पास्कलची प्रतिभा केवळ गणितातील नव्या नव्या सिद्धांतापुरतीच मर्यादित नव्हती. तो मुळातच एक प्रायोगिक वैज्ञानिक होता. सैद्धांतिक पातळीवरील विज्ञानापेक्षा प्रत्यक्ष प्रयोग करूनच तत्व वा गृहितकं स्वीकारावीत यावर त्याचा कटाक्ष होता. म्हणूनच त्याला वैज्ञानिक व गणितीय तत्वज्ञ
म्हणून वैज्ञानिक जग ओळखते. इव्हांजेलिस्टा टोरिसेल्ली (1608 - 1647) या वैज्ञानिकाने वातावरणातील दाबाविषयी काही संकल्पना मांडल्या होत्या. या जगात पूर्ण निर्वात अशी एकही जागा सापडणार नाही या अरिस्टॉटलच्या (384 क्रि.पू - 322 क्रि.पू ) जुन्या विधानालाच टोरिसेल्लीने आव्हान दिले होते. अरिस्टॉटलला जगभर ईश्वराचे अस्तित्व असते यावर विश्वास होता. त्यामुळे निर्वात असे काही असूच शकत नाही, असे त्याला वाटत होते. पास्कल मात्र टोरिसेल्लीच्या विधानाचा शहानिशा करण्यासाठी प्रयोग करण्याचे ठरवून पार्‍याने भरलेले वायुभारमापक घेवून वेगवेगळ्या उंचीवर असलेल्या शहरांना आपल्या मेव्हण्याला पाठवले. याच निर्वातीकरणाच्या आधारे आणखी काही प्रयोग करून द्रवगतिकी व द्रवस्थितिकी या ज्ञानशाखाशी निगडित द्रवीय द्रायुविषयी पास्कलने काही मूलभूत मांडणी केली. सिरिंजची कल्पना या अभ्यासातून उद्भवली. दाब व उंची यातील संबंधाविषयीचा पास्कलचा नियम भौतिकीत सुप्रसिद्ध आहे.

पास्कल हा रेने देकार्ते (1596-1650) , व पियरे फेर्मा(1601-1647) या फ्रान्समधील गणितींचा समकालीन होता. पास्कलची देकार्तेबरोबरची भेट तेवढी उत्साहवर्धक नव्हती. देकार्तेला जेसुइट्स चांगले काम करत आहेत यावर विश्वास होता. परंतु पास्कल जान्सेनिस्ट असल्यामुळे त्यांचे पटत नसावे. याव्यतिरिक्त टोरिसेल्लीच्या बारोमीटरचे प्रयोग पास्कलने चोरले असा देकार्तेचा आक्षेप होता. शिवाय एवढ्या तरुण वयात पास्कल विज्ञान व गणित याविषयात एवढी प्रगती करू शकतो, यावर विश्वास ठेवायला तो तयार नव्हता. परंतु देकार्ते सज्जन असल्यामुळे या तरुणाला पोटदुखीवर उपाय म्हणून सकाळच्या 11 वाजेपर्यंत झोपण्यास व रोज बीफ टी पिण्यास सांगितले. परंतु पास्कलने हा सल्ला केवळ देकार्ते यानी दिला म्हणून दुर्लक्ष केले.

पास्कलची बहिण मात्र त्याच्या मागे हात धुवून लागली होती. तिच्या दृष्टीने हा भाऊ गणित व विज्ञान यांच्या मागे लागून वाया गेला होता. बहिणीचा ईश्वराला शरण जा या आक्रस्ताळेपणामुळे पास्कलला वेड लागायची पाळी आली. पुढची दोन वर्षे पास्कल धर्मविषयक विचारात गुंतला. या काळाच तो पूर्णपणे धर्माच्या आहारी गेला होता. उलट हाच बहिणीला चर्चमध्ये जोगीण (nun) होण्यासाठी आग्रह धरू लागला. आधुनिक मानसतज्ञांच्या मते पास्कलच्या वर्तनाचे विश्लेषण केल्यास लैंगिक निग्रह (repression) वा धर्माची ओढ यामुळे माणूस अर्धवेड्या अवस्थेत असतो. पास्कल या दोन्ही गोष्टींचा बळी ठरला. त्यानी लिहिलेल्या The Pensées या धर्मविचार संकलनामधून त्याच्या वेडसर वर्तनाचे रहस्य उलगडू शकते असे मानसतज्ञांना वाटते. एकदा तर त्याने 2-4 तास (दिवस!) भावसमाधीत (trance) गेल्यासारखे करत स्वत:ला दैवी साक्षात्कार झाला आहे असे म्हणत होता. ईश्वरी आवाज त्याच्यापर्यंत पोचलेला होता व त्या ऐकलेल्या गोष्टी त्याने एका कागदावर लिहून आपल्या कोटाच्या खिशात आतल्या बाजूस शिवून ठेवले. एखाद्या ताइताप्रमाणे ते कागद व कोट त्याने जन्मभर संभाळले. आपण सर्व पापी आहोत व फक्त ईश्वराची कृपाच आपल्याला पापातून मुक्त करू शकते अशा भ्रमावस्थेतच तो त्या काळी वावरत होता. याच अवस्थेत असताना त्याने भरपूर काही लिहून ठेवले व त्यां याविषयी मूलभूत मांडणी केली. ची संकलित केलेली पुस्तकं The Pensées व The Provincial Letters या नावाने फ्रेंच साहित्यातील अजरामर कृती म्हणून ख्याती पावल्या. ईश्वर, ईश्वरी साक्षात्कार, मुक्ती, धर्मशास्त्र अशा गोष्टी डोक्यात असतानासुद्धा विज्ञान व गणित याबद्दल विचार करणे पास्कालने सोडून दिले नाही, हे विशेष. याच काळात त्याने cycloid याविषयी मूलभूत मांडणी केली.

ऐन तारुण्यात असताना पास्कल बाई व बाटलीमागे लागला अशीसुद्धा अफवा पसरली होती. त्यासाठी त्याच्या चेव्हालियर डि मेरे (Chevalier de Mere) या जुगारी मित्राची साक्ष काढली जाते. परंतु या जुगारी मित्राला मदत करण्याच्या निमित्ताने संभाव्यता सिद्धांत (Probability Theory) या गणितातील नव्या ज्ञानशाखेचा पायाच पास्कल यानी घातला. जुगार, लॉटरी, रेस, मटका यासारख्या बेभरवशाच्या गोष्टी तर्कशुद्धपणे विचार करण्यासारखे असू शकतात यावर आपला विश्वास बसणार नाही. परंतु त्याकाळचा अजून एक गणितज्ञ, पियरे फेर्मा यांच्या पत्रोत्तरामधून संभाव्यता सिद्धांताचा विकास झाला असे म्हणता येईल. याच काळी त्याची सुप्रसिद्ध पास्कल त्रिकोन ही संकल्पनासुद्धा विकसित झाली.याचा वापर मुख्यत्वेकरून द्विपद समीकरण (binomial equations) सोडवण्यात होतो. लास वेगाससारख्या जुगारी शहरातील जुगारी अड्ड्यावर दिसणार्‍या रौलेट चक्राचा आराखडासुद्धा त्याच्या डोक्यातील निरंतर (perpeual) यंत्राच्या कल्पनेवरून त्याला सुचली. संभाव्यता सिद्धात हा केवळ लॉटरीतील क्रमांक काढण्यासाठी किंवा जुगार, रेस सारख्या खेळासाठी नसून अर्थशास्त्र, विमाविज्ञान, यासारख्या सामाजिक व आर्थिक व्यवहारातील गोष्टींचा तर्कशुद्धपणे नियोजन करण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरत आहे. परमेश्वरावर विश्वास का ठेवावा याचे समर्थन करणारी पास्कल वेजरची मांडणीसुद्धा याच सिद्धांताची फलश्रुती होय.

अशा प्रकारे विज्ञान व गणित याविषयी अत्यंत महत्वाचे कार्य करत असतानासुद्धा ईश्वर व धर्म हे त्याचा पिच्छा सोडत नव्हते. एकदा घोडागाडीतून जात असताना गाडीला अपघात होऊन घोडा मेला व पास्कल वाचला. परंतु पास्कलला मात्र आपल्याला प्रत्यक्ष ईश्वरानी अपघात स्थळी येऊन वाचविले यावर विश्वास बसला. अजून एका प्रसंगामुळे ईश्वरावरील त्याची श्रद्धा वाढतच गेली. त्याची एक भाची काही काळ अंथरुणाला खिळून होती. डोळ्यातून व नाकातून सारखे पू येत असल्यामुळे ती हैराण झाली होती. काही उपचार केले तरी तिला बरे वाटेना. त्याच वेळी तिथल्याच एका बाईने येशू ख्रिस्ताला फासावर चढवलेल्या खांबाचा खिळा आहे असे म्हणत भाचीच्या पोटावर खिळा फिरवली. भाचीच्या वेदना थांबल्या, ताप उतरला व काही दिवसातच ती ठणठणीत बरी झाली. उपचार करणारे डॉक्टर्स हा एक दैवी चमत्कारच आहे म्हणून लिहून दिले.या चमत्कारावर पास्कलचा पूर्ण विश्वास बसला.

या सर्व गोष्टी घडत असताना त्याची प्रकृती ढासळत होती. रोगजर्जर असणे हीच खर्‍या कॅथोलिकची स्वाभाविक स्थिती असते व त्यामुळे ईश्वरी साक्षात्कार होतो या त्याकाळच्या समजुतीप्रमाणे तो सर्व वेदना सहन करत होता. याच स्थितीत तो 19 ऑगस्ट 1662 रोजी वयाच्या 39व्या वर्षी कालवश झाला. त्याच्या मृत्युपश्चात त्याच्या शरीराचे पोस्टमार्टेम केल्यानंतरच तो आयुष्यभर पोटाचा कर्करोग वा क्षय रोगांचा रुग्ण होता हे कळू शकले. त्याच्या मेंदूतही बिघाड होता हेही त्यावेळी कळले.

पास्कलच्या स्मरणार्थ दशमान पद्धतीतील (S I units) दाब मोजण्यासाठी ’पास्कल’ हे एकक आपण वापरत आहोत. त्यामुळे तो आपल्या आठवणीतून कधीच निघून जाणार नाही. पास्कल ही एक संगणक भाषा होती हेही काहींच्या स्मरणात असेल. पास्कलच्या प्रगल्भ प्रतिभेचा अंदाज घेण्यासाठी यानी कुठले कुठले शोध लावले याची यादी करण्यापेक्षा अजून कुठल्या कुठल्या शोधांना त्याचा हातभार लागला असता यावरच इतिहासलेखक विचार करत असतात. त्यानी मांडलेले सिद्धांत वा गृहितकं काही काळानंतर कुणीतरी नक्कीच शोधले असते परंतु पास्कल हा एकमेवाद्वितीय असा वैज्ञानिक होता यावर मात्र आपल्या सर्वांचे एकमत असेल!

संदर्भ:
Men of Mathematics - E T Bell
The Drunken Walk - Leonard Mlodinow
The Faith of Scientist - Nancy Frankenberry