सृजनशीलता म्हणजे नवनिर्मितीची क्षमता. सृजनशीलता खालील चार प्रकारांत दिसून येते.
१) एखादी अगोदर अस्तित्वांत नसलेली अशी गोष्ट निर्माण करणे जी व्यवहारोपयोगी ठरेल.
२) नेहमी ठराविक पद्धतीने केली जाणारी गोष्ट निराळ्या पद्धतीने करणे, ज्यायोगे वेळ, श्रम व पैसा यांची बचत होईल.
३) एखादी अशक्य समजली जाणारी समस्या सोडविणे.
४) न सापडलेली नवीन तर्कसंगति शोधून काढणे. यामुळे विज्ञान/तंत्रज्ञानांत नवीन शोध लागतात, तर साहित्यांत त्यामुळे कधीकधी विनोदनिर्मिति होते.

प्रतिभावंत माणसे सृजनशील असतात. प्रत्येकाला इतरांनी आपल्याला प्रतिभावंत म्हणावे असे वाटत असते. त्याचबरोबर त्यासाठी लागणारी सृजनशीलता आपल्यांत नाही असे बहुतेकांना वाटत असते. प्रतिभा ही दैवी देणगी आहे, प्रतिभावंत जन्माला यावा लागतो, अशी त्यांची समजूत असते. प्रयत्नाने आपणही प्रतिभावंत होऊ शकतो यावर कोणाचा विश्वास नसतो.

वास्तविक सृजनशीलता हे मानवी मेंदूचे कार्य आहे. प्रत्येकाला जवळजवळ सारख्याच वजनाचा मेंदू लाभला आहे. तरीदेखील काही थोडी माणसे प्रतिभावान व इतर बहुसंख्य त्या सामर्थ्यापासून वंचित, असे का?

आपणापैकी बहुतेक जणांना मानवी मेंदूचे उजवा मेंदू व डावा मेंदू असे दोन भाग असतात हे ठाऊक असेल. त्यापैकी उजवा मेंदू नवीन नवीन कल्पना निर्माण करतो (त्यांच्या परिणामांचा विचार करीत नाही) व डावा मेंदू अनुभवावर व माहितीवर आधारित व्यावहारिक तर्काधिष्ठित विचार करतो. दैनंदिन जीवन चाकोरीबद्ध असते व त्यांत व्यावहारिकतेला महत्त्व असते. म्हणून सर्वसामान्य प्रौढ माणसे डाव्या मेंदूचा अधिकतम वापर करतात. किंबहुना त्यांच्या विचारप्रक्रियेंत उजव्या मेंदूचा वापर जवळजवळ नसतोच असे म्हंटले तरी चालेल. असे का होते?

(क्रमशः)