भाषेत खऱ्या अर्थी लोकशाही असते, लोक जे शब्द वापरतात तेच टिकून राहतात हे मत बरोबर असेल तर मग कुणी रूढ शब्दांना वेगळ्या संज्ञा वापरल्या तर आपल्याला ते त्याला बिचकायचे खरे तर कारणच नाही.

लेखकाच्या हेतूविषयी आदर आहे. मात्र एखादी भाषा घडवून तिला अमुक एक रूप देणे शक्य आहे हे पटत नाही. (असा यशस्वी प्रयत्न झाला असल्यास त्याविषयी वाचायला आवडेल.) वेगळ्या संज्ञा वापरल्या तर बिचकायचे कारण इतकेच की समजण्यास त्रास होतो. आणि तसा वारंवार होत राहिला तर त्या संज्ञा अर्थातच वापरातून नष्ट होतील. संज्ञा घडवण्यामागचा हेतू चांगला असला तरी तो व्यावहारिक आहे का याविषयी शंका वाटते.

एखादा प्रतिशब्द दुर्बोध वाटतो किंवा नाही हे त्याचा वापरच ठरवतो. नुकताच उपक्रमावर data या शब्दाला विदाऐवजी आत्त हा नवीन शब्द दिसला. वापरूनही पाहिला. काही लाख लोकांनी वापरायला सुरूवात केली तर रूढही होईल.

भाषा घडण्यामागे त्या काळातील संस्कृती, राहणीमान, इतर संस्कृतींबरोबरची देवाणघेवाण अशा कितीतरी गोष्टी असतात. त्यामुळेच एखाद्या भाषेला विशिष्ट लहजा असतो. शिवाजीमहाराजांच्या काळात अनेक फारसी, उर्दू शब्द आले पण यामुळे मराठी भाषा दूषित न होता समृद्ध झाली. या बाबतीत इंग्रजीचे उदाहरण घेण्यासारखे आहे. आताच्या काळात आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे देवाणघेवाणीचा वेग प्रचंड आहे. साहजिकच अधिकाधिक नवीन शब्द येणारच.

इंग्रजी शब्द केवळ प्रतिष्ठेसाठी वापरले जातात याबद्दल सहमत नाही. त्यांचा वापर प्रचंड आहे आणि ते वापरायला सोपे जातात हे कारण अधिक सयुक्तिक वाटते.

अवांतर : पुलंच्या एका पुस्तकातील उदाहरणः
जो माणूस पुस्तकातून मराठी शिकला आहे तो "या उपाहारगृहात कोणते उष्ण खाद्यपदार्थ आहेत?" असे विचारेल. "गरम काय?" हे त्याला सुचणार नाही. मुद्दाम तयार केलेल्या संज्ञांमुळे भाषेला बरेचदा कृत्रिम स्वरूप येते असे वाटते.

अवांतर : आता मराठीकरण किंवा भाषाशुद्धीवरील चर्चांवर तीच ती मते मांडायला कंटाळा येतो आहे.

--
अनुदिनी : मोझार्ट ऑफ मद्रास - http://rbk137.blogspot.com

श्री सुशांत यांचा प्रस्तुत लेख व या आधी त्यांनी लिहिलेला आपला एक जुनाच परंतु श्री.चित्तरंजन यांच्या करवी प्रसिद्ध करून घेतलेला लेख हे दोन्ही मी बारकाईने वाचले. मागच्या वेळी लेखातील क्लिष्टता, धूसरता व उगीचच वळणे वळणे घेत मुकामाला जाण्याची पद्धत यामुळे मी तो फारसा गांभीर्याने घेतला नव्हता. परंतु श्री. सुशांत या विषयाची पाठ सोडायला तयार नाहीत असे दिसते. त्यामुळे हा प्रतिसाद.
मराठीकरण का करायचे?
मुळात मराठीकरण म्हणजे काय? असाच प्रश्न माझ्या समोर उभा रहातो आहे.ओपन ऑफिस सारख्या एखाद्या संगणकीय कार्यक्रमामधे मराठीतून लिहिता येण्याची सुविधा निर्माण करणे म्हणजे मराठीकरण हाच अर्थ श्री. सुशांत यांना अपेक्षित असला तर मग ते होतेच आहे. त्याच्यासाठी आंदोलन उभारण्याची काय जरूरी श्री. सुशांत यांना वाटते ते समजले नाही. परंतु या पेक्षा दुसरा कोणता अर्थ श्री. सुशांत यांना अभिप्रेत असला तर तो त्यांच्या लेखातून स्पष्ट होतो आहे असे मल वाटत नाही. माझ्यापुरते बोलायचे तर मला मराठीकरण या शब्दाचा अर्थच समजू शकत नाही.
अस्मितेचा अविष्कार करण्यासाठी मराठीची आवश्यकता

मी गेले दीड वर्ष आंतरजालावर मराठी व इंग्रजी या दोन्ही भाषांतून लेखन करतो आहे. मराठी मधून लिहिले म्हणजे माझी अस्मिता जागृत होते व इंग्रजीमधून लिहिले म्हणजे ती विझते असा काहीही अनुभव मला नाही. इंग्रजीमधून लिखाण केले म्हणजे माझी भाषा, माझे राष्ट्र यांच्य बद्दलचे माझे प्रेम कमी होते असाही अनुभव मला नाही. 1962 च्या चीन भारत युद्धाबद्दल मी एक लेखमाला मराठीतून लिहिली होती. तर नद्यांचे पाणी चीन कशा पद्धतीने गिळंक्कृत करण्याचा प्रयत्न करतो आहे या विषयाबद्दल लिहिताना तो लेख इंग्रजीमधे लिहिणे मला जास्त श्रेयस्कर वाटले. लेखकाच्या डोळ्यासमोर कोण अपेक्षित वाचकवर्ग आहे त्याप्रमाणे लेखनाची भाषा वापरणे गरजेचे कसे असते या साठी हे उदाहरण मी दिले आहे. मराठीतून लिहिल्यामुळे अस्मिता कशी जागृत होते हे गौडबंगाल मला तरी उलगडत नाही.
भाषासमृद्धीसाठी इतर भाषांतून शब्द घ्यायलाच हवेत असे नाही.

या लेखात लेखकाने मराठी लेखांच्यात इंग्रजी शब्द वापरण्यास असलेला त्याचा विरोध सौम्य केला आहे असे दिसते. त्यामुळे त्यावर अधिक भाष्य करण्याची गरज वाटत नाही. तरीही या लेखात असे शब्द वापरण्याची गरज नाही असे त्याला वाटते. हा वैयक्तिक आवडीचा भाग झाला. जो शब्द माझ्या जास्तीत जास्त वाचकांना समजू शकेल तो मी वापरतो. या बाबतीत बरीच उदाहरणे मागच्या चर्चेत उपक्रमींनी दिली आहेत. ती परत उगाळण्यात अर्थ नाही परंतु असे शब्द न वापरणे श्री. सुशांत याना आवडत असेल तर त्यांनी जरूर ते वापरू नयेत. दुसर्‍यांनी तसेच केले पाहिजे हा हट्ट योग्य वाटत नाही.
मुळात मराठी जितकी जास्त वापरात येईल तितकी ती जास्त समृद्ध हो ईल हे सूत्र ध्यानात ठेवणे गरजेचे आहे. त्यामुळेच इतर भाषांतील शब्दांचा वापर काय? किंवा भाषाशुद्धी काय हे दोन्ही पैलू मला कमी महत्वाचे वाटतात. काही वेळा अशुद्ध लेखनाच्या फिरक्या घेण्याचा मोह मला आवरत नाही हे मी मान्य करतो. परंतु माझे हे असे करणे योग्य नव्हे हे मला जाणवत असते. आपल्याला जी मराठी लिहिता येते ती लिहून आपले विचार मांडणे महत्वाचे असते. लिहित गेले की भाषाशुद्धी होते.लिहित रहाणे हे आवश्यक असते. परंतु आपल्याला चांगले व शुद्ध मराठी लिहिता येते म्हणून काहीतरी जडबंबाल व आशय नसलेले पोकळ लेखन काही मंडळी करताना दिसतात. त्याला मात्र माझा नक्कीच आक्षेप आहे. मोजक्या शब्दात आपल्याला काय सांगायचे आहे ते सांगितले तर ते जास्त प्रभावी ठरते असा माझा अनुभव आहे. उपक्रमवरचे काही लोक असे लेखन नेहमीच करतात व ते वाचायला मला आवडते.

चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

सुशांत, मित्रा नमस्कार!

तुझा लेख वाचला. हा लेख वाचताना अंगावर मोरपीस फिरल्यासारखे वाटले. हा लेख एखाद्या वयात आलेल्या मुलीनेच लिहीला आहे कि काय असे वाटले. म्हणजे ह्या लेखात, भावना अगदी हळूवार पणे मांडल्या होत्या.
तुझ्या ह्या ही लेखात तू भावनाच मांडलेल्या आहेस. भावना मांडणं गैर नाही. पण त्यावर इतरांनी चर्चा ती काय करायची? 'तुमचा लेख चांगला आहे.' एवढाच प्रतिसाद वाचकांनी द्यावा ही अपेक्शा लेख लिहीताना व तो प्रस्तुत करताना ठेवली होती का?
मराठी भाषा हा नाजुक व सद्द्याचा महत्वाचा मुद्दा आहे. त्या मुद्द्याचा कित्येक जण फायदा उचलत आहेत, हे मी सांगायची गरज नाही.
तू 'मराठी भाषेच्या मुद्द्याचा' गैरफायदा घेण्यासाठी लेख लिहीत नाहीस हे मी जाणून आहे.
मराठीचे भविष्य व ती पुढे कशी वाढू शकते? ह्या भावने पायीच तू लेख लिहीले आहेस.

परंतु मला, 'मराठी च्या भविष्यावरील' 'हळूवार' व 'कोणत्याच निर्णयावर ठामपणे न पोहचण्याची' ही शैली आवडली नाही.

इंग्रजी भाषेने इतर भाषांतून शब्द घेतले आहेत ह्याचा त्या भाषेच्या समृद्धीशी संबंध जोडता येणार नाही. इंग्रजी भाषा समृद्ध आहे. कारण त्या भाषेला विविध जीवनक्षेत्रांतील व्यवहाराची मोठी परंपरा आहे. इंग्रजी भाषकांचे राजकीय वर्चस्व, त्यांची ज्ञानलालसा, ह्या दोहोंतून उभ्या राहिलेल्या ज्ञानव्यवहार आणि इतर व्यवहार ह्यांच्या व्यवस्था ही त्या परंपरेची कारणे आहेत. इंग्रजी ही केवळ इंग्रजांनी दुसऱ्या भाषांतून शब्द घेतले म्हणून समृद्ध झाली नाही.

माझ्या मते इंग्रजी भाषा ही इंग्रजांच्या धाडसामुळे मोठी झाली.
भाषा म्हणजे 'आपले विचार व भावना व्यक्त करण्याचे साधन' असते.
सुख-संमृद्धी 'द्न्यानात' दडलेली असते. असे मी मानतो.
द्न्यान 'हे कृती करण्यामध्ये दडलेले असते'.
कोणतीही नवी कृती करण्यासाठी धाडस किंवा शिस्त किंवा दोन्ही गोष्टी लागतात.
इंग्रजांनी धाडस केले, शिस्तबद्दता जोपासली. त्यांच्या ह्या गुणांपायी त्यांच्या 'विचार व भावना व्यक्त करणार्‍या साधना मध्ये' म्हणजे भाषेमध्ये, इंग्रजीमध्ये संमृद्धता आली.
केवळ इंग्रजी भाषा जाणून, शिकून संमृद्ध होता येतं असं मानणं म्हणजे सुर्याच्या प्रकाशात जीवनाचा अभ्यास करण्याऐवजी परप्रकाशित असलेल्या चंद्राच्या प्रकाशात जीवनाचा आभ्यास करणे होय.

दुसरा मुद्दा असा आहे की नवीन संज्ञा घडवणे आणि तिचा संकेत रूढ करणे हे कष्टाचे असले तरी आनंद देणारे काम आहे असे मला वाटते. नवीन संज्ञा घडवताना त्या संकल्पनेचा परिचय अधिक दृढ होतो. संलग्न संकल्पना अधिक नेमकेपणे उमगून येतात. आपण संकल्पनांच्या अधिक जवळ जातो. आपल्या भाषेचे सामर्थ्य तिच्या मर्यादा ह्यांची जाण प्रगल्भ होते. अर्थात घडवलेली प्रत्येकच संज्ञा अशी असते असे म्हणणे नाही. पण ह्या प्रक्रियेबद्दल आस्था असणारांचा असा अनुभव आहे. ह्या कारणांमुळे मला नव्या संज्ञा घडवण्याचा मार्ग अधिक योग्य वाटतो.

एखादी 'संद्न्या घडवणे, संकल्पना विकसित करणे' हे सध्याच्या मराठीत शक्य आहे का?
सगळ्यांना समजेल असं 'चित्रपटाचं व त्यातील तंत्राच' उदाहरण घेवू. कृष्णधवल चित्रपट साठी वापरला जाणार्‍या कॅमेराने रंगीत चित्रपट बनवता येईल का? जुन्या काळात वापरला जाणार्‍या प्रोजेक्टरने नव्या जमान्यातील सुस्पष्ट चित्र व खणखणीत आवाज यांचा आनंद प्रेक्शकांना देता येवू शकेल का?
मला इथे म्हणायचे आहे की मराठी चे व्याकरण हे इंग्रजीचे व्याकरण इंग्रज या देशात आले त्यानुसार लिहीले/ घडवले गेले. तसे असून ही इंग्रजीपेक्शा वेगळा मराठी भाषेचा स्वत:चा बाज आहे, टिकून आहे. मराठी भाषेच्या व्याकरण रूपी कॅमेरा /प्रोजेक्टर मध्ये सुधारणा केल्या तर....? तेवढे धाडस मराठी माणसाला जमेल?
ही झाली धाडसाची बाजू.
आता पाहू शिस्तबद्धतेची बाजू.
युरोपात नव-नवे शोध लागण्यापूर्वी एखाद्या संस्थेपूढे 'पद्द्धतशीर पणे' शब्दबद्ध करून संशोधक आपले विचार ठेवीत. ती संस्था त्यावर विचार करून त्यावर पुढे काय करायचे ह्याचा निर्णय घेतला जाई.
आपल्या कडे निदान 'मराठी भाषेच्या संदर्भात तरी' एखादी संस्था अस्तित्वात आहे का? जी च्यापुढे एखादी नवी संकल्पना मांडता येईल?
त्रोटक उदा.:
व्याकरणाची प्रचलित पद्धत : कर्ता : कर्म: क्रियापद
एक काल्पनिक पद्धत :कारक: धारक : विशेशण: विशय: माध्यम: क्रियाविशेशण:क्रियापद:अर्थपद

वेगळा धागा बनवला हे चांगले केले.

लेखकाला शुभेच्छा.

"बलाबल" मुद्दा मला पटलेला नाही.* आणि लेखकाच्या वैयक्तिक आवडीबद्दल अर्थातच त्यांना शुभेच्छा आहेत. "अकलनसुलभता" मार्गाने सुद्धा त्यांना हवे तसे बरेच शब्द रूढ होऊ शकतील, तशा शब्दांचा प्रसार करण्यात मीसुद्धा त्यांची मदत करेन.

उगाच तपशील : "टिकटिकवणे" शब्द माझ्या तोंडात रुळणार नाही असे वाटते.
"खण" शब्द लोक वापरू लागले, तर मी वापरेन, स्वत:हून प्रसार करणारा मिशनरी होणार नाही. ("भ्रमणध्वनी" बाबत असेच.)
"टिचकी मारणे/टिचकी देणे" हा शब्दप्रयोग बरा वाटतो. तो स्वतःहून वापरायला घेईन.

सोमवाराला मण्डे, भाताला राईस, वाढण्याला सर्व्ह कर, नवऱ्याला मिष्टर, बायकोला मिसेस,

लेखकाशी सहमत. येथे आदले मराठी शब्द वापरणे मला आवडते.

चुलतभावाला/आतेभावाला/मामेभावाला कझीन असे म्हणतात.

लेखकाच्या उदाहरणाशी असहमत. "कझिन" अधिक व्याप्ती असलेली संकल्पना आहे. त्या संकल्पनेसाठी पुष्कळ संदर्भांत मराठीत उपलब्ध असलेला "नातेवाईक" शब्द चालतो.

- - -
*विनिमयासाठी एखादा समाज कवड्या वापरतो, आणि दुसरा समाज नोटा वापरतो, समजा. बहुधा पहिला समाज दुर्बळ आहे, आणि दुसरा समाज सबळ आहे. जर पहिला समाज कवड्या+नोटा दोन्ही वापरू लागला, तर तो पूर्वीपेक्षा सबळ होतो, असे मला वाटते. कवड्यांवरती "पहिला समाज सरकार" कोरून तसे विनिमय साधन वापरून सबळ होतो की नाही, हे मला माहीत नाही. होय. नोटा वापरणारा समाज महायुद्धात तितरबितर झाला, तर मग कवड्या वापरणारा समाज अधिक बलवान होईल. बलाबलाचा कवड्यांशी/नोटांशी काहीही संबंध नाही.

मराठी भाषेचे १ नं चे शत्रु म्हणजे स्वत: मराठी लोक. काही लोक भाषेला अडवण्याचा प्रयत्न करुन आपल्याला हवी तशी दिशा देण्याचा प्रयत्न करत् आहेत. जी कधीच स्तब्ध नसते, सतत वाहती असते ती भाषा काही लोकांना एखाद्या शिल्पाप्रमाणे घडवायची आहे. जे कवेतच घेता येत नाही, ते कसे मनाप्रमाणे घडवता येइल्?

जी वाहती आहे, तीला वाट मोकळी करुन द्यावी , ती वाहेल, खळखळेल, जीवन जगवेल.

तीला बंदीनी करु नका.

तुमच्या मनात आहे तशी मराठी लोकांनी बोला-लिहायची आहे तर तो पाया शाळा-कॉलेजात घालावात. तिथे जे मराठी शिक्षण होते ते जर योग्य असेल तर पुढील चिंता भेडसावु नयेत.

सुशांत,

पूर्वीच्या धाग्यात ज्या प्रतिक्रिया आल्या होत्या त्यावर मुद्देसूद प्रतिसाद दिल्याबद्दल धन्यवाद.
काही बाबतीची असहमती आहेच. पण असे चालायचेच

प्रमोद

भाषेतील बदल लोकशाहीच्याच मार्गाने रूढ होतात याचे एक रोचक उदाहरण इथे.
खरे तर या बाबतीत बदल घडला तर आयुष्य सोपे होईल. पण जोपर्यंत लोकांना रूचत नाही आणि जास्तीत जास्त लोक वापरत नाहीत तोपर्यंत असे बदल येतात आणि जातात, टिकत नाहीत.

--
अनुदिनी : मोझार्ट ऑफ मद्रास - http://rbk137.blogspot.com

ऑक्सफर्ड डिक्शनरीने नुकतीच इंग्रजीत आलेले नवीन शब्द, वाक्प्रचार यांची यादी प्रसिद्ध केली.
इतरभाषिक शब्दांना प्रतिशब्द शोधून त्यांची सक्ती करण्यापेक्षा हा मार्ग किती सोपा वाटतो. जे शब्द लोक वापरत आहेत त्यांना स्वीकारा आणि अधिकृत दर्जा द्या.
बात खतम!

ताक : त्यातील एक एंट्री रोचक आहे.
friend noun – a contact associated with a social networking website.
verb – add (someone) to a list of contacts associated with a social networking website.

--
रोबो नी अ:ऱिणैयो, चिट्टि नी उयर्दिणैयो, मिऩ्सारम् उडलिल् रत्तम् नवीऩ उलहत्तिल् अऱिवियल् अदिसयम्
वायुण्डु आऩाल् वयिऱिल्लै, पेच्चुण्डु मूच्चिल्लै, नाडि उण्डु इरुदयम् इल्लै, पावर् दाऩ् उण्डु तिमिरे इल्लै