प्रमोद

युगे, महायुगे, मन्वंतरे आणि ब्रह्मा देवाची वर्षे सुरु होतात कुठे आणि कुठे संपतात हे मोजायला वेळ आहे कुणाला?
जिथे महाभारत झाले कि नाही, ते सत्य आहे कि केवळ महाकाव्य हेच अजून ठाम माहित नाही तिथे एवढा खटाटोप करण्याएवढा हा मोठ्ठा प्रश्न नाही.
जगात अजून असे बरेच उत्तम प्रश्न आहेत कि सोडवायला ते सोडवूया ना?

युगांची आणि मन्वंतरांची माहिती रोचक वाटली.

कालगणना खुप महत्वाची आहे, महाभारत त्यामुळे झाले. आजही तो मुद्दा तसाच अर्धवट आहे कदाचित आपल्या सोबत चर्चा होऊन काही मार्ग निघेल असे वाटते. वर्ष कसे मोजायचे? हा प्रश्न आजही खुप मोठ्ठा आहे.

कालगणनेमुळे महाभारत झालं हे काही निटसं समजलं नाही, थोडं अजुन विस्तृतपणे सांगता येइल काय?

यांचा काडीचाही संबंध या पुराणातल्या वांग्याशी दिसत नाही. उपक्रम यावर काही नियंत्रण ठेवू शकते काय?

प्रथम सर्व सभासदांचे आभार, विशेष करुन मनोबांनी "कालगणनेमुळे महाभारत झालं" हे अगदी सोपे करुन सांगितले व आनंद घारे यांनी "सुर्य व चंद्राच्या उगवण्यावर मावळण्यावर वेगळ्या वेग्ळ्या कालगणना अस्तित्वात असल्याची कल्पना दिली" एक महत्वाचा मुद्दा आज जगात जेवढ्या घटना घडतात त्या सर्व महाभारतात घडल्या व शेवटी वरील प्रमाणे कालगणनेमुळे वाद निर्माण होऊन युद्ध् पेटले आणि सर्व जग त्यात ओढले जाऊन लोकसंख्या झपाट्याने कमी झाली. महाभारत युध्द संपल्यापासून म्हणजे 5113 वर्षापासून कलियुग सुरू झाले तेव्हा युधिष्ठीरने युगाब्ध नावाची कालगणना सुरु केली त्यात तेव्हा व आज जे डबल प्राब्लेम आहेत त्यावर उपाय आहेत. कोणाकडे युगाब्ध मधील महीने, वार व दिवस यावर काही माहीती असल्यास चर्चा सोपी होईल.

हा धागा सुरू करताना त्याच्या निर्मात्याच्या मनात हेतु काय होता हे स्पष्ट कळत नाही. ही सर्व 'पुराणातली वांगी' खरीच आहेत आणि त्यांच्या मागे काही शास्त्रीय विचार आहे आणि त्याची आपण चर्चा करावी असा हेतु आहे का 'हे आहे हे असे आहे, त्याच्या मागचा विचार काय होता' हे जाणून घेण्याचे कुतूहल असा हेतु आहे हे स्पष्ट नाही. <आम्ही तुम्ही संत नामदेव, तुकाराम, राम, क्रुष्ण किंवा इतर ३३ कोटी 'देवाचा बाजार' काही लोकांनी पोटापाण्यासाठी भरवला आजही भरवत आहेत आपण त्यात सामील आहात काय?> हा प्रश्न कोणाला कोणास केला आहे हे कळत नाही आणि धाग्यातील अन्य गोष्टींशी ह्या विधानाचे काय देणेघेणे आहे हेहि उमगत नाही. <आपल्या सुर्यमालेतील दुसरे ग्रह तसेच आपल्या मंदाकिनी आकाश गंगेतील इतरही माला आहेत अशा अगणित आकाश गंगाचा देवाला कारभार करावा लागतो म्हणून ब्रम्हा, विष्णू, महेश यांच्या नियोजनात देव (God) कधीही हस्तक्षेप करीत नाही.> हे विधान वाचकाने गंभीरपणे घेऊन आपल्या आयुष्यात त्याला योग्य स्थान द्यावे अशी अपेक्षा आहे काय हेहि स्पष्ट नाही. प्रास्ताविक करणार्‍या सदस्याने ह्याचा काही खुलासा केल्यास बरे होईल

युग, महायुग, मन्वन्तर, ब्रह्मदेवाचा एक दिवस, कल्प ह्या सगळया चढत्या भाजणीचा माझ्या समजुतीनुसार लागणारा अर्थ सांगतो.

महायुगाचा काळ म्हणजे ४३,२०,००० वर्षे ह्याला गणिती अर्थ आहे असे मला वाटते. भारतीय ज्योतिर्गणिताने एखाद्या दिवसाची ग्रहस्थिति आकडेमोडीने शोधण्यासाठी प्रथम त्या दिवसाचे अहर्गण काढत असत. अहर्गण म्हणजे पूर्वीचा कोठलातरी एक दिवस हा पहिला दिवस असे धरून त्या दिवसापासून इष्ट दिवसापर्यंत किती वर्षे, महिने आणि दिवस लोटले हे काढायचे. प्रत्येक ग्रहाची (त्यात सूर्य आणि चंद्रहि आले) आकाशातील रोजची चाल सूक्ष्म निरीक्षणामधून माहीत झालेली होतीच. (हे ज्ञान भारतीयांना बॅबिलोनकडून मिळाले असे काहीजण म्हणतात तर टॉलेमींच्या अलेक्झान्ड्रियामधील वेधशाळेमध्ये ३०० वर्षे निरीक्षणे गोळा करून हे हिशोब केले गेले आणि ते जगभर पसरले असे काहीजण म्हणतात.) ग्रहाच्या दैनंदिन चालीचा उपयोग करून गुणाकाराने त्या ग्रहाने पहिल्या दिवसापासून इष्ट दिवसापर्यंत आकाशात किती अंश चाल केली हे काढायचे. त्यातून ३६० अंशांचे जितके पूर्ण भाग बाहेर निघतील तेवढे काढले म्हणजे उरलेली बाकी ही त्या ग्रहाची इष्ट दिवसाची आकाशातील स्थिति. हा पहिला दिवस म्हणजे महायुगाचा प्रारम्भदिवस. (ही आकडेमोड मास/तिथींच्या क्षयवृद्धींमुळे ह्यापेक्षा बरीच गुंतागुंतीचे आहे पण त्यात येथे शिरत नाही. ह्या पहिल्या दिवशी सर्व ग्रह एकाच स्थानी होते हेहि गृहीत म्हणून मानले आहे. गुणक पुरेसा मोठा असला तर ह्या गृहीतामुळे निर्माण होणारी चूक हे दुर्लक्षिण्याइतपत क्षुल्लक असणार.)

आता चंद्रसूर्यांची रोजची चाल डोळयाला भासण्याइतकी मोठी असते पण अन्य ग्रहांचे तसे नाही. उदा. शनीची रोजची चाल ० अंश ०२ मि ००.०५ से इतकी, तर राहूची (-)० अंश ०३ मि १०.७७ से इतकी सूक्ष्म आहे.ह्या आकडेमोडीतील अपूर्णांक टाळण्यासाठी गुणक जितका मोठा तितका सोयीस्कर म्हणून ४३,२०,००० वर्षे हा आकडा ठरविला असला पाहिजे. १२०००*३६०= ४३२०००० ह्याचा त्यामध्ये काही प्रभाव असू शकेल कारण १२ आणि ३६० हे दोन्ही आकडे ज्योति:शास्त्रानुसार ओळखीचे आणि महत्त्वाचे आहेत.

ह्या गणितातून बाहेर पडले म्हणजे बाकीचा सगळा पुराण लिहिणार्‍या मंडळींचा कल्पनेचा खेळ आहे असे वाटते. प्राचीन भारतीयांच्या दोन सवयी येथे लक्षात घ्याव्या लागतील. पहिली म्हणजे प्रत्येक गोष्टीची अतिशयोक्ति करणे आणि दुसरी म्हणजे कोष्टके तयार करणे. ४३,२०,००० हा आकडा पुरेसा मोठा वाटला नाही म्हणून त्याच्यावर मन्वन्तर, ब्रह्मदेवाचा एक दिवस, कल्प ही उतरंड रचली आणि एक गुंतागुंतीचे कोष्टक निर्माण केले. भोळया श्रद्धाळूंना आपल्या कच्छपी लावण्याचा हा मार्ग असावा असे म्हणता येईल. (ह्या अतिशयोक्तीचे दुसरे उत्तम उदाहरण म्हणजे महाभारतातील युद्धात किती सैन्य होते ह्याचा हिशोब. कौरवांकडे ११ आणि पांडवांकडे ७ अक्षौहिणी सैन्य होते असे महाभारत सांगते. एक अक्षौहिणी म्हणजे २१,८७० रथ, २१,८७० हत्ती, ६५,६१० घोडदळ आणि १,०९,३५० पायदळ. ह्यातील २१,८७० चा पाढा लक्षात घेतला म्हणजे कोष्टक निर्माण करण्याची पद्धति कळते. ह्यानुसार भारतीय युद्धात ३.९३.६६० रथ, तेव्हढेच हत्ती, ११,८०,९८० घोडदळ आणि १९,६८,३०० पायदळ इतक्यांनी भाग घेतला. एव्हढया हत्तीघोडयांना चारा आणि इतक्या सैन्याला धान्य किती लागेल, एव्हढी प्रचंड संख्या अल्पकाळात युद्धस्थानी दूरवरच्या कानाकोपर्‍यातून गोळा करण्यासाठी किती वर्षे लागतील ह्या आणि अशा असंख्य तपशीलांचा विचार न करता कल्पनेच्या वारूवर आरूढ होऊन निर्माण केल्यासारखी ही संख्या दिसते.)

असे जरी असले तरी भारतीय कालगणनेचे हे कोष्टक आपण पूर्णपणे विसरून जावे हेहि मी म्हणणार नाही. अतिशयोक्त आणि काल्पनिक असले तरी ते - आणि तशाच अन्य कित्येक गोष्टी - आपल्या सांस्कृतिक जाणिवेचा भाग झालेल्या आहेत म्हणुन त्यांवर विश्वास आणि श्रद्धा ठेवली नाही तरी त्यांची जाणीव मेंदूच्या कोठल्यातरी कोपर्‍यात ठेवणे अवश्य आहे. हे कोष्टकाचे अस्तित्व आपल्याला रोजच्या भाषेत भेटत असते. 'नव्या मनूतिल नव्या दमाचा शूरशिपाई आहे' ह्या केशवसुतांच्या ओळीमधे, 'नाटयमन्वन्तर' ह्या संस्थेच्या नावामध्ये, 'युगायुगाची गोष्ट सांगते तुझी नि माझी प्रीती' ह्या गीतामध्ये, 'सङ्घः शक्ति: कलौ युगे' अशा वचनांमध्ये, 'टिळकयुग संपले आणि गांधीयुग सुरू झाले' अशा विधानांमध्ये हे कोष्टक आपल्याला भेटत राहणार त्यामुळे general knowledge च्या पातळीवर त्याची माहिती असायला हवी.

(अवांतर - ज्योतिर्गणितविषयक चर्चेतून असे आठवले की १९व्या शतकातील प्रसिद्ध ज्योतिर्गणिती बापूदेव शास्त्री ह्यांचे एक चित्र मला जालावर सापडले होते ते मी घेऊन ठेवले होते. त्यांचे दुसरे कोठे चित्र आहे की नाही ते मला माहीत नाही पण माझ्याजवळचे चित्र सर्वांच्या माहितीसाठी येथे जोडत आहे.)

बनारस कॉलेजमध्ये बापूदेव शास्त्री - १८७०

इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइ

मन, श्री. घारे आणि श्री. कोल्हटकर यांच्या प्रतिसादांमुळे धागा उघडण्याचे सार्थक झाले.

थोडी माहितीमधे भरः

शनीची रोजची चाल ० अंश ०२ मि ००.०५ से इतकी, तर राहूची (-)० अंश ०३ मि १०.७७ से इतकी सूक्ष्म आहे.

तुलना करण्यासाठी: आकाशात दिसणारा सूर्याचा आणि पौर्णिमेच्या चंद्राचा व्यास सुमारे अर्धा अंश एवढा आहे. ०२ मि ००.०५ से म्हणजे साधारणतः सूर्य किंवा चंद्राच्या व्यासाच्या एक तिसांश एवढी लांबी. किंवा (साधारण) एका महिन्यात शनी "एक सूर्य" एवढे अंतर आकाशात चाललेला दिसेल.
या मिनीट आणि सेकंदांमुळे कालमापनातल्या मिनीट आणि सेकंदांशी गडबड होऊ नये म्हणून त्यांना कोनीय मिनीटे आणि कोनीय सेकंद असे म्हटले जाते.

"आकाशगंगा" हा शब्द असाच एकत्र लिहील्यास आपल्याच दीर्घिकेचा विषय सुरू आहे हे कळण्यास वेळ कमी लागेल. मंदाकिनी हे नावही आपल्या दीर्घिकेला, आकाशगंगेला दिलेले आहे. अशा साधारण १०^११ दीर्घिका विश्वात आहेत असे मानले जाते.

कधी कधी काहि धागे प्रतिसादांनीच खुलतात हेच खरे.
मस्त प्रतिसाद आहेत. विषेशतः मन, घारे आणि कोल्हटकरांचे!

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

नवीन दिवस, नवीन महीना, नवीन वर्ष सुरु होताना आकाशात, प्रुथ्वीवर, मानवात, प्राण्यात एकंदर पुर्ण निसर्गात सध्या डोळ्यानी दिसून येईल असे बद्ल व्हायला हवेत. उदा. १) नवीन दिवस=चंद्राचे आकाशातील स्थान, २) नवीन महीना=सुर्याचे आकाशातील स्थान, ३) नवीन वर्ष=प्रुथ्वीमध्ये होणारा बदल.

तसा प्रयत्न कलीयुगाच्या सुरुवातीला ५११३ वर्षापुर्वी युधिष्ठीरने युगाब्ध नावाची कालगणना सुरु करुन केला होता. त्यानंतर कोणीतरी एखादा प्रेषित येतो त्याचा जन्म, त्याने दाखवलेला चमत्कार, त्याचा राज्याभिषेक, त्याचा म्रुत्यू ....त्याचे इतर काही बाही.... यावर आजच्या सर्व कालगणना आधारलेल्या आहेत तेही फक्त कलीयुगाच्या ५११३ वर्षापर्यंत आजून खुप दिवस बाकी आहेत.

आज एकही कालगणना चंद्र, सुर्य, प्रुथ्वी या तिन्हीचा मेळ बसविणारी नाही. आपण सर्व जण किती मुर्खासारखे वेडे आहोत हे सर्वाना कळलेच असेल. वेळीच यावर विचार करुन काही पावले उचलली पाहीजेत तरच आपण वाचू नाहीतर परत एकदा महाभारता सारखा वाद निर्माण होऊन कलीयुग संपण्या अगोदर प्रुथ्वीवरील सर्व नष्ठ् होऊन मुळ बीज पण राहणार नाही.

माझ्या माहीती प्रमाणे प्रथम दिवशी सूर्योदयाच्या वेळी ब्रह्माने जगताची रचना केली तेव्हापासून आजपर्यंत १, ९७, २९, ४९, १०८ एवढी वर्ष झाली आहेत.

यांना आवरा... एक तर "इतिहासाचा अमूल्य ठेवा" ते असा कसाही उधळत आहेत.. वरून नवीन शोध आणि नवीन गोंधळ यांची निर्मिती पण..

ते वर्षे आणि युगे बाजूला ठेवू जरा..

आजपर्यंत जे 'देव' (ब्रम्हा विष्णू महेश) म्हणून ऐकून होतो त्यांच्यावरती यांनी आता अजून एक देव आणून बसवला आहे.. आणि ही त्यांची मुले.. म्हणजे त्या नात्याने मोझेस, येशू, पैगंबर आता त्रिदेवांचे भाऊ म्हणायला हवेत...(की चुलत भाऊ ? तुम्हीच सांगा.. म्हणजे तिथे आणखी असायचे..) मग आता मोठ्ठेच confusion की हो..!! आता या नव्या भावंडाची पण देवळे बांधायची का ? मग ती हिंदू पद्धतीने की त्यांच्या त्यांच्या नावाने तयार झालेल्या धर्मानुसार ? बरे हे सगळे स्वर्गात तर मग त्यांचे वडील (की माता?) ही नवी देवता ती कुठे? मग तिचे नाव काय.. आमचे सगळे लोक मुलांची पूजा करतात तर मग त्यांच्या वडिलांची भक्ती कोण करते की कोणीच करीत नाही.. (ते जास्त powerfull असणार ना !).. बरेय मग देवपद हे अनुवांशिक आहे काय ? म्हणजे बघा ही नवीन देवता, त्यांचा मुलगा शिव, मग त्यांचा मुलगा गणेश.. हे सगळे देव की आणि कोण ? मग शिव 'महादेव' कसा ? ... वगैरे वगैरे वगैरे

यांना सविनय विनंती.. इथे तरी यांना "आवरा..."

ता. क. : बाकी प्रतिसादात मात्र झ्याक माहिती मिळाली.. सभ्यपणे २७ माहितीपूर्ण प्रतिसाद..!! उपक्रमींचा मी फ्यान आहे ते काय उगीच... :)

<आज एकही कालगणना चंद्र, सुर्य, प्रुथ्वी या तिन्हीचा मेळ बसविणारी नाही. आपण सर्व जण किती मुर्खासारखे वेडे आहोत हे सर्वाना कळलेच असेल. वेळीच यावर विचार करुन काही पावले उचलली पाहीजेत तरच आपण वाचू नाहीतर परत एकदा महाभारता सारखा वाद निर्माण होऊन कलीयुग संपण्या अगोदर प्रुथ्वीवरील सर्व नष्ठ् होऊन मुळ बीज पण राहणार नाही.>

समतानंद, तुमचं बोलणं एकदम दुरुस्त आहे आणि आपण अगदी मूर्खासारखे वेडे आहोत. लवकरच काहीतरी पावलं उचलायला हवीत नाहीतर सगळी पृथ्वीवरील सृष्टीच नष्ट होणार असं मलाहि जाणवतय्.

प्रॉब्लेम असा आहे की चंद्र, सूर्य आणि पृथ्वी ह्यांचा मेळ बसवणारी कालगणना करून देण्यासाठी काही करावं म्हटलं तर हेच तिघं साले मधे टांग अडवतायत. आता पहा ना, चंद्राचा पृथ्वीभोवती फिरण्याचा काळ, पृथ्वीचा सूर्याभोवती फिरण्याचा काळ आणि तिचाच स्वतःभोवती फिरण्याचा काळ ह्यांच्यामध्ये काहीच सुसूत्रता नाही. त्यांना काही शिस्त लावून कोठल्यातरी सोप्या प्रमाणात आणता आलं - म्हणजे उदा. पृथ्वीनं स्वतःभोवती तीस गिरक्या घेतल्या की चंद्राची पृथ्वीभोवती एक्झॅक्ट एक गिरकी झाली, पृथ्वीनं स्वतःभोवती तीनशेसाठ गिरक्या घेतल्या की तिची सूर्याभोवती एक्झॅक्ट एक गिरकी झाली असं सोपं गणित असतं तर चांगली सोपी कालगणनाहि करता आली असती. त्यातच मधे तो कोण उपटसुंभ कोपर्निकस निघाला. तो म्हणतो की पृथ्वी सूर्याभोवती गोल फिरत नाही तर लंबवर्तुळात फिरते. आता ह्याला काय करावं?

माझी एक सूचना आहे. आपण सगळे ह्या कामाला लागू या. तुमच्यापासूनच सुरुवात करू. तुम्ही ह्या चंद्र, पृथ्वी वगैरे नाठाळांना शिस्तीत आणा. त्यांना सांगा की ही बेशिस्त बास् झाली. शिस्त कशी हवी ते वर लिहिलंच आहे. ते एकदा काम तुम्ही फत्ते केलं की तुम्हाला हवी तशी एकदम सोप्पी कालगणना तैय्यार करणं आपल्याकडं लागलं.

मग काय, करताय् सुरुवात? समर्थांनी सांगूनच ठेवलय् 'केल्याने होत आहे रे आधी केलेच पाहिजे' आणि 'क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे'.

माझ्या समजानुसार वर्शाची कालगणना १२ महिन्यांची, महिन्याचे दिवस ३१-३०-२९/२८ अशी जशी चालू आहे तशीच असू द्यावी. फक्त आठवड्याची सुट्टी हि अमवास्या, अश्टमी, पोर्णिमा, अश्टमी या चंद्राच्या फिरण्यानुसार दिली गेली पाहिजे. सद्या सप्ताहाची सुट्टी हि ख्रिस्ती धर्मातील भावना ज्या काळात् आकारात आल्या होत्या त्या काळातील ग्रहतार्‍यांच्या समजानुसार बेतलेल्या आहेत तेवढे बदलले जायला हवे.

पोर्णीमा, अमावास्या ह्या दिवशी चंद्राचा मानवी मनावर जो परिणाम होतो तो आठवड्यची सुट्टी दिल्याने नागरीकांना घरात बसून आराम करून तो परीणाम कमी करता येऊ शकेल, जेणेकरून सामाजिक स्वास्थ सुधरले जावू शकेल.

आपल्या कडील माहिती इतरांना कशी द्यायची? वाचकांकडून माहिती कशी मिळवायची? ह्या बाबतीत चे आडाखे साफ चूकल्यामुळे चर्चेचा प्रस्ताव व्यवस्थित मांडता आलेला नाही.

इतका करमणूकप्रधान प्रकार इथे कधी घडून गेला असेल असे स्वप्नातही वाटले नव्हते.

कालगणनेबद्दलचे सेन्सिबल प्रतिसाद वगळता या श्री. समतादर्शन यांना संकेतस्थळांच्या 'मॅनर्स् अन एटिकेट्स्'नसलेल्या ठिकाणी भेटण्याची जाम इच्छा होते आहे. एकतर करमणूक केल्याबद्दल धन्यवाद देण्याची इच्छा आहे, अन् तितकीच ... जाऊद्या. आणिक काय करायची इच्छा आहे ते टंकणे 'मॅनर्स् अन एटिकेट्स्' मध्ये बसत नाही.

मा. समतादर्शन् यांच्याइतके विनोदी व्यक्तिमत्व कधी सुशिक्षित होऊन, कॉम्प्यूटरचा वापर करणे शिकून, तेही मराठी, वरून उपक्रमासारख्या ठिकाणी असल्या चर्चांचा 'पो' टाकू शकेल, अन त्यावर येथील दिग्गज उत्तरे देतील असे स्वप्नातही वाटले नव्हते, इतकेच म्हणू इच्छीतो... (तो दुर्योधन जास्त दानी असला एक विनोदी धागाही अत्ताच वाचला. तेव्हापासून माझी आजपासूनची पुढची वंशावळ लिहायला घेतली आहे..;))

("तसल्या" ठिकाणी भेटीच्या प्रतिक्षेत कालगणना करणारा) आडकित्ता.

सर्व सभासदाचे आभार.. कालगणना ही खुप मोठ्ठी चर्चा आहे... वेळेआभावी मी तुर्त जास्त चर्चा करु शकत नाही, एवढेच सांगता येईल की, मी 'समता गणपती सेवाभावी संस्था' साठी काम करत आहे व जगातल्या सर्व कालगणना चुकीच्या आहेत. वेळ मिळाला की सर्वांच्या सर्व प्रश्नांची ऊत्तरे देईल.

नवीन कालगणना तयार झाली आहे..