ऋग्वेद काल

ऋग्वेद हा ग्रंथ आपल्या धर्मग्रंथांपैकी एक महत्वाचा ग्रंथ मानला जातो. ऋग्वेद हा जरी धर्मग्रंथ असला तरी तो जमिनीवर घट्ट पाय रोवून असलेला धर्मग्रंथ आहे. हे भौतिक जग सोडून पारमार्थिक सुखाचा मार्ग, भक्ती किंवा साधनेच्या मार्गाने आचरावा असे हा ग्रंथ कोठेही सुचवत नाही. किंबहुना भौतिक सुखे मिळवण्यासाठीच धर्माचा मार्ग आहे असेच हा ग्रंथ सुचवतो. (पुस्तक संदर्भ 1). आरोग्य, संपत्ती, दीर्घ आयुष्यमान व पुत्रपौत्रप्राप्ती या भौतिक सुखांच्या प्राप्तीसाठीच हा ग्रंथ देवांची प्रार्थना किंवा आराधना करण्याचे सुचवतो. रामायण आणि महाभारत या दोन्ही ग्रंथांपेक्षा, ऋग्वेद हा ग्रंथ संपूर्णपणे भिन्न आहे. अनेक ऋषींनी केलेल्या रचनांचा हा एक संग्रह आहे असे म्हणता येईल. ऋग्वेदात, एक मुख्य कथासूत्र किंवा नायक, खलनायक वगैरे काहीही आढळत नाही. मुख्यत्वे, आर्यांची कर्मकांडे करण्याची पद्धत व त्यावरील टीपाटिप्पणी सांगणारे हे एक Manualआहे. जाताजाता, विश्वाची निर्मिती कशी झाली असेल हे सांगणार्‍या (10.129) ऋचेपासून किंवा विश्वपुरुषाच्या अवयवांच्या हविर्भागातून झालेली विश्वनिर्मिती (पुरुषसुक्त 10.90) या सारख्या अतिगहन विषयांपासून ते बिनधोक गर्भावस्था व प्रसुती होण्यासाठी जपण्याच्या मंत्रापर्यंतचे(10.184) कोणतेही विषय या धर्मग्रंथात येतात.

या धर्मग्रंथाची भाषा अतिशय रांगडी आहे. अर्वाचीन वाड़्मयामधल्या सभ्यतेच्या मर्यादा मनात ठेवून हा ग्रंथ वाचला तर या ग्रंथाबद्दल मनात संभ्रम निर्माण झाल्याशिवाय रहात नाही. एकच उदाहरण देतो. पहाटेच्या सूर्यबिंबाचे वर्णन करताना ऋग्वेदातला कवी त्याला उषेच्या अनावृत्त वक्षस्थलाची उपमा देतो(1.92). स्त्रीपुरुष संबंध हे पुत्रपौत्रप्राप्तीचा मार्ग असल्याने, लैंगिक संबंधांचे या ग्रंथाला वावडे नाही. सख्या बहिणीने तिच्या भावाकडे तिला बहिण न समजता स्त्री म्हणून समजावे ही केलेली मागणी(10.10) किंवा पुरुरवा आणि उर्वशी यांच्यातील संभाषण (10.95)ही याची काही प्रातिनिधिक उदाहरणे आहेत. ऋग्वेदातले मुख्य देव म्हणजे इंद्र, वरूण, मरुत, अग्नी आणि सोम. या देवांना, माणसासारखेच राग, लोभ, विषयवासना, हे गुण-अवगुण असल्याचे या ग्रंथात दिसते. दिवास्वप्ने दाखवणारा (Hallucinations) सोमरस यातले देव व त्यांचे आराधक पितात. हे पिण्याने त्यांची काय अवस्था होते याचेही वर्णन(8.48, 10.136) या ग्रंथात आहे.

हा ग्रंथ अतिशय दुर्बोध आहे. यातल्या कित्येक ऋच्यांचा अर्थ तर ज्ञानी पंडितांनाही लावणे जमलेले नाही. ज्या ठिकाणी अर्थ सोपा वाटावा तिथे अत्यंत गहन अर्थ निघतो. या बाबतीत एकच उदाहरण देतो. इंद्र, इंद्राणी, वृक्षकपी नावाचा वानर व त्याची पत्नी यांचे संभाषण असलेली एक ऋचा (10.86) आहे. अत्यंत प्राथमिक पातळीवर, हे संभाषण चार व्यक्तींमधील वाटते. या संभाषणातील काही पंक्ती तर अश्लील म्हणता येतील अशा स्वरूपाच्या आहेत. परंतु याच ऋचेचा आणखी तीन पातळ्यांच्यावर विचार केला तर नवेच अर्थच नजरेसमोर येतात.(पुस्तक संदर्भ 1 पृष्ठ 258).
लोकमान्य टिळकांनी 1893 मधे ओरायन (पुस्तक संदर्भ2) नावाचा एक अभ्यासपूर्ण ग्रंथ लिहून प्रसिद्ध केला. या ग्रंथासंबंधी जास्त माहिती आपण पुढे पहाणार आहोत. या ग्रंथात लोकमान्यांनी एक संपूर्ण प्रकरण या ऋचेवर लिहिले आहे. (पृष्ठ क्रमांक 166). या ऋचेचा एक नवीन आणि अतिशय महत्वाचा अर्थ लोकमान्यांनी या प्रकरणात विशद केला आहे.
ऋग्वेदातल्या काही ऋच्यांच्यात कोड्यांचा प्रभावी उपयोग केलेला दिसतो. त्याचा अर्थ लावणे अतिशय कठिण कार्य वाटते. उदाहरणार्थ अदिती आणि देवांचा जन्म (10.72) या ऋचेत असे म्हटले आहे की "अदितीपासून दक्षाचा जन्म झाला आणि दक्षापासून अदितीचा जन्म झाला”. याचा अर्थ लावणे हे येरागबाळ्याचे काम नोहे.

ऋग्वेदाइतके आव्हानात्मक पुस्तक माझ्यातरी पहाण्यात आलेले नाही. या ग्रंथाचे प्रत्येक वाचन तुम्हाला नवनवीन आनंद मिळवून देते यात शंकाच नाही. थोडक्यात असे म्हणता येईल की मानवी आयुष्य हा जीवनाचा एक आनंदोत्सव आहे व हा आनंदोत्सव जास्त जास्त कसा प्रभावीपणे साजरा करता येईल हे सांगणे हेच ऋग्वेदाचे प्रमुख सूत्र आहे.

ऋग्वेदाच्या निर्मितीकालाचा काही अंदाज बांधता येतो का हे पुढील भागात बघू.

संदर्भ
1.Rig-Veda by Wendy Doniger O' Flaherty
2.Orion by B.G.Tilak