आपला हेतु आणि प्रयत्न स्तुत्य आहे.

भारतातील नद्यांचा प्रश्न सोडवण्याचाही नेहरु यांनी प्रयत्न केला होता. त्यासाठी विश्वशरैया यांना ९२ व्या वर्षी पूर्ण भारताचा दौरा करावयाला सांगितलेला होता.

नेहरुंच्या बाबतीतले मोठे अपयश म्हणजे चिनकडुन झालेला पराभव.

बाकी जसे आठवेल तशी भर टाकण्यात येईल.

पटेल व नेहरू यांच्यात वाद पंतप्रधानपदावरून कधीच झाला नाहि. पटेल हे आपखुशीने व समंजसपणे त्यापदापासून दूर राहिले. मात्र त्यांच्यात वाद स्वातंत्र्यानंतर साडेपाच पहिन्यांनी ऊफाळून आला ते नेहरू व पटेल माऊंटबॅटनकडे राज्य परत तुम्हिच चालवा सांगायला गेले तेव्हा. आपल्या नशीबाने माऊंटबॅटन यांनी या गोष्टीला नकार दिला.
हे जेव्हा गांधींना कळले तेव्हा ते फार अस्वस्थ झाले व त्यांनी पटेल अथवा नेहरू यांपैकी एकाला मंत्रीपदाचा राजीनामा द्यायला लागेल असे सांगितले. तेव्हा मात्र् दोघांमधील वाद पराकोटीला पोचला
इथे
गांधीहत्येच्या दिवशी प्रार्थनेपूर्वी गांधीजींनी पटेलांना निर्वाणीचा इशारा दिला. न जाणो जर गांधी हत्या झाली नसती तर कदाचित काँग्रेस फुटलेली दिसली असती. (संदर्भ: महात्मा गांधी: द लास्ट फेज: खंड २ -- प्यारेलाल)

तेव्हा गांधीकडून नेहरूंबाबत "क्लीयर पार्शिआलिटी" होती खरेच. काँग्रेस कार्यकारिणीच्या भाषणात नि:संदिग्धपणे गांधीजी म्हणतात "चळवळीच्या निमित्ताने आम्हि एकमेकंचे सहकारी बनलो, त्या क्षणापासून जवाहरलालशी माझे अनेक बाबतीत मतभेद आहेत, हे मी पुर्वीहि बोललो होतो आणि आताहि बोलत आहे. तरिही माझा राजकीय वारस जवाहरलाल आहे. राजाजी नव्हेत" (संदर्भः महात्म्याची अखेरः जगन फडणीस)

माझ्याकडे एक "पत्रगुच्छ" नावाची (संकलक दा. न. शिखरे, प्रकाशन गांधीभवन कोथरूड) एक गांधींनी लिहिलेल्या पत्रांची पुस्तिका आहे त्यात अनेक पत्रांबरोबर गांधीजीनी नेहरू यांना लिहिलेली अनेक पत्र आहेत. त्यातून नवे नेहरू उलगडत जातात. त्यातील एक पत्र अतिशय सुंदर आहे व गांधीच्या स्वप्नातील भारत ते नेहरूंना सांगत आहेत आपले मतभेद मांडत आहे (वेळ मिळताच ते इथे टंकेन) त्यातील समारोपात ते म्हणतातः
"आपणा उभयतांतील स्नेहबंधन केवळ राजकीय नाहि त्याहून खोल आहे. आपण स्वातंत्र्यासाठी जगत आहोत आणि आनंदाने मरूहि. भारताच्या सेवेसाठी मला १२५ वर्षे जगायचे आहे. पताता मी वृद्ध झालो आहे हे हि कबूल केले पाहिजे. माझ्या मानाने तुम्हि नक्कीच तरूण आहात, म्हणून मी तुम्हाला माझा "वारस" संबोधले. तथापि माझ्या वारसा मी समजावून घेतले पाहिजे आणि माझ्या वारसाने मला समजावून घेतले पाहिजे, तरच मला संतोष होईल आणि यासाठीच हा पत्रप्रपंच"

तर असे अनेक संदर्भ मिळतात की नेहेरूंच्यासाठी गांधीजी आग्रहि होते. मात्र यांत "नेहेरूंची लायकी नसतांना" हा जो काहि आरोप आहे त्याला काहिहि संदर्भ आहेत असे वाटत नाहि. नेहरूंचे चरित्र मी काहि फारसे अभ्यासले नाहि. मात्र जितके वाचले आहे त्यावरून ते एक देशभक्त, उत्तम प्रशासक व दुरदृष्टी असलेले नेते होते हे नक्की.

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

उत्तम चर्चाविषय. यासंदर्भात बरेच लिहावेसे वाटते पण थोडा विचार केल्यानंतर माझ्या मतांची लायकी काय असा प्रश्न पडतो. एकतर स्वातंत्र्यचळवळीबद्दल जी काही माहिती आहे ती सर्व वाचून, ऐकून आणि चित्रपट पाहून मिळालेली आहे. पारतंत्र्यात जगणे म्हणजे नेमके काय याचा अनुभव कधीही आला नाही. अशा वेळी जेव्हा या स्वातंत्र्यवीरांच्या लढ्याच्या कथा वाचतो तेव्हा विश्वरूपदर्शन झाल्यासारखे वाटते. गांधीजींचे विचार वाचले तर ते आचरणात आणणे सोडाच त्यातील एकतरी गोष्ट कन्सिस्टंटली करून दाखवता येईल की नाही याबद्दल शंका वाटते. अशा वेळी त्यांच्या कारकीर्दीतील काही (मला वाटणार्‍या) चुका काढून त्यांची विचारसरणीच कशी चुकीची होती हे म्हणण्याचा नैतिक अधिकार मला पोचतो का? अर्थातच लोकशाहीमध्ये सर्वांना आपापल्या मताचा अधिकार आहे म्हणूनच इथे नैतिक अधिकार म्हटले आहे.

नेहरूंबद्दल चर्चा होतात तेव्हा चीनबद्दल त्यांचे धोरण ही त्यांची मोठी चूक मानली जाते. जे वाचले आहे त्यावरून ही चूक होती असे वाटते. दुसरे म्हणजे लेडी माउंटबॅटन बरोबर त्यांचे संबंध. हे केवळ प्लॅटोनिक होते असे काहींचे म्हणणे आहे. माझ्या मते ते कसेही असले तरी काहीही फरक पडत नाही. ही त्यांची वैयक्तिक बाब होती. भारत अणुशक्तीमध्ये इतका अग्रेसर असण्याची सुरूवात नेहरूंनी भाभा यांना अणुशक्ती कार्यक्रमाचे प्रमुख नेमण्यापासून झाली. भाभा अणुशक्ती केंद्राचा जन्म इथेच झाला. बाकीच्या धोरणातही भारताला सर्व दृष्टीने स्वयंपूर्ण बनवण्याची दूरदृष्टी दिसून येते. डिस्कव्हरी ऑफ इंडियमधले सर्व मुद्दे पटत नसले तरी यावरून त्यांचे चौफेर वाचन दिसून येते.

पहिल्या परिच्छेदातून हे म्हणायचे आहे की मला अशा चौफेर कारकीर्दीवर (फक्त नेहरूच नव्हेत तर त्या काळातील बरेचसे नेते) त्यांनी केलेल्या चुका पाहून त्यांच्यावर एक लेबल लावणे नको वाटते. परत स्पष्ट करतो की लोकशाहीमध्ये अर्थातच सर्वांना असे करण्याची पुरेपूर मुभा आहे.

नेहरूंची माझ्या मनातील प्रतिमा हुषार, चार्मिंग, चौफेर वाचन असलेले आणि दूरदृष्टी असणारे नेते अशी आहे.

----
रंध्रात पेरीली मी, आषाढ दर्द गाणी

चांगला लेख. चांगले प्रतिसाद. ही सर्व चर्चा अशीच सुरु राहो. सर्व प्रकरणांतून एक हास्यास्पद वाटणारी घटना नेहमी लिहाविशी वाटते ती अशी की -

एडविना माउंटबॅटन ह्यांच्याशी असलेले (कथित)प्रेम प्रकरण. यामुळे नेमके काय झाले हे मला अजूनही उमगलेले नाही. प्रेमप्रकरणे करणे हा गुन्हा नाही आणि चारित्र्याचे धडे फक्त प्रभू रामांनीच द्यावेत. ;-) माणसाचे व्यक्तिगत आयुष्य आणि राजकारण यांचा ताळमेळ मला कळलेला नाही. हा संबंध कसा लागतो ते कोणाला माहित आहे का?

मोतीलाल नेहरुंचे संपूर्ण कुटुंब हे पाश्चिमात्य रितीरिवाजांना सरावलेले होते. नेहरुंच्या दोन्ही बहिणींचे प्रेमविवाह झाल्याचे स्मरते. नेहरुंचे ठरवून लग्न का झाले याबाबत विशेष माहिती नाही पण अनेक कारणे असू शकतील. तरीही, कमला नेहरुंचे वागणे, बोलणे, राहणे जवाहरलाल नेहरुंना पसंत नव्हते, स्वतःला साजेसे वाटत नव्हते असे अनेक प्रसंगांतून दिसले आहे. खुद्द इंदिरेला आपल्या आईला अशी वागणूक दिल्याबद्दल वाईट वाटत होते. रुढी, रिती-रिवाज यांच्या बंधनांत बहुधा, जवाहरलाल आणि कमला यांची मने जुळली नसावीतही. कमला नेहरु टिबीने बरीच वर्षे आजारीही होत्या म्हणजे सांसारीक सुख फारसे वाट्याला आले नसावे. त्यात जर एडविनासारखी मैत्रीण त्यांना मिळाली असेल तर कोणाचे काय बिघडले कोण जाणे आणि नेहरुंचा इतर इतिहास वगळून प्रेमप्रकरण लक्षात राहावे हे अतिच वाटते.

हा विषय नक्कीच नवीन आहे आणि नविन माहीती मिळेल असे वाटते. माझे काही मुद्दे वगैरे...

नेहरूंचे आवडलेले कामः
अधुनिक तिर्थक्षेत्रे - भारताच्या अधुनिकीकरणास दिलेली दिशा. त्यात धरणे आली, सार्वजनीक बांधकामे आली, पंचवार्षिक योजना आल्या, आय आय टी, अणुशक्ती, वगैरे बरेच काही.... (जरी यात नंतर भ्रष्टाचार शिरला असला तरी त्यास काही नेहरू जबाबदार होत नाहीत अथवा अशी दिशा देणे चुकीचे ठरत नाही.)

नेहरू चुकीचे कोठे ठरले?

1. डिसकव्हरी ऑफ इंडीया का "ग्लिंप्सेस ऑफ वर्ल्र्ड हिस्टरी" यातील एका पुस्तकाच्या पहील्या प्रतित (१९४०च्या सुमारास) त्यांनी शिवाजीबद्दल लिहीताना हात मोकळा सोडला होता. कधी काळी ऐकल्याप्रमाणे इतिहासाचार्य राजवाड्यांनी त्यांना पुराव्यानिशी शिवाजी कोण होता हे सांगितले. नंतरच्या प्रतिंमधे अर्थात त्यांनी योग्य बदल केले. मात्र त्यातून एक गोष्ट जाणवली की त्यांचे विचार आणि लेखन हे कुणाच्या (अर्थात त्या संदर्भात ब्रिटीशांच्या) प्रभावाखाली होते.
2. देशाचा कारभार हा प्रांतिक सरकारे चालवणार हे ठरले असताना आणि भाषावार प्रांतरचना करायची नाही हे ठरलेले असताना, पोट्टी श्रीमालूंच्या आमरण उपोषण आणि त्यातून आलेल्या मृत्यूस पाहून त्यांनी निर्णय बदलला आणि आंध्रप्रदेश हे तेलगू राज्य तयार झाले. नंतरच्या काळात तसे राज्य देण्यास - मुंबई बरोबर अथवा मुंबईवीना, ते महाराष्ट्रासाठी, गुजराथसाठी आणि कर्नाटकासाठी तयार नव्हते. थोडे अवांतर - त्या संदर्भातील मराठी लढा हा आता एक इतिहास आहे, पण त्या संदर्भात नेहरू महाराष्ट्राशी सापत्न वागणूक करू लागले असे लक्षात येताच, "तुम्हाला महाराष्ट्राबद्दल आकस आहे" असे लोकसभेत म्हणत अर्थमंत्री चिंतामणराव देशमुखांनी राजीनामा दिला. नेहरूंनी पुन्हा पुन्हा केलेली विनंती देखील त्यांनी मान्य केली नाही. तरी देखील नेहरूंच्यातील एक गूण म्हणजे चांगले गूण असलेल्या सोडायचे नाही. त्यांनी देशमुखांना त्याच वर्षी स्थापना होत असलेल्या "युनिव्हर्सिटी ग्रँट्स कमिशन" चे अध्यक्षपद देऊ केले आणि विनंती केली की ते (देशमुखच) ह्यासाठी योग्य आहेत म्हणून. चिंतामणरावांनी ते मान्य केले मात्र वार्षिक १रुपया मानधनावरच - देशकार्य म्हणून...
3. वरील सर्व प्रतिसादात आलेला प्रमुख मुद्दा म्हणजे "हिंदी चिनी भाई भाई" म्हणत स्वतःच्या सैनिकांना हिमालयातील बर्फात साधे बूटपण व्यवस्थित न देता ठेवले. त्या संदर्भात येथे (उपक्रमावरील) या चर्चेतील बातमी आणि वाक्ये वाचा...६२चे युद्ध हे त्यांच्या चुकीच्या धोरणामुळे लादले गेले. तरी देखील अक्साई चीनचा भाग घेतला म्हणून काय बिघडले तेथे काहीच उगवत नाही असले उद्गार संसदेत काढायला त्यांनी कमी केले नव्हते. अर्थात तरीही नेहरूंचा या सर्व प्रकरणात भ्रमनिरास झाला आणि त्यातच त्यांचा मृत्यू झाला.
4. जशी चिनसंदर्भात मोठी चूक केली... तशीच आणि त्याहूनही मोठी चूक ही काश्मिरचा प्रश्न संयुक्त राष्ट्रसंघात नेण्याची केली. त्यावर वेगळे लिहावे लागेल. मात्र या दोन चुका अक्षम्य होत्या असे मला वाटते.
5. सामाजीक क्षेत्रात आंबेडकरांना हवा असलेला हिंदू स्त्री संदर्भातील कायदा त्यांनी मान्य करतो असे सांगितले खरे पण जेंव्हा वेळ आली तेंव्हा राजकीय दिग्गज (राजेंद्र प्रसादांसकट सरोजिनी नायडूंपर्यंत) विरोधात आहेत म्हणल्यावर माघार घेतली. अर्थात नेहरूंचा त्या कायद्याला विरोध होता असे वाटत नाही मात्र निर्विवाद नेतृत्व असताना पण कणखर निर्णय घेण्यात नको तिथे लोकांच्या दबावाला बळी पडले आणि जेथे ऐकायला हवे होते (चीन आणि काश्मिर) तेथे मात्र स्वतःचे नैतिक वजन वापरत रेटले ज्याचे आजही आपण परीणाम भोगत आहोत.

आता काही वर मांडलेल्या मुद्यांसंदर्भात:

नेहरुंची लायकी नसताना गांधीजींनी त्यांना बहुमतास धुडकावुन काँग्रेसचे अध्यक्षपद दिले.
काँग्रेसचे अध्यक्षपद का स्वतंत्र भारताचे पहीले पंतप्रधान म्हणून? मला पंतप्रधान वाटते. पण माहीती असल्यास अवश्य सांगा. येथे माझ्यालेखी प्रश्न नेहरूंच्या लायकीचा नाही तर लोकशाहीची सुरवात करत असतानाच निर्णय घेताना लोकशाही पाळली गेली नाही हा आहे. सर्वात जास्त प्रांतिक कमिट्यांनी पटेलांना निवडले तर इतरांनी (एक एक) आचार्य कृपलानी आणि पट्टाभीसीतारामय्यांना निवडले. अर्थात नेहरूंना निवडले नव्हते. तरी देखील त्यांचे नाव वर्कींग कमिटीत आणून पटेलांना माघार घेयला लावणे हे अयोग्य वाटते - लोकशाही म्हणून. त्या एका चुकीमुळे आजही आपण तेच करत आहोत. आपण कुणालाही निवडून दिले तरी निर्णय दिल्ली घेते. असला प्रकार करणे आणि त्याला लोकशाही म्हणणे हे त्या लोकशाहीची थट्टा आहे.

त्यांनी आणलेला समाजवाद

ह्यात मला काहीच चूक वाटत नाही. किंबहूना आपण त्या वेळेस त्या मार्गाने जाण्याऐवजी भांडवलशाहीच्या मार्गाने त्याच वेळेस गेलो असतो तर आज आपला साउथ अमेरिका झाला असता.

त्यांचे एडविना माउंटबॅटन ह्यांच्याशी असलेले (कथित)प्रेम प्रकरण. अजुनही हे सिद्ध करणारा ठोस पुरावा नाही.

ठोस पुरावा नसलेल्याच काय पण कोर्टात सिद्ध न झालेल्या गोष्टींना पण गुन्हेगार धरण्याचे प्रकार होतात. ते या संदर्भात झाले म्हणून आश्चर्य वाटायचे कारण नाही. त्यांचे कोणाशी प्रेम प्रकरण होते हा त्यांचा एका अर्थी खाजगी मामला आहे. त्यात इतरांनी पडायचा प्रश्न येत नाही. मात्र जेंव्हा असे संबंध असणारी व्यक्ती ही एका नव्याने स्थापलेल्या राष्ट्राचे नेतृत्व असते आणि ज्या स्त्रीवरून हे बोलले जाते ती त्या नवीन राष्ट्रावर दिडशे वर्षे राज्य करणार्‍या राज्यकर्त्यांच्या शेवटच्या धाग्याची अर्थात माउंटबॅटनची पत्नी असते, तेंव्हा हे संबंध केवळ त्या दोघांपुरते मर्यादीत रहात नाहीत तर त्याचे परीणाम हे या नवीन राष्ट्राच्या तत्कालीन ऐतोहासीक निर्णयाला पण जोडले जाऊ शकतात. म्हणून ते अयोग्य होते. या संदर्भात आठवते की दुसर्‍या महायुद्धात जेंव्हा ब्रिटन हिटलरच्या विरुद्ध "यशस्वी माघार" घेत होता आणि मार खात होता तेंव्हा चर्चीलने ब्रिटनच्या राणीच्या मागेपण हेर ठेवायला कमी केले नाही कारण काही झाले तरी ती जर्मनवंशीय होती. जेंव्हा देशाचा आणि राज्यकारभाराचा विषय येतो तेंव्हा त्याला व्यक्तीगत चारीत्र्य हे त्या एका गोष्टीला बांधून ठेवावे लागते. ते ही विशेष करून जेंव्हा जे आपले राज्यकर्ते होते त्या परकीय देशातील व्यक्तीशी संबंध ठेवताना असे वाटते. तिथे नेहरूच काय इतर कोणी कुठल्याही देशात चूकच ठरवला जाईल असे वाटते.

....तेव्हा नेहरुंना खलनायक ठरवण्याइतके नेमके त्यांनी देशाचे काय वाकडे केले...

नेहरू खलनायक नव्हते कारण त्यांच्या डोक्यात देशाच्या विरोधात खल नव्हता. त्यांचे देशप्रेम हे पोकळ नव्हते. मात्र मला नेहरू हे समर्थ नेतृत्व देणारे १००% नायक होते असे देखील म्हणावेसे वाटत नाही कारण त्यांनी केलेल्या चुका या त्यांच्या देशप्रेम आणि प्रगतीसंदर्भातील दूरदृष्टीच्या पेक्षा कितीतरी पटीने मोठ्या आहेत असे वाटते.

चांगला विषय. मुख्य म्हणजे गांधींवरुन नेहरुंकडे वळल्याने जरा विषय बदल झाला. असो, आता मुख्य विषयाकडे. गांधीजी नेहमीच नेहरुंकडे झुकलेले असायचे हे माझे मत वरच्या प्रतिसादांसोबतच जे काही थोडेफार वाचन होते त्यातुन झाले आहे. पण नेहरुंकडेच का? हा प्रश्न मी एका गांधी अभ्यासकांना (गांधीवादी नाही. तसे तर गांधी या विषयावरुन वाद घालणारे सगळेच गांधीवादी होतात :) ) विचारला होता. त्यावेळी त्यांचे उत्तर होते - कोणतीही राजकीय चळवळ चालवायची म्हणजे पैसा हा आलाच आणि त्याकाळात स्वातंत्र्याचा कारणासाठी नेहरु घराण्याने सुद्धा पैसा ओतल. सहाजिकच आहे की त्यांचा प्रभाव असणार. रोष असण्या बद्दलच्या पहिल्या कारणाचे हे एक समर्थन असावे.

दुसरा मुद्दा आहे प्रेम प्रकरणाचा. प्रियालीने लिहिलेला मुद्दा योग्य वाटला की पाश्चिमात्य रितीरिवाजांना सरावलेले कुटुंब आज सुद्धा तेच करते आहे. भारतीय समाज आणि अभारतीय प्रेम प्रकरणे हे त्यांच्या रक्तात आहे. त्यावर इतरांनी आक्षेप का घ्यावा हे कळत नाही. पण याच वेळी अमेरिकेत त्यांच्या अध्यक्षांची आणि अगदी अलिकडे भारतात फ्रान्सच्या अध्यक्षांना बोलवताना त्यांच्या सुद्धा प्रेम प्रकरणांची एवढी चर्चा व्हायचे काय कारण हे सुद्धा नाही कळत.

समाजवाद नेहरुंना त्यावेळी योग्य वाटला असावा. पण त्यांचे अलिप्ततावादी धोरण आज सुद्धा फारसे योग्य वाटत नाही.

इतर मुद्दे काही मांडावेसे वाटतात ते म्हणजे, नेहरुच एवढे जवळचे वाटायचे कारण एकवेळ पटते. पण एकाच ध्येयाने प्रेरीत समकालीन नेते, खास करुन सुभाषचंद्र बोस ज्यांच्या मृत्युचे गुढ आज देखील उकलेले नाही आणि सावरकर ज्यांना गांधी हत्येत सहभागी असल्याचा आरोप सहन करावा लागला त्यांची स्वातंत्र्यानंतरची अस्तित्वे आणि जनमानसातला मानसन्मान संशयास्पदरित्या रोखला गेला. हे माझे वैयक्तिक मत आहे. हे दोन नेते खास करुन यासाठी म्हणतो आहे कारण स्वातंत्र्यप्राप्ती नंतरचा भारत या बद्दल यांची मते सुद्धा उल्लेखनीय आहेत. थोडक्यात नेहरुंचे स्पर्धक (विरोधक नाही) ज्या प्रकारे लोप पावले त्यामुळे नेहरुंबद्दल मला स्वतःला तरी खुप अभिमान वगैरे वाटत नाही. उलट संशयच वाटतो.
तसेच गांधीजींनी सांगितले होते की काँग्रेसचे विसर्जन करा. पण गांधीजींचे राजकिय वारस असणार्‍या नेहरुंनी आणि त्यांच्या घराण्याने हा पक्ष स्वतःची जहागीर आणि भारत म्हणजे खाजगी मालमत्ता, हा प्रकार चालवला तो पटत नाही. नेहरुंनी गांधीचे ते मत का आचरणात आणले नाही? लोकप्रियता आणि जनतेचे अमाप प्रेम असलेल्या या नेत्याने असे का केले ते समजत नाही.
इंदिरा नेहरु ची इंदिरा गांधी कशी झाली या बद्दल सुद्धा अनेक कहाण्या आहेत. पण तो विषय येथे योग्य नाही. नेहरु म्हटले की गांधी - नेहरु - गांधी असेच डोक्यात येते. कदाचित माझ्या बुद्धीला पटत नसेल पण जवाहरलाल नेहरुंमध्ये इतके जबरदस्त नेतृत्वगुण असावेत की ते आज त्यांच्या पणतुमध्ये सुद्धा तेवढेच रक्तातुन आले असावेत. कदाचित नेहरु नसते तर भारत आज भारता ऐवजी पाकिस्तान आणि चीन यांचा भाग झाला असता.
शेवटी, कोट्यावधी अशिक्षितांमध्ये काही उच्चशिक्षीत लोकं होती म्हणून भारताला स्वातंत्र्य मिळाले आणि आम्ही हे सुवर्णदिन पाहतो आहोत. बाकी देशप्रेमी लोकांकडे लढ्याची इच्छा असली तरी नेहरुंसारखे गुण नव्हते. नेहरुंमध्ये नक्कीच असे काही तरी गुण होते कि ज्यामुळे आज सुद्धा त्यांचे घराणे सर्वस्व विसरुन फक्त देशाच्या विकासाचा - प्रगतीचा विचार करतात.

नेहरुंबाबतचे जे अनेक प्रवाद आहेत ते अजूनतरी चर्चेत कुठेच आलेले नाहीत.

परदेशातून कपडे धुऊन येणे वगैरे वगैरे.....

-सौरभ.

==================

सर्व आयांनी जर आपापल्या मुलांना लहानपणीच योग्य शिकवण दिली, तर जगात युद्धं कशाला होतील? सर्व संस्कृती आयांच्याच हातात नसते काय?

पं. नेहरुंबद्दल चर्चेत भर्पूर चांगले प्रतिसाद आलेले आहेत. सांगण्यासारखं काही शिल्लक राहिलेलं नाही. पण आमचेही दोन शब्द !

काही तत्त्कालीन नेत्यांचे प. नेहरुबद्दलची मते- सुभाषचंद्रबोस असे म्हणायचे की, नेहरु अतिशय स्वार्थी माणूस होता जो दुसर्‍याचा विचार नंतर करायचा; पण त्यावेळी स्वत:ची स्थितीचा अंदाज घेत असायचे. ( चांगलाच गूण आहे ) सरदार पटेल तर म्हणायचे की, त्यांचे अनेक निर्णय भावनिक स्वरुपाचे होते, त्याला ते वेड्यापणाने निर्णय घेणारा माणूस म्हणायचे. तर जिन्हा जेव्हा होमरुल लीग चे अध्यक्ष होते तेव्हा त्याचे पं नेहरु हे सचिव होते, त्यांच्या म्हणन्यानुसार नेहरुत असा कोणताही गूण नाही की नेहरु उच्च नेतृत्व सांभाळू शकतील. ( अर्थात सांभाळले तो भाग वेगळा )

मोतीलाल नेहरुंचे आणि म. गांधीचे कधी जमले नाही म्हणतात पण त्यांच्यात कधी कोणत्या कानगोष्टी झाल्या कोणास ठाऊक. त्यामुळे मोतीलाल नेहरुंनी आपल्या मुलाला गांधीजींचे धरलेले बोट कधी सोडू नको असाच सल्ला दिल्यामुळे, नेहरु राजकारणात यशस्वी झाले असे म्हणावे लागेल. कारण म. गांधीजी तर लोकाभिमुख झालेला माणूस आणि तेवढाच चलाख माणूस. हा माणूस सुभाषचंद्रबोसला 'बेटा' म्हणायचे.जयप्रकाश नारायण यांना 'लेनिन'तर डॉ. लोहिया यांना ' बुद्धिवादी राजकीय तज्ञ ' म्हणायचे, पण या पैकी एकालाही त्यांनी राजसत्तेच्या जवळ येऊ दिले नाही. त्यांनी नेहरु परिवाराला इतकं राजकीय पाठबळ दिलं की तो भारताचा राजकीय वंश बनला. नेहरु, इंदिरा गांधी, राजीव गांधी, सोनिया गांधी, राहुल गांधी बाकी कोणत्याही पक्षात ( अपवाद सोडले आहेत) ती त्यांच्याइतकी राजकीय कार्यकुशलता नाही. नसावी ?

पं. नेहरुंचा विचार करतांना स्वातंत्र्यपूर्व आणिस्वातंत्र्योत्तर असा केला पाहिजे म्हणजे हे देशाचं उमदं व्यक्तिमत्व समजून घेण्यास मदत होईल. स्वातंत्र्यपूर्वीचे काँग्रेसच्या स्वरुपाला अनेक पदर होते. काँग्रेसमधे जमीनदार होते, भाडंवलदार होते, विद्वान होते, मध्यवर्गीय होते, मजूर होते, गरीब होते, उजवे होते, डावे होते, जातीयवादी होते, धर्मनिरपेक्ष होते आणि क्रांतिकारकही होते. नेहरु जेव्हा अध्यक्ष झाले तेव्हा त्यांनी समाजवादाचा आग्रह धरला (राजकीय पक्कडीसाठी हे आवश्यक असावे) पण दुर्दैवाने काँग्रेसमधे समाजवादी विरोधी गटाचे वर्चस्व होते, पुढे हा गट काँग्रेसमधून बाहेर पडला आणि नेहरुंना आपला समाजवाद पुढे रेटता आला.

बाकी ऍडविना माउंटबॅटनचे नेहरुंवर प्रेम होते वगैरे किस्से अनेक सांगतात. नेहरुंची मित्रमंडळ श्रीमंत होते तेव्हा ते अनेक सुंदर स्त्रियांमधे रमत असत असेही म्हणतात. नेहरुंचे हे उघडपणे तर म. गांधीचे त्याला ब्रह्मचर्य असे नाव असावे !

काश्मिरच्या बाबतीतही स्वातंत्र्यानंतर महाराजा हरिसिंगावर दबाव आणून जर तेव्हाच विलनीकरण केले असते तर तो प्रश्न निकालात निघाला असता ? दुसरी चूक शे. अब्दुल्ला यांना तुरुंगात पाठवले व पुढे शेरे-काश्मिर' म्हणून त्यांचा गौरवही केला. जम्मु काश्मिर भारताचे अंग म्हणून वेगळे राज्य केलेच पण ३७० कलमामुळे गुंतागुंत वाढवुन ठेवली. असे अनेक भले-बुरे विचार पं. नेहरुंबद्दल बोलले जातात.

-दिलीप बिरुटे

चर्चा प्रस्ताव आणि प्रतिसाद लवकरच वाचतो. खूप लेखन झाले आहे त्यामुळे वाचायला वेळ लागणार. माझ्या कडून भर घालण्यासारखे काही नाही. चांगली चर्चा पाहून बरे वाटले.
--लिखाळ.

मध्ये असिफ झरदारीचे एक वक्तव्य वाचण्यात आले होते, " मला पाकिस्तानचा सोनिया गांधी व्ह्यायचे आहे."

भुत्तो यांना नेहरु व्ह्यायचे होते, बेनझिरबाईला इंदिराजी व्हायचे होते, आता बेनझिरबाईच्या मुलाला राहुल अथवा प्रियांका व्हावेसे वाटेल.

लगे रहो,