सर्वांनी कपडे घालून वावरावे असा संकेत असताना नागडे फिरण्यात कसले आले आहे शौर्य? अंह हा प्रश्न शौर्या चा नाही. आपण कपडे घालत असताना इतर लोक नागडे फिरत होते त्यावेळी कसले शौर्या आपण दाखवत होतात. याचा आहे. आता सगळेच कपडे घालत असल्या मुळे आपले वेगळे पण मोठेपण कमी झाला आपल्या कपड्याचे अप्रूप राहिले नाही म्हणून आमची वस्त्रे भरजरी, रेशमी आणि तुमचे कपडे दर्जा हीन फटके ही सुमारीकारणाची भाषा .

thanthanpal.blogspot.com

अभिरुचीची वानवा, कष्ट करण्यास नकार आणि अमूर्त तत्त्वज्ञानाकडे अक्षम्य दुर्लक्षामुळे आज सर्वच क्षेत्रांचे सुमारीकरण झाल्याने अस्सलपणाच नाहीसा झाल्याची खंत ज्येष्ठ विचारवंत पुष्पा भावे यांनी व्यक्त केली.

तुम्ही लिहीलय, '' पुष्पा भावे यांच्या नावे 'अक्षम्य दुर्लक्षामुळे सर्वच क्षेत्रांचे सुमारीकरण' असे मत प्रसिद्ध झाले आहे."
जे महत्वाचं आहे तेच तुम्ही गिळलतं. तुमची ही कृतीच 'एखाद्याच्या विचाराचेच सुमारीकरण करणे म्हणजे काय?' हे दाखवणारी आहे.

पुश्पा भावे व त्याच प्रमाणे बरेच जण जुन्या गोश्टी जशा मनचक्शूला दिसायच्या तश्या आता दिसत नाही हे पाहून हळहळत आहेत. इथे व्यक्त केलेल्या काही सदस्यांनी व आपण तथाकथित शुद्धलेखनाचे नियम पाळले जात नाहीत ह्याबद्दल मते मांडली आहेत ती देखील याच प्रकारची आहेत.
'वर्ण' ह्या शब्दाचे दोन अर्थ आहेत. ओळखीचा 'वर्ण' दिसला नाही म्हणून 'शी...दूर हो!' ही भावना वरच्या प्रकारच्या मंडळींच्या मनात येत 'होय..सगळ्याच क्शेत्राचे सुमारीकरण होत आहे.' असे म्हणत आहेत.

अशा मंडळींना मी म्हणेन मित्रानों मनाची तयारी करा. जग बदलत आहे. आज मुंबईत विरार ट्रेन मध्ये मीरारोड येथे राहणारी अफ्रीकेतील मंडळी मोठ्या प्रमाणात आढळू लागली आहेत. अशा काळ्या 'वर्णांच्या' पालकांची मुले व त्यांचे भविश्यातील मराठी लिहीणं, (बोबडं) बोलणं असेल ते वेगळ्या पद्धतीचे असणार. वेगळे 'वर्ण' पाहण्याची सवय करून घ्या, भावर्थाकडे, आशयाकडे पहा. तेच अभिरूची पूर्ण आहे. ते करण्यासाठीच कश्ट घ्यावे लागणार आहेत, 'हम सब एक है' हेच अमूर्त तत्वद्न्यान आहे.

पुष्पा भावे यांनी फारशी तुलनात्मक उदहरणे दिलेली नाहीत.

‘दिग्गज’, ‘बदल’, ‘परिवर्तन’सारखे शब्द सहज, कुठेही वापरून त्यांचे सौंदर्यच नष्ट करणाऱ्या प्रसार माध्यमांचा त्यांनी समाचार घेतला.

पूर्वी प्रसारमाध्यमे काय शब्द वापरत? आमच्या जुन्या घराच्या माळ्यावरती मला १८८०-१८९० काळातला (बहुधा १८८६ असेल) "जगद्धितेच्छु" वर्तमानपत्राचा अंक मिळाला. (हा अंक ~१९८६ साली मला मिळाला तेव्हा मी माध्यमिक शाळेत होतो. घर विकायला काढले होते, म्हणून माळ्यावरची अडगळ कचर्‍यात होती. तो अंक हाताळतानाच तुकडे पडून नष्ट झाला. ऐतिहासिक कुतूहलासाठी तो अंक कुटुंबाने कसाबसा जतन करायला हवा होता, अशी आजही रुखरुख वाटते.) सनसनाटी आणि बेकार बातम्या. त्या काळात काय प्रत्येक वर्तमानपत्र लोकमान्य टिळकांच्या तिखट लेखणीमधून उतरत होते काय?

येथील रुढी, परंपरामुळे समाजाचा फार मोठा भाग शिक्षणापासून वंचित राहिला. मात्र सुलभीकरणाच्या नादात गुणात्मकता आणि संख्यात्मकता यातील तोल सांभाळला न गेल्याने सुमारीकरणाचा धोका निर्माण झाला.

हा दावा आहे. विचार करण्यालायक आहे. पण उदाहरणे कुठे आहेत?

एक काळ बंगाल आणि महाराष्ट्र या दोन्ही प्रांतांनी त्यांच्या राजकारणाच्या तत्त्वज्ञानाची मांडणी केली. राजकारणाच्या तत्त्वज्ञानासंदर्भात या दोन प्रांतांची मैत्री होती. मात्र त्यावेळीही सोयीचे निर्णय घेण्यात आल्याची वस्तुस्थिती पुष्पा भावे यांनी स्पष्ट केली.

पुष्पा भावे यांनी मूळ व्याख्यानात हे भूतकाळातले उदाहरण दिले असावे. लोकसत्तेतल्या लेखात नाही. त्याहीवेली सोयीचे निर्णय घेतले गेले आणि आताही सोयीचे निर्णय घेतले जातात. मग "त्यावेळी राजकीय तत्त्वज्ञान मांडले, आताही मांडतात" असे म्हणण्यास काय आडथळा आहे?

गेल्या दहा वर्षांपासून ठरावीक गाणीच तेवढी दूरदर्शनवर वाजतात.

गेली दहा वर्षे मी भारताबाहेर राहातो आहे. त्या पूर्वीसुद्धा थोडीच गाणी दूरदर्शनवरच्या "छायागीत/चित्रगीत"वर पुन्हापुन्हा दाखवत असत.

संस्कृती म्हणजे चार सण आणि चार लोकनृत्य अशी हल्ली व्याख्या आहे. संस्कृती ही एक प्रक्रिया आहे.

"हल्ली" व्याख्या आहे, ती पूर्वी काय होती? पूर्वी तरी "प्रक्रिया" अशी व्याख्या होती का? आणि आजतरी अशी पुचाट व्याख्या कोण करते?

मात्र हल्ली माणसापेक्षा प्रतिके मोठी होत चालली आहेत. उदाहरणार्थ-त्रिशूळ. त्यामुळेच संस्कृतीला अवनती लागली आहे.

पूर्वी प्रतिकांपेक्षा माणसे मोठी होती याबद्दल उदाहरणे काय आहेत. "चरखा", "जरीपटका" वगैरे प्रतीके "त्रिशूळ"च्या तोडीची आहेत.

लोकशाहीमध्ये झुंडशाही नको तर माणसामाणसांमध्ये आंतरिक नाते असले पाहिजे. नवे सामाजिक अन्वय घडण्यासाठी आपण काहीच केले नाही.

"काहीच" अमान्य. "पुरेसे केले नाही" म्हटले असते, तर चालले असते.

जगण्याची असोशी हा जगण्याचा भाग आहे. जगण्यासाठी काही द्यायची, लढायची, समजून घ्यायची तयारी आहे का असा प्रश्न विचारून त्यांनी उपस्थितांना अंतर्मुख केले.

जिजीविषेबद्दल पूर्णपणे सहमत. मात्र याचा "पूर्वी विरुद्ध हल्ली"शी काय संबंध लावायचा? पूर्वीदेखील ही तयारी अधिक असायला हवी होती.

- - -
प्रा. पुष्पा भावे या पुरोगामी विचारसरणीच्या आहेत, त्यांनी कार्यही खूप केलेले आहे. "दर्जा सुधारावा" ही कळकळ सुयोग्य आहे. कदाचित त्यांचे म्हणणे असे असावे : "पूर्वापारपासून आपण सुमार दर्जा समाजात सहन करत आलो आहोत, त्यापेक्षा उत्तम दर्जा समाजाने अपेक्षिला पाहिजे..." लोकसत्तेच्या लेखातून "पूर्वी सुमारीकरण नव्हते, आता सुमारीकरण आहे, असे ध्वनित होते.
शिक्षणाचा प्रसार अधिकाधिक लोकांपर्यंत करताना शिक्षणाचा दर्जा घसरू दिलेला आहे काय? याबद्दल मला माहिती मिळवायला आवडेल. कलाकारांबाबत असो, सध्या व्यावसायिकांबाबत बघूया. पूर्वीचे नव-स्नातक अभियंते हल्लीच्या नवस्नातक अभियंत्यांपेक्षा अधिक कुशल काम करत काय? डॉक्टर? हिशोबनीस-अकाउंटंट? कारकून? माझ्या मते पूर्वी काही थोडे व्यावसायिक अव्वल दर्जाचे होते, आणि बरेचसे सुमार होते. आजही गुणोत्तर तसेच काही असावे.

सध्या (किंवा पूर्वी) जो सरासरी दर्जा आहे (होता) त्यापेक्षा वरचढ दर्जा असावा, असा प्रयत्न शिक्षकांनी करावा, समाजाचे घटक म्हणून आपण सर्वांनी करावा, या बाबीशी सहमतच आहे.
- - -

भारत व परदेशाबाबत तुलना.
"गेले ते दिन गेले" म्हणणारे लोक संयुक्त राज्यांत (अमेरिकेत)ही बरेच आहेत.

हल्ली समाज रसातळाला चालला आहे, किंवा आजकाल सगळं कसं वाईट चाललं आहे असे विचार किती सहजपणे लिहिले जातात याचं मला आश्चर्य वाटतं. काही विशिष्ट बाबी पूर्वी चांगल्या होत्या हे मान्य करायला हरकत नाही. पण सुमारीकरणाचं सरसकटीकरण होतं ते पचायला जड जातं. धनंजयनी मांडलेले मुद्दे पटले. पुष्पा भावेंनी आकसाने लिहिलं नसलं तरी 'आजकाल काय पट्टेवाले सुद्धा ग्रॅज्युएट होतात' यातला जो कॉंडेसेंडिंग भाव आहे तो थोडा येतो. त्यांनी मुद्दाम आणला असेल असं नाही.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

मालवून टाक दीप चेतवून अंग अंग - हे अभिजात
आणि
चल गवतात शिरून गंमत करू - हे सवंग का हे कधीच कळलेले नाही.

ज्या रचनेची एंट्रॉपी कमी असते तिला अधिक चांगली म्हणणे योग्य ठरेल असे मला वाटते. हा निकष लावून विधानांचे सौंदर्य कसे मोजावे त्याचा फॉर्म्युला मला माहिती नाही पण अव्यक्त मनाला तशी गणिते करण्याची सवय असण्याची शक्यता आहे. अर्थात, पूर्वग्रह किंवा अपुरी निरीक्षणे यांमुळे ते गणितही चुकण्याची शक्यता आहेच.
उदा. यमक, अनुप्रास, श्लेष, अशा अलंकारांनी एंट्रॉपी कमी होते. गेयता, नादमाधुर्य यांचा संबंधही एंट्रॉपीशी लावता येईल. गेयता, नादमाधुर्य, शब्दरचना याच गोष्टी सौंदर्याला कारणीभूत असतात हे तज्ञांचे मत आहे. गेयता, नादमाधुर्य, शब्दरचना या संकल्पना मोजता येत असतील तर सौंदर्याचे वस्तुनिष्ठ, व्यक्तिनिरपेक्ष मापन शक्य आहे. माझा असा अंदाज आहे की पिटातील पब्लिकला काय 'अधिक' आवडते त्याचा अभ्यास केल्यास असे दिसेल की त्यांनाही याच निकषांवर सौंदर्य जाणवते परंतु त्यांची कुवत कमी असल्यामुळे खूपच क्लिष्ट रचना मात्र त्यांना आवडत नाहीत. (म्हणजे, एंट्रॉपीमध्ये थोडी घट झाली तर त्यांना आवडते पण खूप घट झाली तर मात्र त्यांना त्रास होतो. प्रचंड घट झाली तर कोणालाच आवडणार नाही अशीही शक्यता आहे.) मुळात, "एंट्रॉपीतील घटच चांगली का म्हणावी?" तर सजीवपणासाठी आवश्यक असल्यामुळे ती सर्वांनाच आवडते असे शक्य आहे.
सूचकतेसाठी नेहमीच्या वापरात नसलेले शब्द वापरण्याचीही पद्धत आहे. सपाट रस्त्यापेक्षा रोलरकोस्टरवर आनंद मिळतो तसे हे असावे. तांत्रिक शब्दांसाठी आपल्याकडे संस्कृत वापरतात, इंग्रजीत ग्रीक/लॅटिन वैद्यकीय शब्द वापरतात.

सत्य परिस्थिती समजेल अशा उदाहरणांनी विशद करून सांगावी ही विनंती.

म्हणजे "दर्जा"चे निकष काय आहेत. या काळात अनेक मानवीय कृती असताना त्यांचा सरासरी दर्जा मोजण्याचे गणित काय आहे? (उदाहरणार्थ आजकाल नोबेल पारितोषिके जाहीर होत आहेत. त्यांचा दर्जा, आणि शेकडो विद्यापीठातल्या हजारो प्राध्यापकांनी लिहिलेले जे लाखो बारीकसारीख निबंध आहेत, त्या सगळ्यांची एकत्रित गुणवत्ता काय आहे?)

"सुमारीकरण" शब्दात "पूर्वी जे सुमार नव्हते ते आता सुमार करण्यात आले आहे" असा अर्थ आहे.

जी सत्य परिस्थिती श्री. यनावाला आणि चर्चाप्रस्तावकांना इतकी स्पष्ट दिसत आहे, ती मला स्पष्ट दिसत नाही. नुसते "स्पष्ट आहे" म्हणून कसे चालेल?

("स्पष्ट आहे" असे म्हणण्याची ही युक्ती मला माहीत असती, तर दहावीच्या परीक्षेत भूमितीच्या प्रत्येक सिद्धतेचे उत्तर मी "परिस्थिती स्पष्ट आहे" असे देऊन उत्तरपत्रिका अगदी लवकर सोडवली असती. त्या काळातही माझ्या शिक्षकांनी मला ही युक्ती वापरण्यास बंदी केली होती. शिक्षकांनी स्वतःवर आजही असेच बंधन आणावे. "निदर्शनाने सिद्धता करण्याऐवजी 'स्पष्ट आहे' म्हणतात", हेच सुमारीकरणाचे प्रात्यक्षिक करून दाखवायचे असेल, तर तसे स्पष्ट सांगावे.)