(परम-मित्र दिवाळीअंक 2006)

ले. अरविंद बाळ

सेक्युलॅरिझम् एक सर्वंकष विचार - भाग १
सेक्युलॅरिझम् एक सर्वंकष विचार -भाग २

Secularism शी गल्लत होऊं शकणा-या दुस-या कांहीं संकल्पना पण इथे स्पष्ट करणं आवश्यक आहे.

Liberalism उदारमतवाद म्हणजे जणू काही Secularism अशी एक विचित्र कल्पना अनेकांच्या मनांत असते. कारण धर्मनिष्ठपणे ऐहिक जीवन जगणारे अनेक लोक उदारमतवादी असूं शकतात. म्हणजे ते “मी पण Secular रहात नाही आणि तूं पण राहूं नकोस” असे उदारमतवादी असूं शकतात.

धर्मसहिष्णुता,विशेषत: परधर्मसहिष्णुता म्हणजे Secularism नव्हे. परस्परांनी एकमेकांच्या धर्मांना ऐहिकात घोळ घालायला परवानगी देणं म्हणजे परधर्मसहिष्णुता. याला Secularism कसं म्हणता येईल ? आपापसांतील धार्मिक सद्भाव हा स्वतंत्ररित्या सद्गुण असूं शकेल पण तो Secularism नव्हे. हिंदूंना कोणी Secularism शिकवण्याची गरज नाही असं एक खरं म्हणजे उध्दट मत मांडलं जातं. कारण फक्त हिंदूच Secular असू शकतात आणि पूर्वापार होतेच असंहि अभिनिवेशाने सांगितल जातं. वास्तविक हिंदूनी नेहमीच परधर्मीय आक्रमणे सहन केली एवढच वास्तव आहे. हा Secularism नव्हे.

सर्वच धर्मांची मूलतत्वे सारखीच आहेत. सर्व धर्म शांतीचाच पुरस्कार करतात. कोणताच धर्म दहशतवाद शिकवत नाही. अलीकडच्या जागतिक दहशतवादाच्या वातावरणांत असं म्हणण्याची एक रुढ प्रथा आहे, फॅशनच आहे. त्यामुळे आपण उदारमतवादी आणि Secular ठरतो असा एक गैरसमज होतो. वास्तविक हे एक तद्दन बाष्कळ विधान आहे. सर्व धर्म खरंच एकच तत्व सांगणारे, शांतता प्रेमी असते तर जगाचा इतिहास बदलला असता. सर्वच धर्मांची “मूलतत्वे” (?) सारखी असती तर मी हिंदू,मुसलमान, ख्रिश्चन वगैरे आहे या म्हणण्याला काही अर्थच उरत नाही. मग मी सकाळी हिंदू, दुपारी मुसलमान आणि रात्री ख्रिश्चन असू शकतो. शंभर वर्षापूर्वी गोपाळराव जोशी नामें एका अवलियाने “धर्म” या कल्पनेचं वैय्यर्थ्य दाखवण्याकरिता, खरं म्हणजे टिंगल करण्याकरिता हा प्रयोग करुन दाखवला होता.

तात्पर्य असं की सर्व धर्माचं कोडकौतुक करणे ही धर्मसहिष्णुता नव्हे, सर्वधर्मसमभाव नव्हे आणि Secularism तर नव्हेच नव्हे.

अलीकडे Multiculturalism बहुसंस्कृतिवादांच फार कौतुक चालू असतं. दोन भिन्न संस्कृतींच सहअस्तित्वच नव्हे तर परस्परांकडून चांगल्या गोष्टी आपल्याशा करण ही एक चांगली वृत्ती आहे. पण संस्कृति म्हणजे धर्म नव्हे हे लक्षांत ठेवणं आवश्यक आहे. तसच सपशेल असंस्कृतपणा सुध्दा एक वेगळी संस्कृति म्हणून आदरणीय ठरता कामा नये. Multiculturalism म्हणजे Secularism नव्हे.

आणखी एक अशास्त्रीय टूम काढली जाते. Secularism चा अर्थ भारतीय संदर्भात वेगळा करायला हवा असं मांडलं जातं. कारण भारतीय संस्कृतीचा इतिहास आणि पाश्चिमात्य संस्कृतीचा इतिहास वेगळा आहे. तिकडे चर्चने राजसत्तेत नुसती ढवळाढवळच केली नाही तर चक्क राजसत्ताच हातात घेतली. म्हणून राजसत्ता आणि धर्मसत्ता वेगळया करण्यासाठी Secularism आणावा लागला. भारतांत धर्माने राजसत्तेची हाव कधीच धरली नव्हती म्हणून Secularism या संकल्पनेची तशी आवश्यकताच भारतात नाही.

या विचारसरणीतून इतिहासाचं अज्ञान तर दिसतंच पण एक प्रकारचा मानभावीपणा, स्वयंगौरव दिसून येतो. एकीकडे भारतांत धर्माने राजसत्ता ताब्यात घ्यायचा प्रयत्न केला नाही असं म्हणायच तर पुन्हा राजदंडापेक्षा धर्मदंडच भारतात वरिष्ठ राहिला होता हेही अभिमानाने सांगायच. सगळाच घोळ. यांच मूळ कारण आम्ही भारतीय खर म्हणजे सनातन धर्मीय - इतर पाश्चिमात्य लोकांपेक्षा आणि धर्मांपेक्षा श्रेष्ठ आहोत, हा वृथाभिमान. त्यामुळे अशा श्रेष्ठ धर्माचा इहवादांतील अधिकार अमान्य करायला अशा लोकांच मनच धजावत नाही.

सगळयांत मोठी घोटाळयाची संकल्पना अशी आहे. राजकारणात Secular पार्टीज आणि Communal पार्टीज असं विभाजन केलं जातं. याचा अर्थ Secular आणि Communal हे विरोधार्थी शब्द आहेत असा कांही तरी गैरसमज दिसतो.

Communalism ही एक वेगळीच संकल्पना आहे. आपापल्या Commune वरील निष्ठा, ही इतर सर्व निष्ठांहून श्रेष्ठ वाटणं हा Communalism. हा लोकसमूह भाषा, जात,वंश अशा कोणत्याही आधारावर बनला असला तरी त्या लोकसमूहाच्या लाभाकरिता इतर लोकसमूहांच्या न्याय्य हक्कांची पायमल्ली करणं हे Communalism म्हणजे जमातवाद या मुळे घडत.

वयम् पंचाधिक शतम् हा जातीयवादाचा मूलमंत्र आहे. हे विधान अनेकांना धक्कादायक वाटेल. पण महाभारत असं सांगतं की दुर्योधनाची बाजू अन्याय्य असूनही कौरव आपले भाऊ लागतात म्हणून बाहेरच्या पक्षाची बाजू न्याय्य असली तरी आपण आपल्या भावांच्या बाजूने लढाईत उतरलं पाहिजे असं “जातीय” तत्वज्ञान धर्मराज युधिष्ठिरांना मांडलं. हाच तो भांजा भतीजा वाद.

त्यामुळे पूर्णपणे Secular व्यक्ती ही Communal असू शकते. धर्माची ऐहिकातील लुडबुड न मानणारी व्यक्ती स्वधर्मीयांच्या ऐहिक भरभराटीकरिता परधर्मियांच्या विरोधात अन्यायच नव्हे तर हिंसक पध्दतीने उभी राहू शकते. यांच उत्तम उदाहरण कायदे आझम जीना हे आहे. जिना हे आपल्या व्यक्तिगत जीवनात Secular विचारसरणीचे असूनहि जातीयवादी तत्वज्ञानामुळे मुसलमानांच्या ऐहिक लाभाकरिता झटत राहिले. आणि त्यासाठी Direct Action म्हणजे हिंसेलाहि समर्थन देऊ लागले.

Theocracy आणि State Religion

या दोन कल्पनांमध्ये देखील गल्लत केली जाते. Theocracy म्हणजे धर्मसत्ता. ज्या राज्यांत राजकीय सत्ता थेट धर्मगुरुंच्या हातांत असते ते Theocratic State धर्मशाही. जिथे राज्याला (State) अधिकृत धर्म असतो ते राज्य Theocratic नव्हे. म्हणजे "धर्माचं राज्य" आणि "राज्याचा धर्म" या दोन वेगळया संकल्पना आहेत. एखाद्या राज्याला अधिकृत धर्म असुनहि त्या धर्माच्या धर्माज्ञा ऐहिकांत पाळल्या जात असतीलच असं नाही. औपचारिकपणे इस्लामिक देशांच्या संघटनेतील अनेक देश शरीयाप्रमाणे राज्य कारभार करतात असं नाही. म्हणजे कमी जास्त प्रमाणांत ते Secular आहेत. जगांत व्हॅटिकन एवढा एकच देश Theocratic State म्हणजे धर्मसत्ताक देश आहे.

Secularism चा नेमका अर्थ समजला की कोणते वादग्रस्त प्रश्न आणि मुद्दे हे Secular आहेत आणि कोणते नाहीत हे लक्षात येईल. सोमनाथ मंदिराचा जीर्णोध्दार किंवा बाबरी मशीद राममंदिर प्रकरण हे प्रश्न Secular की Non Secular.? भारताच्या राष्ट्रपतींनी सोमनाथ मंदिराच्या जीर्णोध्दाराला उपस्थित रहाणं हे भारताच्या Secularism च्या विरोधांत गेलं कां ? भारतीय जनता पक्षासारख्या राजकीय पक्षाने बाबरी मशिदीचा प्रश्न (तिथल राममंदिर तोडून तिथे बाबराने मशीद बांधली हे गृहित धरुन हा मुद्दा विचारांत घेतला आहे) उपस्थित करणं हे राज्यघटनेच्या दृष्टीने Non Secular किंवा अगदी anti-secular होत कां ?

Secularism म्हणजे इहवाद- धर्मनिरपेक्ष इहवाद-धर्मांज्ञांची ऐहिकातील लुडबुड अमान्य करणं - हे मनांत स्वच्छपणे सप्ष्ट असेल तर वरील दोन्ही मुद्दे इहवादी आहेत हे लक्षांत यांव. Secularism ला अशा प्रश्नांनी बाधा येत नाही.

हा मुद्दा थोडा अधीक स्पष्ट करणं आवश्यक आहे. ज्यावेळी एखाद्या देशाचं दुस-या देशावर आक्रमण होतं तेव्हा विजयाच्या खुणा म्हणून ज्याप्रमाणे विजयस्तंभ बांधले जातात तसंच धर्र्मोन्मादाने शत्रूच्या धर्माची पवित्र स्थानं नष्टही केली जातात. परकीय आक्रमण हटवल्यावर अशा धर्मस्थळांची पुन्हा उभारणी करणं म्हणजे केवळ आक्रमणाच्या खुणा नष्ट करणं एवढंच प्रयोजन असतं. हा साधा राजकीय व्यवहार असतो, कोणत्या धर्माज्ञेचे पालन नसते. ऐहिकांतील आक्रमणांच ऐहिकांतील निराकरण असतं. म्हणून अशी कृती पूर्णत: Secular समजायला हवी. Gate Way of India समोरचा पंचम जॉर्जचा पुतळा उठवून तिथे शिवाजीमहाराजांचा अश्वारुढ पुतळा उभारणं ही कृति जशी नैसर्गिक आणि Secular असते, अगदी त्याप्रमाणेच मंदीर पाडून उभारलेल्या मशिदीचं पुन्हा मंदीर बनवणं ही कृति पण पूर्णपणे Secular आहे.

अर्थात एक मुद्दा इथे लक्षांत ठेवणं आवश्यक आहे. अशी कृती ही लाक्षणिक असावी धार्मिक उन्मादातून प्रतिशोध म्हणून नसावी, एक निर्विकारपणे पार पाडलेलं केवळ कर्तव्य असावं. म्हणून असं मंदीर भव्य दिव्य असण्याची आवश्यकता नाही. सोमनाथ मंदिराचा जीर्णोध्दार जरी Secular असला तरी शिवलिंगाच्या प्राणप्रतिष्ठेसाठी राष्ट्रपतींनी एखादा विद्वान तर्कतीर्थ (लक्ष्मण - शास्त्री जोशी सारखा) शोधणं हे कृत्य मात्र Secular नव्हे.

अर्थांत हेही लक्षात ठेवणं आवश्यक आहे की राममंदीर बांधण म्हणजे रामचरित्र आदर्श मानणं नव्हे. राममंदीर बांधणा-यांना पत्नीच्या चारित्र्याचा संशय येऊन तिला अग्निदिव्य करायला लावण्याचा अधिकार मिळत नाही. आधुनिक रामालाही कोणा परिटाच्या भाषणामुळे आपल्या असहाय्य पत्नीला जंगलात सोडण्याचा अधिकार मिळणार नाही. त्यालाही I.P.C & Cr.P.C. लागूच होईल.

आणि इहवाद याचा अर्थ चंगळवाद असा करुन इहवादाला विराध करणं अशी आणखी एक शक्कल लढवली जाते. वास्तविक इहवाद हा मानवीय सर्व नीतीकल्पना आणि सदाचाराचे, सभ्याचाराचे सर्व नियम पाळण्याला बांधील असतो. किंबहुना Ethics & Morality are secular subjects हा तत्वज्ञानाला मान्य झालेला सिध्दान्त आहे.

उलट धर्माज्ञा (सर्वच धर्मांच्या) माणसाना अनैतिकतेकडे झुकवतात, अशी टोकाची भूमिका घेण्यांच कारण नाही. सर्वच धर्मांतून कमी जास्त प्रमाणांत मानवते विरुध्द, विशेषत : स्त्रियांविरुध्द अनेक धर्माज्ञा दिलेल्या आहेत. हे वास्तव मात्र लक्षांत घेणे जरुर आहे. म्हणजे निदान नैतिकतेसाठी तरी इहवादाची आवश्यकता पटावी.

Secularism चा आर्थिक धोरणांशी कांही संबंध नाही हे पण स्पष्टपणे मांडणे आवश्यक आहे. आर्थिक दृष्टया उजव्या विचारसरणीचे लोक Secular असू शकत नाहीत असाहि एक गैरसमज खोडसाळपणे पसरविला जातो. डावे पुरोगामी म्हणजेच Secular असं एक चुकींच समीकरण मांडलं जातं. मुक्त अर्थव्यवस्थेचा पुरस्कर्ता हा Secular असू शकत नाही, हा काय खुळेपणा आहे ? Secularism अर्थनीतीनिरपेक्ष असं तत्व आहे.