.

उत्तम भावानुवाद. अष्टाक्षरी छंदात भावानुवाद बसवताना आशयहानी होणार नाही यासाठी लागणार्‍या कसरतीत यशस्वी.
आमचे मते धनंजय हाच एक उपक्रम आहे.
प्रकाश घाटपांडे

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
...अष्टाक्षरी छंदातला अप्रतिम अनुवाद|
.....धनंजयांनी रचिला कैसी द्यावी शब्दीं दाद|

मंडूकसूक्तांचा श्री.धनंजय यांनी केलेला भावानुवाद अप्रतिम आहे.त्यांनी हा लेख लिहिला नसता तर आपण या आनंददायी काव्याला मुकलो असतो.
लहानपणी कोकणात असताना पावसाच्या दिवसांत पाणी भरलेल्या शेतांत ठेक्यात चालणारे हे मंडूकांचे साद-प्रतिसाद अनेकदा आवडीने ऐकले आहेत.(कोकणात बेडकाला मांडूक म्हणतात.बेडूक शब्द पुस्तक वाचू लागल्यावर समजला.)
..दुर्दैवाची गोष्ट अशी की आता कोकणात हे दर्दूरबोल क्वचितच ऐकू येतात. पैसे मिळतात म्हणून लोकांनी मोठ्या प्रमाणावर बेडूक पकडून मुंबईतील हॉटेलांसाठी विकले.

भावानुवाद आवडला. अधिक येऊ द्यात.

---(ऋग्वेद मंडल १०, सूक्त १९१, ऋचा चौथी)
ऋग्वेदातली ही शेवटची ऋचा. लोकमान्य टिळकांनी ’गीतारहस्या’चा उपसंहार करताना शेवटी हाच मंत्र उद्‍धृत केला आहे.
व:-तुमची. आकूति:-भावना, अभिप्राय. हृदयानि--हृदये, अंत:करणे. सुसह असति-उत्तम हितासहित(साहित्य) असोत.
राष्ट्राचे संविधान रचून विश्वाची उत्तम कार्ये करणार्‍या राष्ट्रपुरुषाला व त्या राष्ट्राच्या प्रजाजनांना, ऋग्वेद संहितेच्या या अंतिम ऋचेत साहित्‍याची भावना ठेवून संहितेच्या रूपाने वेदमातेने शुभाशीर्वाद देताना म्हटले आहे:
हे राष्ट्रपुरुष आणि प्रजाजनहो, तुम्हां सर्वांचे अभिप्राय( भावना, हेतु, इच्छा) एकसारखे, सर्वांचे हित करणारे असोत. तसेच तुम्हां सर्वांची हृदये परस्परांविषयी सख्य-भावनेचे जतन करोत. तुम्ही सर्व प्रजाजन अन्य राष्ट्रांच्या प्रजाजनांसह, एकत्र बसून हितकारी-साहित्य-गोष्टी कराव्या. त्या योगाने त्यांच्याशी तुमची मने जोडली जावोत.
--वाचक्‍नवी

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
हे आचार्य विनोबांनी संपादित केलेले पुस्तक मजजवळ आहे .त्यात विनोबांनी ऋग्वेदातून निवडलेले १३१९ मंत्र आहेत. प्रस्तावनेत म्हटले आहे की ऋग्वेदात एकूण १०५५२ ऋचा आहेत. त्यांतील १/८ निवडल्या आहेत. त्या २५० ऋषींनी रचल्या आहेत. या दोनशे पन्नासांत १९ ऋषिका(स्त्रिया) आहेत.या एकोणीस जणींची नावेही दिली आहेत.
पण अडचण अशी की एकाही मंत्राचा अर्थ दिलेला नाही.कठिण शब्दांचे अर्थही दिलेले नाहीत.विनोबाजी म्हणतात" शब्द हेच प्रमाणभूत आहेत.अर्थ तर अनेक होऊ शकतात.म्हणून अर्थ दिलेला नाही. ऋषींनी आपल्याला शब्द दिले हाच त्यांचा मोठा उपकार आहे." पण अर्थच समजत नसेल तर केवळ शब्दांचा काय उपयोग?

भीमराव कुलकर्णी(वय ८७) या गृहस्थांनी केलेला ऋग्वेदाचा मराठी अनुवाद काही महिन्यांपूर्वी प्रसिद्ध झाला आहे. अनुवाद पाच खंडांत आहे, एकूण पाने ४५००. छापील किंमत रुपये ३७५०. वीस टक्के सवलतीत उपलब्ध आहे. (मी अजून पाहिलेला नाही.)
प्रकाशक: म्हैसकर फ़ाउन्डेशन(वसई?) फ़ोन:९१-२५०-२८६३६२०--वाचक्‍नवी

उन्हाळ्यानंतरच्या वळीवाच्या म्हणाव्याश्या धो धो पावसात, झोपड्यांत आगोटीभोवती बसून, सोमरस पीत वेदकालीन लोक मोठ्यांदा हे सूक्त म्हणत आहेत अशी कल्पना केली. मजा आली. निसर्गाशी जोडलेल्या प्रार्थना, देव, धर्म नष्ट व्हायला नेमकी केव्हा सुरुवात झाली असेल असा विचार मनात आला.

माहितीसाठी आणि सुंदर अनुवादासाठी मनःपूर्वक धन्यवाद.

अतिसुंदर!

मीही संगक्कावियम् चे भावानुवाद करावे म्हणतो! ;-)

--
तमिळ्नाट्लेर्न्दु डैर्रक्टा मराट्टिदेडत्तुक्कु वंदु सेट्लान ओरु चिन्नमनिदनिन एळुत्तु यिदु!

हैयो हैयैयो!

वेद हे कुणा मानवाने रचले नसून वैदिक काळातील ऋषींना त्यंच्या दिव्यदृष्टीद्वारे ते दिसले व नन्तर त्यांनी ते वाङ्मय स्वरूपात इतरांना दिले असे मानले जाते. हे ऋषी कसे असतील आणि त्यांचे प्रज्ञाचक्षू (दिव्यदृष्टि) कसे असतील याबद्दल मला नेहेमीच प्रश्न पडायचा.

डॉ भीमराव कुलकर्णी यांना, आपल्या ऋग्वेदाच्या शास्त्रीय मराठी भाषान्तराचा अक्खा एक संच मुम्बई विद्यापीठाला भेट म्हणून द्यायचा होता. विद्यापीठाचा एक विद्यार्थी-प्रतिनिधी म्हणून त्यांच्याकडून तो घेऊन यायचे काम मी केले. हे काम मी केल्याचा आज मला इतका आनन्द होत आहे की तो शब्दांत वर्णन करणे कठीण आहे.

डॉ कुलकर्ण्यांकडे गेल्यावर वैदिक ऋषींबद्दलच्या बर्‍याच प्रश्नांची उत्तरं मिळाली.

डॉक्टरांचे वय ८७ वर्षे. मूळ पदवी वैद्यकीय (ऍलोपथिक). भारतातील ६० हून अधिक वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये सर्जरीचे अध्यापन. अभियान्त्रिकी इलेक्ट्रॉनिक्स इ. क्षेत्रांत व्यासङ्ग. 'मी संस्कृतवाला माणूस नाही' असं एक पालुपद ते सारखं आळवतात, पण वेदांच्या किमान ६ संहितांचा त्यांचा अभ्यास आहे. संस्कृत नाटके, स्तोत्र श्लोक इ. चा सुद्धा अभ्यास त्यांनी केला असल्याचे बोलण्यातून जाणवते.
वयाच्या ८७ व्या वर्षी ऋग्वेदाच्या मराठी भाषान्तराचे प्राकाशन करण्याची जिद्द असलेला कुणी माणूस आहे हे मी डोळ्यांनी पाहिलं नसतं, तर या गोष्टीवर विश्वास ठेवणं कठीण गेलं असतं.
बरं स्वभाव अत्यन्त ऋजू. आम्ही संस्कृतचे विद्यार्थी असूनही वेदांबद्दल मनात जराशी भीती असतेच कारण एकतर वेदांची भाषा खूप जुनी (साधारण ४-५ ह० वर्षांपूर्वीची) आणि वेदांबद्दल असलेली दिव्यत्वाची पावित्र्याची भावना. पण डॉ कुलकर्ण्यांनी दिलासा दिला. म्हणाले, वेद शिकायला सोवळे नेसूनच बसले पहिजे असे काही नाही. पण वेदांबद्दल आदर मात्र हवा. वेदच काय, तुम्ही जी जी म्हणून गोष्ट शिकता त्याबद्दल मनात आदर नसेल तर ती गोष्ट तुम्हाला पूर्ण कळणार नाही.

वेदांचा अर्थ करताना निरनिराळ्या व्यक्तींचा दृष्टीकोन निरनिराळा असतो.
इ० स० पूर्व ७ व्या शतकातल्या यास्काचार्यांनी निरुक्त हा वेदांतील अवघड शब्दांच्या व्युत्पत्ती सांगणारा ग्रन्थ लिहिला. 'अक्ख्या वेदांचा अर्थ करणे' हा जरी त्यांचा हेतू नसला तरी जिथे आवश्यक तिथे त्यांनी सम्पूर्ण मन्त्राचा अर्थ स्पष्ट केलेला आहे. त्यांचा दृष्टिकोन भाषाशास्त्रीय होता.
इ० स० पूर्व ४-३ र्‍या शतकाच्या आसपास पाणिनी होऊन गेले. त्यांनी सम्पूर्ण संस्कृत भाषेचेच व्याकरण लिहिले. यात वैदिक आणि त्यांच्या काळतील बोली संस्कृत, अशा दोन्ही प्रकारांचा समावेश आहे. त्यांचा दृष्टीकोन व्याकरणात्मक आहे.
त्याही नन्तर काही पण्डितांनी वेदांवर भाष्य करण्याचा प्रयत्न केला असणार, पण त्यांचे ग्रन्थ अजून उपलब्ध नाहीत.
१४ व्या शतकातले हम्पीच्या विजयनगर साम्राज्यातले महामन्त्री सायण (हम्पीचे राज्य स्थापन करण्यात यांचा मोठा सहभाग होता) यांनी चारही वेदांवर भाष्य केले. सुदैवाने ते अक्खे भाष्य आजही उपलब्ध आहे. त्यांचा दृष्टीकोन प्रामुख्याने कर्मकांडात्मक असून जिथे मन्त्राचा कर्मकाण्डाशी काही स्पष्ट सम्बन्ध दिसत नाही तेवढ्यापुरतेच ते तत्त्वज्ञानात्मक स्पष्टीकरण करतात.
१७-१८ व्या शतकात काही पाश्चात्त्य मण्डळींनी (मॅक्स म्युलर इ०) वेदांवर भाष्य केले.
१९व्या शतकात दयानन्द सरस्वती आणि योगी अरविन्द यांनी पुन्हा नव्याने भाष्य केले.
या सर्वांचे भाष्य हे बर्‍यापैकी धार्मिक, तत्त्वज्ञन, पौराणिक वा आध्यात्मिक, म्हणजेच पारम्परिक स्वरूपाचे होते.

पण डॉ० कुलकर्ण्यांचे भाषान्तर मात्र शास्त्रीय (वैज्ञनिक) स्वरूपाचे आहे आणि म्हणून आधुनिक काळात त्याचे महत्त्व जास्त आहे. ऋग्वेदासारख्या प्रथमदर्शनी क्लिष्ट वाटणार्‍या आणि मन्त्रात्मक असलेल्या ग्रन्थावर चिन्तन करून त्यातले विज्ञान उलगडून सांगणे याच्याकरिता दिव्यदृष्टीच आवश्यक आहे असे मला वाटते.

मी वेद शिकतोय हे ऐकून त्यांनी माझं खूप कौतुक केलं. म्हणाले, कधीही काही अडचण आली तर या. फोन करा. त्यांच्या ८४ वर्षांच्या पत्नीचीही नुकतीच हृदयशस्त्रक्रिया झाली होती, पण त्यांनी पाहुणचारात कसूर केली नाही.

मला वाटते की डॉ कुलकर्णी हेही आधुनिक काळातील एक ऋषीच आहेत. त्यांच्यासारख्या ज्ञानाने समृद्ध झालेल्या व्यक्तीचे नुसते आशीर्वाद जरी मिळाले तरी पुषकळ मिळाल्यासारखे वाटावे.

(हा लेख कदाचित अस्थानी वाटेल पण वरती डॉ० कुलकर्ण्यांबद्दल उल्लेख आलेला आहे म्हणून लिहिले.)