महाभारतावरून उपस्थित होणारे सारे प्रश्न महाभारतामध्येच उपस्थित केलेले आहेत असे दिसते. न्याय्य आणि अन्य्याय्य अशा अनेक घटना महाभारतात जागोजागी दिसतात. एकाच घटनेकडे पाहण्याच्या अगदी परस्परविरोधी आणि आपापल्या जागी तरीही योग्य वाटणार्‍या भूमिका वेळोवेळी मांडलेल्या दिसतात.

भीष्माने अंबा, अंबिका, अंबालिकांना कुरुवंशसंवर्धनासाठी जिंकून आणल्याच्या अन्यायातून आणि त्यामागील मतभेदातून शिखंडीचा जन्म होतो.
कौतेय आणि माद्रेयांना कुरु कसे म्हणावे? त्यांना राज्य स्वीकारावे का नाही यावर पौरजनांचीही चर्चा होते. दुर्योधन हा प्रश्न उपस्थित करतो.
कर्णाला केवळ सूतपुत्र म्हणून मिळणार्‍या वागणुकीला आव्हान अनेकांनी जागोजागी दिलेले दिसते.
दुर्योधनाची मांडी फोडल्यानंतर बलराम नांगर घेऊन धाऊन जातो.
युधिष्ठिराच्या पत्नीला द्यूतात लावण्याची निर्भर्त्सना आणि बुद्धिभेद स्वतः द्रौपदीही करते.
भीष्म, द्रोण, धृतराष्ट्र् यांनी दुर्योधन, दु:शासनाच्या द्रौपदी वस्त्रहरणाला आळा कसा घातला नाही याचा जाब कृष्णही विचारतो.
युद्ध करावे की नाही ... किंवा ते करणे योग्य की अयोग्य याचा उहापोह तर जागोजागी आहे. कृष्णशिष्टाईचा प्रयत्न आणि अर्जुनकृष्ण गीतासंवाद ही याची ठळकपणे समोर येणारी उदाहरणे म्हणता येतील.
विकर्णाने द्रौपदी वस्त्रहरणास दाखविलेला विरोध आणि महायुद्ध सुरू होण्यापूर्वी काही क्षण युयुत्सुने केलेले पक्षांतर.
जातीव्यवस्थेविषयी अनेकांच्या असणार्‍या वेगवेगळ्या भूमिका - भृगु आणि भारद्वाजाचा याबद्दलचा संवाद (जन्माधिष्ठित, कर्माधिष्ठित इ.)
"सर्वदेवनमस्कारः केशवं प्रतिगच्छति"...
रथीचे रथीशीच, अतिरथीचे अतिरथीशीच युद्ध आणि सायंकाळी शत्रुपक्षाकडे जाऊन विचारपूस करणे यासारखी आजच्या युद्धकाळात जवळपास दुर्मिळ वाटेल अशी नीतिमत्ता हा सहज नियम दिसतो. त्याचवेळी कर्णवध, अभिमन्युवध, पांचालांची आणि पांडवपक्षाची झोपेत झालेली कत्तल असे अनीतिचे प्रसंग...

सगळ्यात कळस सांगायचा झाला तर भगवद्-गीतेमध्ये कर्मण्येवाधिकारस्ते आणि कर्तव्य हेच श्रेष्ठ हा कृष्णसंदेश विजयी होताना दिसतो. परंतु गीता हा महाभारताचा छोटासाच भाग आहे. महत्वाचा जरूर आहे... पण गीता म्हणजे महाभारत नव्हे. गीतेसारखे रत्न महाभारत घुसळून बाहेर पडते आहे अशी कविकल्पना केली तरीही युद्धानंतर झालेला सर्वसंहार आणि करुणता पुन्हा एकदा अर्जुनाने निर्माण केलेले प्रश्नच अनेकांच्या मनात उभे करते. "माझ्या कृत्याने शेवटी काय मिळणार आहे?" ह्या प्रश्नाचे समाधानकारक उत्तर नसेल तर विजय हा पराजयाहूनही भयाण असतो ह्याची स्पष्ट जाणीव महाभारत देऊन जाते.

एक ना अनेक...

"महाभारत" हे कशाचेही उत्तर नाही... अलिकडच्या भाषेत बोलायचे झाले तर महाभारत हे प्राचीन काळी झालेल्या ब्रेनस्टॉर्मिंगचे नोंदणीकरण आहे. महाभारत हे तुम्हाआम्हा भारतीयांची/ भारतवंशीयांची मानसिकता बनविण्यास कारणीभूत ठरते. एकाच महाभारताच्या मुशीतून घडलो तरीही आम्ही एका साच्यातले मात्र वाटत नाही यांत नवल ते काय?

(महाभारत काळातील) एकलव्य

खुलासा - काही तपशील कदाचित चुकलेले असू शकतात. मनात येतील तसे विचार उतरविले आहेत. संदर्भ देण्यात आणि शोधण्यात वेळ घालविलेला नाही.