धर्मानंद कोसंबी (जन्म ९-१०-१८७६) गोव्याच्या साखवाळ खेड्यातले. २१व्या वर्षी त्यांनी मराठीतील एका नियतकालिकात गौतम बुद्धावरील लेख वाचला आणि ते प्रभावित झाले. उत्सुकतेपोटी पुणे,काशी, गया येथे त्यांनी संस्कृतचे शिक्षण घेतले. पुढे नेपाळ, ब्रह्मदेश आणि श्रीलंका देशात बुद्धविहारात जाऊन त्यांनी पाली भाषेतून बुद्ध वाङ्मयाचा अभ्यास केला. भिक्षू धर्माची दीक्षा घेतली. पुढे त्यांनी गृहस्थाश्रम स्वीकारला. (लग्न पूर्वीच झाले होते.)

देश विदेशातून त्यांनी अध्यापन केले. बुद्ध धर्मातील वाङ्मय संपादित/टीका लिहून प्रसिद्ध केले. विसुद्धीमग्ग ह्या पालि ग्रंथाचे त्यांनी संपादन केले. दामोदर धर्मानंद कोसंबी (गणितज्ञ आणि प्राच्यविद्यापंडित) हे त्यांचे पुत्र. महात्मा गांधींच्या विचाराने ते प्रभावित झाले होते. त्यांनी सत्याग्रहात भाग घेतला. त्यांचे निधन सेवाग्राम येथे १९४७ साली झाले. मराठीतील भगवान बुद्ध हे त्यांचे एक महत्त्वाचे पुस्तक.

पुस्तक दोन भागात आहे. हे पुस्तक नुकतेच 'मराठी पुस्तके' वर आले आहे. पहिल्या भागात सुरुवातीसच आलेले उषादेवीवरचे विवेचन पाहिले तर त्यांच्या अभ्यासाची ओळख होते.

लोकमान्यांच्या मतें ही आणि अशा तर्‍हेच्या दुसर्‍या ऋचा उत्तर ध्रुवाकडील उष:कालाला उद्देशून लिहिलेल्या आहेत; दीर्घकाळपर्यंत उषा वरुणगृहांत जातात, म्हणजे तिकडे सहा महिनेपर्यंत अंधार असतो, असा अर्थ असला पाहिजे. परंतु याच सूक्ताच्या बाराव्या ऋचेंत ‘अश्वावतीर्गोमती-र्विश्ववारा’ हीं उषा देवीचीं विशेषणें सापडतात. ‘ज्यांच्याकडे पुष्कळ घोडे आणि गाई आहेत, आणि ज्या सर्वांना पूज्य आहेत’ असा त्यांचा अर्थ.* (* येथे उषा बहुवचनान्त आहे.)

पुढे बाबिलोनियन इश्तर् (आजचे ईस्टर) आणि उषा यांच्यातील साम्यस्थळे ते देतात.

तम्मुज किंवा दमुत्सि (वैदिक दमूनस्) या देवावर इश्तरचें प्रेम जडतें. पण तो एकाएकी मरण पावतो. त्याला जिंवत करण्यासाठी अमृत आणण्याच्या हेतूने इश्तर पाताळांत प्रवेश करते. तेथील राणी अल्लतु ही इश्तरची बहीण. तरी ती इश्तरचा भयंकर छळ करते; क्रमश: तिचे सर्व दागिने काढून घ्यावयास लावून तिला रोगी बनवते आणि कैदेंत टाकते. चार किंवा सहा महिने अशा रीतीने दु:ख आणि कैद भोगल्यावर अल्लतूकडून इश्तरला अमृत मिळतें; आणि ती पुन्हा पृथ्वीवर येते. इश्तरच्या दुसर्यान अनेक दंतकथा आहेत, पण त्यांत ही दंतकथा प्रमुख दिसते. हिचें वर्णन सर्व बाबिलोनियन वाङ्मयांत आढळतें. ऋग्वेदांतील वरच्या सारख्या ऋचांचा संबंध या दंतकथेशीं आहे यांत संशय बाळगण्याचें कारण नाही.

दास आणि आर्य यांच्यात झालेले युद्ध आणि त्यातील जयापजयाची कारण मिमांसा त्यांनी केली आहे. बुद्ध कालीन १६ राष्ट्रांचे तपशीलवार वर्णन. विविध कुलांची माहिती. धर्माची स्थिती अशा अनेक अंगाने चरित्र पुढे जाते. जातीभेदावर त्यात विवेचन सापडते. श्रमण कसे होते, त्यांच्यातील फरक, उपनिषद कालीन ऋषी आणि श्रमण यातील साम्य इत्यादीवरून हे चरित्र पुढे जाते. बुद्धाचा जन्म, गृहत्याग, तप आणि बुद्धधर्माची स्थापना याबद्दलचा उहापोह पहिल्या भागात पाहायला मिळतो.

भगवान बुद्धाच्या परिनिर्वाणाच्या दिवशी बुद्धाने डुकराचे मांस खाल्ले त्यात तो आजारी पडला अशी कथा आहे. या कथेचा उहापोह कोसंबी करतात्. ते दुसर्‍या भागात.

परिनिर्वाणाच्या दिवशी बुद्ध भगवन्ताने चुन्द लोहाराच्या घरी डुकरांचे मांस खाल्लें, आणि आजकालचे बौद्ध भिक्षु देखील कमी जास्ती प्रमाणाने मांसाहार करतात; तेव्हा असा प्रश्न उपस्थित होतो की, अहिंसेला परमधर्म समजणार्या बुद्धाचें आणि त्याच्या अनुयायांचे हे वर्तन क्षम्य आहे काय? या प्रश्नाची चर्चा करणें योग्य वाटतें.
बुद्धाने परिनिर्वाणाच्या दिवशी जो पदार्थ खाल्ला त्याचे नाव ‘सूकरमद्दव’ होतें. त्याच्यावर बुद्धघोषाचार्यांची टीका आहे ती अशी—.
“सूकरमद्दवं ति नातितरूणस्स नातिजिण्णस्स एक जेट्ठकसूकरस्स पवत्तमंसं। तं किर मुदुं चेव सिनिद्घं च होति। तं पटियादापेत्वा साधुकं पचापेत्वा ति अत्थो। एके भणन्ति, सूकरमद्दवं ति पन मुदुओदनस्स पञ्चगोरसयूसपाचनविधानस्स नाममेतं, यथा गवपानं नाम पाकनामं ति । केचि भणन्ति सूकरमद्दवं नाम रसायनविधि, तं पन रसायनत्थे आगच्छति, तं चुन्देन भगवतो परिनिब्बानं न भवेय्या ति रसायनं पटियत्तं ति।”
‘सूकरमद्दव म्हणजे फार तरूण नव्हे व फार वृद्ध नव्हे, पण जो अगदी लहान पोराहून वयाने मोठा अशा डुकराचें शिजविलेलें मांस. तें मृदु आणि स्निग्ध असतें. तें तयार करवून म्हणजे उत्तम रीतीने शिजवूंन असा अर्थ समजावा. कित्येक म्हणतात, पंचगोरसाने तयार केलेल्या मृदु अन्नाचें हें नावं आहे. जसें गवपान हे एका विशिष्ट पक्वान्नाचें नांव. कोणी म्हणतात, सूकरमद्दव नावांचे एक रसायन होतें. रसायनार्थी त्या शब्दाचा उपयोग करण्यांत येतो. भगवन्ताचें परिनिर्वाण होऊं नये, एतदर्थ तें चुन्दाने भगवंताला दिलें.’
या टीकेंत सूकरमद्दव शब्दाचा मुख्य अर्थ सूकरमांस असाच करण्यात आला आहे. तथापि तो अर्थ बरोबर होता, याजबद्दल बुद्धघोषाचार्याला खात्री नव्हती. कां की, त्याच वेळी ह्या शब्दाचे आणखी दोन अर्थ करण्यांत येत असत. याशिवाय दोन भिन्न अर्थ उदानअट्ठकथेंत सापडतात, ते असे—

याच भागात विविध महत्त्वाच्या मुद्यांवर चर्चा आढळते. ज्यात आत्मवाद, कर्मयोग, दिनचर्या, जातिभेद, मांसाहार अशी प्रकरणे आहेत.

अजित केसकंबलाचा उच्छेदवादावर त्यांनी असे लिहिले आहे.

उच्छेदवाद

अजित केसकम्बल उच्छेदवादी होता. तो म्हणे, “दान, यज्ञ, होम यांत कांही नाही; चांगल्या वाईट कर्मांचे फळ व परिणाम नाही; इहलोक, परलोक, मातापिता अथवा औपपातिक (देव किंवा नरकवासी) प्राणी नाहीत; इहलोक आणि परलोक जाणून नीट ओळखून दुसर्‍यास शिकवणारे तत्त्वज्ञ व योग मार्गाने जाणारे श्रमण-ब्राम्हण या जगांत नाहीत. मनुष्य चार भूतांचा बनलेला आहे. तो मरतो तेव्हा त्यांच्यातील पृथ्वीधातु पृथ्वीत, आपोधातु जलांत, तेजोधातु तेजांत व वायुधातु वायूंत जाऊन मिळतो, आणि इंद्रिये आकाशाप्रत जातात. मेलेल्या माणसाला तिरडीवर घालून चार पुरुष स्मशानांत नेतात. त्याच्या गुणावगुणांची चर्चा होते, पण अस्थि पांढर्‍या होऊन आहुति भस्मरूप होतात. दानांचे खूळ मूर्ख माणसांनी माजविले आहे. जे कोणी आस्तिकवाद सांगतात, त्यांचे ते बोलणें निवळ खोटे आणि वृथा बडबड आहे. शरीरभेदानंतर शहाण्यांचा आणि मूर्खांचा उच्छेद होतो; ते विनाश पावतात. मरणानंतर त्यांचे काहीही उरत नाही.”

प्रमोद