कांही वर्षांपूर्वीची गोष्ट.त्यावेळी अभियांत्रिकी महाविद्यालयात प्रा.साठे आमचे विभाग प्रमुख होते.ते समयदक्ष होते. वेळापत्रकानुसार असलेले आपले सर्व तास ते नियमितपणे घेत.त्यामुळे ते विद्यार्थिप्रिय होते.
एका सोमवारी कॉलेजात आल्या आल्या बातमी समजली की प्रा.साठे यांना गंभीर अपघात झाला असून ते रुग्णालयात आहेत. आणखी समजले की काल संकष्टी होती.प्रत्येक संकष्टीला चिंचवडच्या मोरया गणपतीला जाण्याचा प्रा.साठे यांचा क्रम होता. त्याप्रमाणे काल दर्शन घेऊन परत येत होते.तेव्हा त्यांच्या स्कूटरला समोरून येणार्‍या ट्रकची (का टेंपोची) धडक बसली. ते दूर जाऊन पडले. कमरेला फ्रॅक्चर झाले.
आमच्या विभागातील आम्हां दोन प्राध्यापकांना पहिली दोन लेक्चरें नव्हती.आम्ही जवळच असलेल्या रुग्णालयात गेलो.एका हाताला मनगटापासून काखेपर्यंत बॅण्डेज,प्लॅस्टर घातलेला एक पाय दोरी बांधून वर केलेला. बॅंडेजच्या पट्ट्य़ांवर पट्ट्या बांधलेल्या कमरेखाली उशांची चळत लावलेली. अशा अवस्थेत असलेले साठेसर आमच्याकडे पाहून क्षीणपणे हसले. त्यांची ती शोचनीय स्थिती पाहून मन हेलावले. अपघातासंबंधी बोलताना ते म्हणाले,
"माझी काहीच चूक नव्हती हो! काय सांगू तुम्हाला? सगळे अचानक घडले. ट्रकच्या रूपात अंगावर रोंरावत येणारा साक्षात मृत्यू मी काल पाहिला. क्षणभर वाटले आता संपले सगळे! वाचण्याची आशाच दिसत नव्हती. स्कूटरवरून दूर उडालो. पडलो तिथे शेजारीच मोठा दगड होता. त्यावर डोके आपटते तर कपाळमोक्षच झाला असता. थोडक्यात वाचलो. ही केवळ त्या मोरयाची कृपा."
शेवटचे वाक्य ऐकून मी स्तंभित झालो. वाटले केवढी ही श्रद्धा!
"सर ,तुम्ही लौकर बरे होऊन कॉलेजला यायला लागाल आणि वर्गावर जाऊन ताससुद्धा ध्यायला लागाल. काही दिवस सक्तीची विश्रांती आहे".असे काही धीराचे औपचारिक शब्द बोललो. प्रा.साठे पुन्हा क्षीण करुण मुद्रेने हसले.त्यांची परिस्थिती गंभीर दिसत होती.आम्ही दोघे परतलो.
नंतर आम्हा दोघांचे त्या प्रसंगाविषयी बोलणे झाले. शेवटी मी विचारले."वाचलो ही त्या मोरयाची कृपा असे प्रा.साठे म्हणतात ते तुम्हाला पटते का?"
"तुम्हीच पाहाना! किती गंभीर अपघात होता.जवळच्या दगडावर डोके आपटले नाही म्हणून वाचले.थोडक्यात बचावले."
"ते तर खरेच.पण ही त्या मोरयाची कृपा?"
"हो.मला तसेच वाटते.मरता मरता वाचले त्याचे दुसरे कोणते स्पष्टीकरण देता येईल?इतक्या जवळ असलेल्या दगडावर डोके आपटले नाही त्याचे अन्य कारण काय?"
""समजा डोके दगडावर आपटले असते. तर ते आपटण्याचे जे कारण तेच न आपटण्याचे कारण."
"दोघांचे कारण एकच? हे तुमचे तर्कशास्त्र अजब दिसते."
"हो.एकच स्पष्टीकरण.योगायोग,यदृच्छा.आपण वाहन चालवतो तेव्हा कित्येक संभाव्य वाटणारे अपघात केवळ योगायोगाने टळल्याचा अनुभव येतो.त्या प्रत्येक वेळी देवाची कृपा कारणीभूत असते का?"
"टळलेल्या संभाव्य घटनेविषयी मी म्हणत नाही.तो योगायोग असू शकतो.पण अगदी जीवावर बेतणार्‍या अपघातातून वाचल्यावर देवाच्या कृपेचा प्रत्यय येणे स्वाभाविक आहे."
"आपल्या भक्ताच्या अपघाताविषयी मोरयाला नेमके कधी कळले असेल? टक्कर होण्यापूर्वी की झाली त्या क्षणीच? कारण धडक तर बसलीच. डोके दगडावर आपटणार नाही एवढे मोरयाने पाहिले असे म्हणायचे का?"
"मला काही म्हणायचे नाही. मी एवढा विचार करीत नाही. देव सर्वज्ञ आहे. पुढे काय होणार ते सर्व त्याला आधी कळत असणार."
"हो ना? मग मोरयाने हा अपघात घडू कसा दिला? आपल्या भक्ताला पूर्णपणे वाचविणे देवाला अशक्य होते काय? जीव वाचला हे खरे ,पण आता अंथरुणाला खिळून आहेत. न चुकता प्रत्येक संकष्टीला श्रद्धापूर्वक मोरयादर्शन घेणारे हे निष्ठावंत भक्त किती यातना भोगत आहेत! ही त्या मोरयाची कृपा का?"
"देवाला अशक्य असे काही नाही.पण त्याची करणी अतर्क्य असते. देवाने असे का केले याचे कारण आपल्याला समजणार नाही."
"असे म्हणणे ही माझ्या मते पळवाट आहे . मुळात असत्य गृहीतक खरे मानायचे. मग त्याच्याशी विसंगत गोष्टी घडू लागल्या की आकाशाकडे डोळे लावून ’हे प्रभो विभो अगाध किती तव करणी।’ असे म्हणायचे."
"तुम्हांला नेमके काय सुचवायचे आहे ते मला समजत नाही."
"ते असूं द्या सर. आपण एका प्रसंगाचा विचार करू. काल्पनिक आहे पण अवास्तव नाही. समजा एका बसमध्ये चाळीस प्रवासी आहेत. त्यांत तीस आस्तिक असून दहा नास्तिक आहेत. दोन वेगळे गट आहेत असे नव्हे. आस्तिक-नास्तिक बसमध्ये कसेही विखरून बसले आहेत."
"तुम्हाला हे कसे समजले? तुम्ही त्या सर्वांकडून प्रश्नावली भरून घेतली होती काय?"
"अहो सर,ही काल्पनिक घटना आहे असे मी प्रारंभीच सांगितले.तसेच समजा असेही म्हणालो."
"बरे बरे! पुढे काय ते सांगा."
"दुर्दैवाने त्या बसला अपघात झाला.त्यात दहा जण मृत्युमुखी पडले.दहाजण गंभीर जखमी झाले.तर वीस जणांना कांहीच लागले नाही. हे वीस जण पूर्णपणे वाचले ही देवाची कृपा समजायची ना?"
"होय. ज्या अपघातात दहाजण दगावले. दहाजण गंभीर जखमी झाले, त्यात वीस जणांना काहीच लागले नाही ही देवाची कृपा नाहीतर काय?"
" हे वीस जण श्रद्धाळू देवभक्तच असतील असे तुम्हाला वाटते का? नास्तिकांवर देवाची कृपा होण्याचे काहीच कारण दिसत नाही."
"देव नि:पक्षपाती असतो. कुणाला वाचवताना हा आस्तिक का नास्तिक असा भेदभाव देव करीत नाही."
" भेदभाव नाही? एकाच बसमधले दहाजण निवर्तले. दहा जखमी झाले. तर वीसजण पूर्णतया वाचले. म्हणजे भेदभाव झालाच ना?"
""काय ते प्रत्येकाच्या नशिबाप्रमाणे घडले."
"प्रत्येकाचे दैव? मग देवाच्या कृपेचा प्रश्न कुठे येतो? या विचारसरणीत एकवाक्यता, तर्कसंगत सुसंगतता काही दिसत नाही."
"तुम्ही काहीतरीच प्रश्न विचारता.ईश्वरी लीला अगाध असते हेही तुम्हांला पटत नाही. मग असे काहीतरी सांगावे लागते."
"तसे नव्हे सर.तुम्ही माझ्यापेक्षा ज्येष्ठ आहात. अनुभवी आहात. विद्यार्थ्यांच्या शंकांचे निरसन करण्यात तुमचा हातखंडा आहे. म्हणून शंका विचारल्या. त्या विचारल्याविना मला राहावतच नाही."
"एकतर तुमची देवावर श्रद्धा नाही. अध्यात्माचे काही वाचन नाही. अभ्यास नाही. उपासना, ध्यानधारणा काही नाही. तुमच्याशी या विषयावर चर्चा करण्यात काही अर्थ आहे असे मला वाटत नाही."
"ठीक आहे सर.निघतो मी. आपला अधिक वेळ घेत नाही."...त्यांच्या केबिनमधून बाहेर पडलो.आपुला संवाद आपणाशी सुरू झाला.
"साक्षात् मृत्यू समोर दिसत होता, तरी साठेसरांचा जीव वाचला ही मोरयाची कृपा असेल का?"
"छे: ! भक्ताला देव संकटातून वाचवतो हे केवळ काल्पनिक पुराण कथांत असते. वास्तवात नसते. अपघातात कुणाचा जीव कधी वाचतो तो यदृच्छया. देवाच्या कृपेने नव्हे. देवदर्शनासाठी गेलेल्या भक्तांच्या वाहनाला अपघात होऊन कांहीजण मृत्युमुखी पडल्याच्या बातम्या अनेकदा येतात. अपघात होणे-न होणे याच्याशी वाहनात कोण प्रवासी आहेत याचा काही संबंध असूंच शकत नाही. अपघात देव घडवत नाही. अपघातातून देव वाचवत नाही. हेच तर्कसंगत दिसते."
" समजा या संकष्टीला प्रा.साठे चिंचवडच्या मोरयाला गेले नसते तर अपघात झाला नसता का?"
"निश्चितपणे झाला नसता.ते मुंबई-पुणे मार्गावर गेले नसते तर हा अपघात होण्याचा संभव नव्हता."
"ते घरी असते तरी जवळपास कुठेतरी गणेशदर्शनाला गेले असते. तिथे कदाचित याहीपेक्षा अधिक भयानक अपघात घडला असता."
""असे आपले नुसते म्हणता येईल. पण तसे घडण्याची संभवनीयता अगदीच कमी वाटते."
" म्हणजे असा निष्कर्ष निघतो की--जीव वाचला ही त्या मोरयाची कृपा--यात काही तथ्य नाही. उलट प्रत्येक संकष्टीला चिंचवडच्या मोरयादर्शनाचे व्रत अपघाताला कारणीभूत ठरले.तसे व्रत अंगीकारले नसते तर आज अशा अवस्थेत रुग्णालयात पडून राहावे लागले नसते."
" होय. मला वाटते हेच सत्य आहे.प्रत्येक संकष्टीला चिंचवडच्या मोरयाचे दर्शन घ्यायचे हे व्रताचरण या गंभीर अपघाताला कारणीभूत ठरले यात संशय नाही. म्हणूनच --थोडक्यात वाचलो ही त्या मोरयाची कृपा--अशी प्रा.साठे यांची प्रतिक्रिया ऐकून स्तंभित झालो होतो."