बर्‍याच दिवसांनी एक चांगला लेख वाचायला मिळाला. आपल्याला आवडेल याची खात्री आहे, प्रतिक्रीया जाणून घेयला आवडतील.

विकास

तुक्या रंगी रंगलो

बिशप डॉ. थॉमस डाबरे हे वसई धर्मप्रांताचे प्रमुख. ख्रिस्ती धर्माची सेवा करताना त्यांना रंजल्या गांजल्यांना आपले म्हणण्याची शिकवण देणारे तुकाराम भेटले आणि त्यांचं अवघं जीवन तुकामय होऊन गेलं.

मी शिकलो मराठी माध्यमात. मराठी मातृभाषा असल्यानं तिच्यावर खास प्रेम आहेच. वेगवेगळ्या भाषा, त्यातलं सौंदर्य मला नेहमीच आकषिर्त करतं. बऱ्याच भारतीय भाषा मला येतात. हिंदी, गुजराती, कोंकणी, तमिळ या भाषा मला नीट अवगत आहेत. संस्कृत तर शाळेपासून माझी आवडती. त्या विषयात मी नेहमीच पहिला असे. एकदा तर परीक्षेत गुणांचं रेकॉर्ड केल्यानंतर मला शिक्षकांनी स्टाफरूममध्ये बोलावून कौतुक केल्याचं आठवतंय. संस्कृत खरोखर संपन्न भाषा आहे. हल्ली अनेक व्यवधानांमुळे संस्कृतचं वाचन फार होत नाही, मात्र आजही भगवद्गीतेतली वचनं, उपनिषदांमधली महावाक्यं मला मुखोद्गत आहेत. सोमय्या कॉलेजमध्ये व्याख्यानं किंवा निबंध सादरीकरणासाठी अनेकदा जाणं होतं. तिथे फोन केला की 'अहं बिशप डाबरे...' अशी सुरुवात तर नेहमीच करतो. चर्चच्या कामांमुळे पुष्कळदा युरोपला जावं लागतं. तिथल्या भाषांचाही संपर्क वारंवार येतो, त्यामुळे लॅटीनही येतं. तसं इटालियन आणि फ्रेंचही थोडंबहुत येतं. कॅनडामध्ये क्वेबॅक सिटीमध्ये फ्रेंच कॉलनी आहे. येत्या जूनमध्ये मला तिथे व्याख्यानासाठी निमंत्रित करण्यात आलंय. मी तिथे इंग्रजीतून बोलणार असलो तरी त्यांच्याशी झालेल्या पत्रव्यवहारातलं फ्रेंच मला नेमकं उमगलं. भाषा माणसाच्या संस्कृतीविषयी सांगतात, लोकजीवनाचा त्या आरसा असतात. माणसांवर प्रेम करणाऱ्या कुणालाही भाषा मोहात पाडतात, तशाच मलाही!

वसईच्या शाळेत मराठीच्या तासाला शिकलेल्या अभंगवाणीतून तुकोबांची पहिली ओळख झाली. माध्यमिक शिक्षणानंतर गोरेगावच्या धामिर्क महाविद्यालयात दाखल झालो. नंतरचं शिक्षण पुण्यात, शिकागोला झालं. त्याच सुमाराला ख्रिश्चन धर्मात वेगळे वारे वाहू लागले होते. आपलाच धर्म श्रेष्ठ असं म्हणूून इतर धर्मांशी स्पर्धा करण्यापेक्षा दुसऱ्या धर्मांमधली सत्यबीजं अभ्यासावीत, चांगल्या गोष्टी स्वीकाराव्यातही, असा विचार पुढे येत होता. त्याच दरम्यान मी पीएचडी करण्याचा विचार करत होतो. तुकाराम मनात कुठेतरी होताच. 'द गॉड एक्स्पिअरन्स ऑफ तुकाराम : अ स्टडी इन रिलिजिअस सिम्बॉलिझम' हा संशोधनाचा विषय ठरला. तुकारामांच्या अभंगांचा अभ्यास करू लागलो तसा त्यांच्यातला महान कवी आणि थोर संत समोर येत गेला.

सामान्य माणसाच्या भाषेत बोलणारे त्यांचे अभंग, त्यांच्या भावभावनांना हात घालणारे अनुभव, कल्पक आणि प्रतिभेचा उत्तुंग अविष्कार दाखवणारी शब्दरचना आणि मानवतेशी तादात्म्य पावणारं मन आकळत गेलं आणि मी तुकयाचा कधी झालो समजलेच नाही. मी पुण्याच्या ज्ञानदीप विद्यापीठात 'महाराष्ट्रातील वारकरी' हा विषय शिकवायचो. हे विद्यापीठ ख्रिश्चन धमीर्यांसाठीच असल्याने तिथे जगभरातून वरिष्ठ धर्माधिकाऱ्यांनी निवडलेले सहाशे ते सातशे वेचक विद्याथीर्च येतात. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर निवड झालेले आणि हा विषय ऐच्छिक म्हणून निवडलेले हे विद्याथीर् अत्यंत हुशार आणि चिकित्सक असत. त्यामुळे या विषयाची भरपूर तयारी करून मगच वर्गात जावं लागे. प्रज्ञा आणि ज्ञानाच्या खोलीचा अक्षरश: कस लागत असे. मी या विद्यार्थ्यांना देहू, आळंदी आणि पंढरपूरला घेऊन जाई. ज्ञानेश्वरीवरची प्रवचनं ऐकवत असे. तत्त्वज्ञान आणि धामिर्क संशोधनाच्या त्या काळात मी तुकारामांच्या अधिक जवळ गेलो.

तुकारामांचे साडेचार हजाराहून अधिक अभंग मी मुळातून अभ्यासले आहेत. १८६९ मध्ये मुंबई सरकारच्या पुढाकाराने इंदू प्रकाशने प्रसिद्ध केलेल्या गाथेमुळे तुकाराम खऱ्या अर्थाने जनमानसांपर्यंत पोहोचले. आता गाथेच्या अनेक प्रती उपलब्ध असल्या तरी त्या मूळ प्रतीचं महत्त्व कमी होत नाही. तुकाराम अद्वैतावर बोलतात, पर्यावरणावर बोलतात तसंच कौटुंबिक जीवनावरही भाष्य करतात. सामान्य माणसाला संसार नेटका करायला सांगणारे तुकाराम 'अणुरेणुया थोकडा' किंवा 'उरलो उपकारापुरता' या अभंगांमधून उच्च दर्जाचं तत्त्वज्ञान सांगून जातात. ईश्वरावर नितान्त श्रद्ध ठेवत माझ्या वाटचालीत प्रत्यक्ष 'तो' माझं बोट धरून चालवतो हे सांगताना 'जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती, चालविशी हाती धरोनिया' असं म्हणतात तेव्हा सगळी वाटचालच सोपी होऊन जाते. विठ्ठलभक्तीमध्ये तल्लीन झालेला हा संत 'माझी विठाई माऊली' म्हणत 'घेई घेई वाचे, गोड नाम विठोबाचे' म्हणत विठोबमय झालेला दिसतो. 'वृक्षवल्ली आम्हा सोयरे म्हणणारे तुकाराम पर्यावरणाची चिंता वाहणाऱ्या आजच्या काळाच्या कितीतरी पुढे होते.

तुकोबांवर मी अनेक ठिकाणी संशोधनपर निबंध सादर केलेत, अनेक व्याख्यानांमधून बोललोय. प्रत्येक वेळी ते मला नव्याने सापडतात. १९९८ मध्ये रोम विद्यापीठातल्या एका परिसंवादामध्ये 'मेन ऑफ पीस इन डिफरण्ट रिलिजन्स' या विषयावर मी तुकोबांवर बोललो. मॉस्कोमध्ये 'हाऊस अॅण्ड होम इन महाराष्ट्र' या विषयावर बोललो. 'सासर माहेर अॅण्टिथेसिस इन अभंगाज ऑफ तुकाराम : फ्रॉम एलिनेशन ऑफ फुलफिलमेण्ट' हा निबंध सादर केलाय. बेळगाव, पुणे आणि र्वध्याच्या विद्यापीठांनी आयोजित केलेल्या व्याख्यानांमध्ये मी अनेकदा तुकारामांसंबंधी बोललो आहे.

जाता जाता एक महत्त्वाची गोष्ट नमूद करावीशी वाटते. आज महाराष्ट्रासह देशाभरात शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या मोठ्या प्रमाणात होत आहेत. शेतकऱ्यांच्या कर्जमाफीची योजना सरकारने जाहीर केली आहे, हे सरकारचं कर्तव्यच आहे. तुकारामांच्या काळातही १६३०-३१मध्ये मोठा दुष्काळ पडला होता. त्यात त्यांची पत्नी, मुलं भाऊ गेले. जवळचे आप्त एकेक करून गेल्यावरही ते खचले नाहीत. तात्कालिन धर्ममार्तंडांकडून छळ झाला तरी परिस्थितीने गांजून त्यांनी आत्महत्येचा विचार कधी केला नाही. हे उदाहरण मला खूप मोलाचं वाटतं. शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या थांबवण्यासाठी केवळ कर्जमाफीची मलमपट्टी उपयोगाची नाही तर त्यांना मानसिक आणि आध्यात्मिक बळ देणं गरजेचं आहे. आपल्या शरीराच्या गरजा असतात तशा आत्म्याच्याही गरजा असतात. संकटांमध्ये आत्मिक बळच माणसाला तारून नेतं. त्यामुळे सरकारपेक्षाही धामिर्क नेत्यांवर ही जबाबदारी जास्त आहे, असं मला वाटतं. आपल्या परंपरेमध्ये, धर्मांमध्ये तेवढं बळ नक्की आहे. एकदा शेतकरी मनाने मजबूत झाला की आत्महत्या तर सोडाच पण आपल्या हक्कांसाठी भांडण्याचं बळही त्याला येईल.

मला माहीत आहे, तुकाराम हे सगळ्या प्रश्नांवरचं उत्तर असू शकत नाही, कोणी तसा दावाही करणार नाही. पण आधुनिकता, जागतिकीकरण, कम्प्युटरायझेशनच्या रेट्यात ऐहिक जीवन सुखकारक होऊनही सर्व प्रश्न सुटणार नाहीत तर ते अधिक गंभीर स्वरूप धारण करून समोर येताहेत. ते सोडवण्यासाठी मानवता आणि करुणा हीच मूल्यं महत्त्वाची ठरतील आणि म्हणूनच 'जे का रंजले गांजले, त्यासी म्हणे जो आपुले' असं म्हणणारा तुकाराम मला मोठा वाटतो.

- शब्दांकन: प्रगती बाणखेले