स्वत:च्या बळावर, कोणाच्या तरी प्रेरणेने, सरकारी योजनांच्या आधारे महाराष्ट्रातील अनेक गावांमध्ये सुधारणेची प्रक्रिया सुरू झाली आहे. त्याला खरा विकास म्हणायचा, की विकासाची प्रक्रिया? यासारख्या प्रश्‍नांचा वेध घेण्याचा प्रयत्न, छोट्याशा संवाद-मंथनातून...

त्या गावाची परिस्थिती फारच वाईट होती. पाऊस कमी होता त्यामुळे शेतीही तशी पिकत नव्हती. लोकांची परिस्थिती हलाखीची होती. त्याला कंटाळून गावातील बऱ्याच जणांनी रोजगारासाठी शहरात स्थलांतर केले होते. गावात बऱ्याच समस्या होत्या. शिक्षणाच्या सोई नव्हत्या. आरोग्याच्या सुविधा नव्हत्या. चांगले रस्ते नव्हते, वीज नव्हती. या सर्वांना वैतागून लोक व्यसनी बनले होते. लोकांमध्ये अंतर्गत मतभेद, भाऊबंदकी पराकोटीला पोचल्या होत्या. सर्वत्र अस्वच्छता, रोगराई, भूक आणि भांडणे यांचे साम्राज्य होते. एक दिवस गावात एक भला माणूस आला. गावातल्या समस्या त्याने जाणून घेतल्या, लोकांशी संवाद साधला, त्यांना एक केले. श्रमदान, सामूहिक प्रयत्न यांचे महत्त्व समजावले. लोकांना ते पटले. आळस झटकून लोक कामाला लागले. आपला प्रश्‍न आपणच एकत्र सोडवू शकतो असा लोकांना विश्‍वास वाटला आणि जादूची कांडी फिरावी तसा गाव बदलला. सामूहिक कामामुळे लोकांच्या एकीची आवश्‍यकता गावाला पटली. पिढ्यान्‌पिढ्याचे वाद संपुष्टात आले. सर्वजण कसे गुण्यागोविंदाने राहू लागले. आता गावात कसलीच टंचाई नाही. सर्व सुखसोयी आहेत. लोक आपल्या प्रश्‍नांसाठी एकत्र येतात. गावातल्या निवडणुका बिनविरोध होतात. त्याबद्दल गावाचे सर्वत्र कौतुक होत आहे. चांगल्या कामाबद्दल गावाला पुरस्कारही मिळाला आहे. गावात सर्व काही आलबेल आहे. गावाचा विकास होत आहे.

आपल्या देशातील विकास झालेल्या बहुतेक गावांची ही आहे प्रातिनिधिक कथा. यामध्ये फक्त प्रेरणा देणारे लोक आणि त्यांची प्रेरणास्थाने बदलतात. बाकी सर्व काही समान राहते. गावांचा विकास होतोय ही चांगली घटना आहे, पण तरीही एका प्रश्‍नाचे उत्तर कुठेतरी अनुत्तरितच राहते. गावात खऱ्या अर्थाने, पूर्णपणे विकास झाला असे म्हणायचे, की विकासाची प्रक्रिया सुरू आहे, असे म्हणायचे? या प्रश्‍नाचे उत्तर शोधण्यासाठी गावाचा विकास घडविताना ज्यांचा ज्यांचा थेट संबंध आला आहे, अशा अनुभवी लोकांशी संवाद साधला.

पूर्वीची समाजरचना आदर्श
महाराष्ट्रापुरता विचार करायचा झाला, तर आता होऊ घातलेल्या गावातील विकासकामांसाठी अहमदनगर जिल्ह्यातील राळेगणसिद्धी आणि त्यानंतर हिवरेबाजार ही दोन गावे आदर्शवत मानली जातात. इच्छाशक्तीतून समूहशक्ती आणि समूहशक्तितून श्रमाधारित विकासकार्य यासाठी ही दोन गावे उत्कृष्ट नमुने ठरावीत. अशा या गावांपैकी हिवरेबाजारचे आदर्श सरपंच पोपटराव पवार यांनी गावाच्या विकासासाठी गावातील लोकांच्या एकीला महत्त्व असल्याचे सांगितले आहे. त्याबरोबरच लोकांचे आंतरिक सहकार्य आणि सद्भावना यांचाही गावाच्या विकासात मोलाचा वाटा असल्याचे पोपटरावांचे अनुभवी मत आहे.

याविषयी ते जुन्या काळचा दाखला देतात, फार पूर्वीच्या काळी जी समाजव्यवस्था होती, ती खूप चांगली होती. त्या वेळी लोकांच्या गरजा कमी असत. एक-दुसऱ्यांबद्दल प्रेम आणि सहकार्याची भावना असायची, त्यामुळे ही सर्व गावे गुण्यागोविंदाने नांदायची. परंतु नंतरच्या तांत्रिक सुधारणांच्या काळात माणूस माणसाला पारखा झाला. पैशाला महत्त्व आले. स्वत:कडेच जास्त लक्ष पुरवले गेले आणि त्यानंतर समाज, समूह, गाव या गोष्टींना दुय्यम महत्त्व दिले गेले. त्यातूनच पूर्वी आदर्श असणारी समाजव्यवस्था ढासळली आणि पुन्हा गावांच्या विकासासाठी नव्याने प्रयत्न करण्याची गरज निर्माण झाली. अर्थात यामागे काही दुष्काळ, अतिवृष्टी यांसारखी नैसर्गिक कारणेही आहेत, असे असले तरी संकटांच्या काळात एकमेकांना सांभाळून घेण्याची वृत्ती गावच्या उभारणीस नेहमीच हातभार लावत असते, म्हणूनच गावच्या विकासासाठी लोकांचा सहभाग महत्त्वाचा असल्याचे पोपटराव पवार सांगतात.

महाराष्ट्र शासनाने संत गाडगेबाबा स्वच्छता अभियानासारख्या योजना राबविल्यामुळे खेडेगावातील जनमानसावर त्याचा निश्‍चितच चांगला परिणाम झाला. केवळ झाडू आणि लोकांची श्रमशक्ती एवढ्या कमी भांडवलावर राज्यातील गावंच्या गावं भविष्यातील विकासासाठी होत आहे. पैकी काही सुधारलीही आहेत.

सुधारणेच्या प्रयत्नात सातत्य हवेच
गाडगेबाबा स्वच्छता अभियानातून विकास केलेल्या गावांना बक्षिसे दिली जातात, त्यामुळे गावागावांत स्पर्धा निर्माण होते. कधी कधी ही स्पर्धा इतकी पराकोटीला जाते की "बक्षीस देत असाल तरच अभियानात उतरतो' अशी काही गावांची मानसिकता तयार होते. त्यातूनच त्यांच्या सुधारणांच्या कामाला कुठेतरी खीळ बसते. अशी बरीच गावं बघण्यात आली. तेथील गावकऱ्यांचे म्हणणे असते की "मागच्या खेपेला थोडक्‍यात आमच्या गावाचा "नंबर' हुकला. शेजारच्या गावालाच बक्षीस मिळालं, मग आम्ही का म्हणून प्रयत्न करायचे?' या ठिकाणी विकास खुंटतो. बक्षीस मिळवण्यापुरते गावकरी झटून कामाला लागतात व बक्षीस मिळाले किंवा नाही मिळाले तरी नंतर या ना त्या कारणाने शिथिल होतात, त्यामुळे पुन्हा प्रश्‍न येतो तो खरा विकास झाला का?

सातारा जिल्ह्यातील बेबलेवाडी या गावचा आपल्या इच्छाशक्ती आणि अथक प्रयत्नांच्या जोरावर संपूर्ण कायापालट घडविणारे डॉ. अविनाश पोळ यांचे मात्र बक्षिसांच्या बाबत पूर्णत: भिन्न मत आहे. बक्षीस हे त्या-त्या गावाला प्रोत्साहन देण्यासाठी, त्याच्या पाठीवर थाप मारण्यासाठी दिलेले असते. त्यामागे रकमेचा तसा काही संबंध नसतो. उद्देश हा असतो की त्या गावाने आपले हे विकासकाम भविष्यातही असेच पुढे सुरू ठेवावे. इतकेच नाही तर आजूबाजूच्या चार गावांनाही आपल्या कामाद्वारे प्रेरणा द्यावी, म्हणूनच गावाच्या विकासात सातत्य महत्त्वाचे आहे. हे सातत्य राखले तरच ते गाव खऱ्या अर्थाने विकसित होऊ शकते, असे डॉ. पोळ यांना वाटते. अर्थात ग्रामस्वच्छता अभियानामुळे अनेक गावांमध्ये बराच मोठा बदल होतो आहे, लोक एकत्र येतात, आपल्या प्रश्‍नावर चर्चा करतात आणि त्यांची सोडवणूक स्वत:च करतात. त्यासाठी दुसऱ्याच्या मदतीवर किंवा सरकारच्या मदतीवर त्यांचे अवलंबित्व कमी होते. अशा या संघटित श्रमशक्तितूनच विकासाला दिशा मिळत असते. म्हणूनच गावांचे स्वावलंबन हा महात्मा गांधी यांना अभिप्रेत असलेला विचार या ठिकाणी कुठेतरी प्रत्यक्षात अमलात येतो. ही खरेच गावाच्या विकासाच्या दृष्टीने मोठी गोष्ट आहे. याचाच अर्थ एखाद्या गावचा विकास मोजताना डॉ. पोळ यांनी सांगितलेल्या, तसेच प्रत्यक्ष अनुभवलेल्या "सहकार्य आणि स्वावलंबन' या फूटपट्टीचा वापर आवश्‍यक ठरतो.

गावची सुधारणा ही दीर्घकाळची प्रक्रिया
बुलडाणा जिल्ह्यातील संग्रामपूर तालुक्‍यातील वकाना हे ठरलेले गाव. गावात आतापर्यंत झालेल्या विकासकामांमुळे गावाला सातत्याने जिल्हा पातळीवर प्रथम क्रमांक मिळाला आहे. श्रमदानातून बांधलेले बंधारे आणि त्यातून यशस्वीरीत्या सोडविलेला पाण्याचा प्रश्‍न हे या गावाने केलेले महत्त्वाचे काम. याशिवाय रस्ते, सौरदिवे, सेंद्रिय शेती, बचत गट, समाजमंदिर, वाचनालय. बिनविरोध निवडणुका, खतोत्पादक शौचालये अशी कितीतरी कामे या गावांत झाली आहेत. गावात पाऊल ठेवल्यावरच प्रसन्न वाटते. सगळे काही जिथल्या तिथे चकाचक. विशेष म्हणजे गावाने हे करताना सातत्य ठेवले आहे. गावातल्या या सर्व सुधारणांचा परिणाम असा झाला, की आजूबाजूच्या गावांनीही प्रेरणा घेऊन सुधारणा केल्या आणि बक्षिसे मिळविली.

आता हे सर्व गाव मिळून जलसंधारणासारख्या महत्त्वाच्या प्रश्‍नावर कायमस्वरूपी तोडगा काढत आहेत. अर्थात या गावांना सुधारणेची प्रेरणा देणारे हात वेगळेच आहेत. समाजकामाची खऱ्या अर्थाने आस असलेली बुलडाणा येथील ही सर्व तरुण मंडळी आहेत. त्यांच्यापैकीच एक असलेले आशुतोष देशपांडे यांच्या म्हणण्यानुसार गावाचा विकास ही काही रातोरात होणारी गोष्ट नाही. विकास ही दीर्घकाळ चालणारी प्रक्रिया आहे. केवळ भौतिक सोयी केल्या म्हणजे विकास झाला असे नाही तर लोकांच्या दृष्टिकोनात बदल होणेही तेवढेच महत्त्वाचे आहे. गावच्या विकासामध्ये या तरुणांनी पुढील पैलूंना महत्त्व दिले आहे. अन्न स्वावलंबन, वस्त्र स्वावलंबन, जल स्वावलंबन, शिक्षण स्वावलंबन, आरोग्य स्वावलंबन आणि त्याच्या जोडीला श्रमदान. गावाच्या विकासात या सर्व गोष्टींचे महत्त्व असते असे त्यांचे मत आहे.

शिवारात वावरताना
गावाचा विकास केवळ गावातील उंबरठ्यांभोवतीच केंद्रित करून चालणार नाही, तर तो गावठाणाबाहेर शिवारापर्यंत झाला पाहिजे. म्हणजेच गावठाणाबरोबर शेतीचाही विकास व्हायला हवा, कारण ग्रामीण अर्थव्यवस्था जवळजवळ शेतीवरच अवलंबून असते. शिंगवे-तुकाई हे नगर जिल्ह्यातील असेच एक शेतीनिष्ठ गाव. श्रमदानाने जल व मृद्‌संधारणाची कामे करून शेतीच्या बाबतीत या गावाने वेगळीच क्रांती केली. गावात आज कांदा व गाजर यांचे एकत्रित उत्पादन घेतले जाते व सर्व शेतकऱ्यांचा माल एकाच बाजारपेठेत विकला जातो. बाजारपेठेच्या बाबतीत इथल्या शेतकऱ्यांनी थेट बंगळूरपर्यंत मजल मारली आहे. बुलडाणा जिल्ह्यातील जानेफळ हेही असेच एक गाव. सीताफळ, टोमॅटो आणि साग या पिकांबाबत गावाची आघाडी आहे. पारंपरिक पीकपद्धतीत बदल हे या गावाचे वैशिष्ट्य आहे. या दोन्हीही गावांनी प्रयत्नपूर्वक मिळविलेले यश निश्‍चितच कौतुकास्पद आहे.

याच अनुषंगाने शेती या दृष्टीने गावाचा विकास कसा असावा, किंवा गावाच्या विकासात शेतीचे, पर्यावरणाचे स्थान काय, असा प्रश्‍न अमरावती जिल्ह्यातील रवाळा गावचे सेंद्रिय शेतीतज्ज्ञ वसंत फुटाणे यांना विचारला. श्री. फुटाणे यांनी स्वत:ला "शाश्‍वत शेती'च्या कामासाठी वाहून घेतलेले आहे. "संवाद' या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांचे काम चालते. या प्रश्‍नावर उत्तर देताना वसंत फुटाणे, पिकांच्या जैवविविधतेवर भर देतात. त्याबरोबरच मातीचा कस आणि उत्पादकता टिकविणे याला ते प्राधान्य देतात. एकाच पद्धतीच्या पिकाच्या मागे न लागता आपल्या गरजांसाठी आवश्‍यक असणाऱ्या वेगवेगळ्या पिकांचा विचार शेतीमध्ये व्हावा असे त्यांना वाटते. आपल्या सर्वच अन्नधान्याच्या गरजा शेतीतून भागविल्या जाव्यात. आधी आपल्याला व लेकराबाळांना पुरेसे अन्न मिळावे आणि मग त्याच्या विक्रीचा, निर्यातीचा विचार व्हावा, असे श्री. फुटाणे यांना वाटते. त्यासाठी जैवविविधता हा उपाय असू शकतो असे त्यांचे मत आहे. थोडक्‍यात विकास म्हणजे काय? तर आपल्याकडे असलेली नैसर्गिक साधनसंपत्ती उदा. माती, पाणी, वेगवेगळी पिके यांचा ठेवा पुढच्या पिढीसाठी जतन करणे असा त्यांचा दृष्टिकोन आहे.

सक्ती किती परिणामकारक?
"गावचा विकास' हा विषय डोळ्यापुढे ठेवून सहकाऱ्यांशी चर्चा केली. चर्चेदरम्यान कुणी गावात सर्व सोयी असणे म्हणजे विकास असे मत कुणी मांडले, तर शेतीसंबंधी बदल असे मत कुणी मांडले. गावातच रोजगाराची निर्मिती व्हावी असे कुणी मांडले. तर एकत्र येऊन नैतिक मूल्यावर आधारित विकास असेही मत या चर्चेमध्ये मांडले गेले. आम्ही सर्व मित्र अशी चर्चा करत असतानाच फोन खणखणला.
"हॅलो, मी रत्नागिरीच्या अमूक गावाहून अमूक-अमूक बोलतोय ' पलीकडून आवाज आला.
"अच्छा! बोला,'
अहो, झालं काय, की ती हागणदारीमुक्त गाव योजना आहे ना? ती आमच्यावर लादली जातेय!'
ती कशी?

अहो, अधिकारी मंडळी सक्काळीच आमच्या गावात येतात आणि आमच्यामागे शौचालयं बांधा असा लकडा लावतात. आता इथं पाऊस चालू आहे. आम्ही म्हणतो पाऊस थांबू देत, मग करू संडास बांधण्याची कामं...!
..., बरं मग?

अहो, गावाच्या स्वच्छतेसाठी संडास बांधणं बरोबर आहे, पण त्यासाठी बळजबरी कशाला? आता पावसाळा आहे. बांधकामाच्या विटांचे भाव अडीच हजारावर गेलेत. ते परवडत नाही हो. शिवाय शौचालय बांधल्यावर त्याच्या ड्रेनेजची नीट व्यवस्था व्हायला पाहिजे ते असं घाईत कसं होणार? आणि मग अशा घाईमुळे ही कामं चांगली होतील का? शिवाय हागणदारीमुक्त गावाचा मूळ उद्देशच त्यामुळे सफल होणार नाही...'

असं बरेच ते काही सांगत होते....

हे ऐकल्यावर विचार आला, की अनेक गावे तशी सुधारणेकडे वाटचाल करत आहेत. गावांचा विकास होत आहे. बऱ्याच गावांना पुरस्कार मिळाल्याचेही आपण ऐकतो, लिहितोही. त्यामागे त्या-त्या गावातील लोकांचे, खरेच प्रामाणिक प्रयत्न असतात. लोक एकत्र येतात आणि गावच्या विकासास हातभार लावतात. यामागे कधी पोपटराव पवार नावाच्या जागरूक आणि शिकलेल्या तरुणाची प्रेरणा असते, तर कधी मनीषा म्हैसकरांसारख्या जबाबदार अधिकाऱ्याचा सहभाग असतो. प्रेरणा आणि प्रयत्न कोणाचेही असोत, योजना काहीही असो पण गावाचा विकास होतोय हे मात्र जाणवते. परंतु तरीही अशा प्रकारच्या फोननंतर योजनांच्या माध्यमातून होणाऱ्या विकासाबद्दल कुठेतरी किंतु निर्माण होतोच. अर्थातच त्याचे निरसन कोणा तज्ज्ञांमार्फतच व्हायला हवे.

गावकऱ्यांची मानसिकता बदलायला हवी
गाव सुधारावे म्हणून संबंधित योजना त्या गावावर लादणे योग्य आहे का? असा प्रश्‍न गोवर्धन, नाशिक येथील श्रीकांत नावरेकर यांना विचारला. केवळ "सफाई' या विषयावर प्रबोधन, प्रयोग, प्रशिक्षण आणि प्रसार या माध्यमांतून समाजासाठी वाहून घेतलेल्या "निर्मल ग्राम निर्माण केंद्र' या संस्थेच्या माध्यमातून ते काम करतात. मोठ्या भगिनी नीलूताई , पत्नी सौ. संध्या आणि स्वत: श्रीकांत नावरेकर यांनी स्वच्छतेविषयीच्या बहुमोल कार्यासाठी वाहून घेतले आहे. आतापर्यंत अनेक शासकीय अधिकारी, शिक्षक, शेतकरी, गवंडी, विद्यार्थी आणि वैयक्तिक नागरिकांच्या गटांनी संस्थेकडून सफाईचे धडे घेतले आहेत. सध्या केंद्र शासनातर्फे सुरू असलेल्या निर्मल ग्राम योजनेच्या कामांच्या मूल्यमापनाची काही जिल्ह्यांसाठीची जबाबदारी नावरेकरांकडे आहे.

यासंबंधी प्रश्‍नावर उत्तर देताना नावरेकर म्हणतात, की योजना योग्य असली तरी लोकांचे पूर्णपणे प्रबोधन झाल्याशिवाय त्याची अंमलबजावणी संबंधित गावावर करू नये. लोकांच्या इच्छेविरुद्ध केलेल्या गोष्टी नंतर टिकतीलच असे नाही, याबाबत गावांच्या मूल्यमापनातील आपले अनुभव ते सांगतात. ज्या-ज्या ठिकाणी अधिकारी, पुढारी वगैरेंच्या माध्यमातून "हागणदारीमुक्त गाव' या सारखी योजना गावावर लादली गेली आहे. त्या ठिकाणी सुरवातीला चित्र बरे दिसत असले, प्रत्यक्षात शौचालयांची बांधकामे दिसत असली, तरी नंतर मात्र त्यांच्या वापराबद्दल संबंधित गावकरी उदासीन असतात. अनेकांनी वर्षभरातच अशा शौचालयांचे "न्हाणीघरात' रूपांतर केले, तर काहींनी कोंबड्या, सरपण वगैरे ठेवण्यासाठी त्याचा वापर केला. या शिवाय सध्या जी काही शौचालयांची कामे सुरू आहेत, त्यामध्ये तांत्रिकदृष्ट्या अजिबात शास्त्रशुद्धपणा नाही, खरे तर या सर्व शौचालयांपासून उत्तम प्रकारचे "सोनखत' मिळू शकते. त्याचा उपयोग शे तीसाठी होऊन गावातील शेतीच्या खताची गरज गावातूनच भागू शकते, परंतु या योजनेअंतर्गत असे चित्र कुठल्याच गावात बघायला मिळाले नसल्याचा नावरेकरांचा अनुभव आहे.

मग या योजनेचा गावोगावच्या विकासासाठी काय हातभार लागला? असा प्रश्‍न नावरेकरांना विचारला असता त्याचे उत्तर फारच सकारात्मक मिळते. मुळात "निर्मल ग्राम योजना' किंवा "हागणदारीमुक्त' गाव या अभियानामुळे स्वच्छतेबद्दल गावांमध्ये जागृती येत चालली आहे. विशेषत: महिलांच्या दृष्टीने ही योजना फारच उपयोगी आहे, कारण पूर्वी बहुतेक गावांत शौचालयांची सोय नसल्याने महिलावर्गाची फारच कुचंबणा व्हायची ती आता कमी होतेय. शिवाय ही योजना राबवीत असताना महिला आणि तरुणांचाही चांगला सहभाग लाभतो आहे. पूर्वी गावागावांमध्ये विकासासाठी स्पर्धा असत, निर्मल ग्राम योजनेमुळे आता ती पुढारी आणि अधिकाऱ्यांत निर्माण झाली आहे. साहजिकच त्याचा लाभ अप्रत्यक्षपणे आपसुकच संबंधित गावाला मिळतो आहे, असे असले तरी गावचा विकास हा पैलू लक्षात घेता त्या दृष्टीने होणारी विकासकामे ही दीर्घकाळ टिकणारी, तंत्रदृष्ट्या अचूक असणारी आणि लोकांना त्याबद्दल ज्ञान असणारी असतील, तर विकासकामात त्याचा निश्‍चितच सकारात्मक बदल होईल असा विश्‍वास श्रीकांत नावरेकरांना वाटतो.

स्त्रियांचे सबलीकरण आवश्‍यक
गावचा विकास होत असताना इतर सर्व पैलूंबरोबरच स्त्रीशक्ती हा सुद्धा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. गावचा विकास मोजताना त्या गावातील स्त्रियांचे स्थान काय? ही गोष्ट आधी लक्षात घ्यावी असा विचार सामाजिक कार्यकर्त्या रत्नाताई कांबळे मांडतात. नगर जिल्ह्यातील भंडारदरा, राजूर या ठिकाणच्या आदिवासी गावांत स्त्रिया आणि आरोग्य या गोष्टींना केंद्रस्थानी ठेवून रत्नाताई कांबळे आणि त्यांचे सहकारी काम करतात. आज एकविसाव्या शतकातही खेडेगावातील स्त्रियांची परिस्थिती बदललेली नाही, त्यामुळे गावच्या विकासाबद्दल भाष्य करताना स्त्रियांच्या सबलीकरणालाही तेवढेच महत्त्व दिले पाहिजे, असे रत्नाताईंना वाटते.

गावांमधील सार्वजनिक स्वच्छतेपासून महिला सबलीकरणापर्यंत व शेतीवाडीपासून आरोग्यापर्यंतचे अनेक प्रश्‍न सोडवणे, ग्रामस्थांचे जीवन आधीपेक्षा सुसह्य करणे म्हणजे गावाचा विकास असे ढोबळ मानले जाते. तरीही या क्षेत्रात वेगवेगळ्या पातळ्यांवर प्रत्यक्ष काम करणाऱ्या तज्ज्ञांशी आपण या लेखातून बोललो. खरे तर गावचा विकास आणि त्याचे पैलू हा विषय फारच मोठा आहे. एका लेखामध्ये तो बंदिस्त करणे शक्‍यच नाही, अनेक विषय हाताळून झाले तरीही काहीतरी राहिले असे या ठिकाणी वाटत राहील.