(परम-मित्र दिवाळीअंक 2006)

ले. अरविंद बाळ
लेखकाविषयी प्रास्ताविक इथे केले आहे

Secularism ची व्युत्पत्ति, अर्थ आणि इतिहास

Secularism हा विषय म्हटंल तर चाऊन चोथा झालेला आहे. पण मला वाटत त्याचा खरा “ag” अजूनहि नीटसा कळलेला नाही. त्यातला “ag” कोणता आणि “चोथा” कोणता हे समजून घेणे आजहि आवश्यक आहे.

विनोबाजींनी त्यांच्या “विचारपोथी” निवेदनांत म्हटले आहे. “ह्या विचारांना पूर्वश्रुतींचे आलंबन तर आहेच, तथापि ते आपल्या परी निरालंबहि आहेत” .

मी येथे जे विचार मांडणार आहे, तसे विचार पूर्वी कोणी मांडलेच नाहीत असा माझा दावा नाही. पण मला त्यापेक्षां काहींतरी नवीन सांगायच आहे म्हणून तर हा लेखनाचा प्रपंच.

Secularism यांचे शब्दकोशीय अर्थ अगदी स्पष्ट आहेत. सर्वच अर्थांमधील किमान समानता “धर्मनिरपेक्ष इहवाद” अशी आहे.

Secularism हा शब्द याच स्वरुपांत 150 वर्षापूर्वी - नेमकेपणाने 1851 मध्ये प्रथम वापरला गेला. The Reasoner या जर्नलच्या 25 जून 1851 च्या अंकात Secularism हा शब्द वापरला गेला आणि अर्थ तिथेच “Which can be tested in this life” असा सांगितलाही गेला.

या शब्दाची व्युत्पत्ती लॅटिन Seculum म्हणजे काळ, युग - या शब्दांतून आहे. मुळांत काळाशी संबंधित या शब्दाची व्याप्ती अवकाशाशी जोडली गेली. म्हणजे मुळांत “अद्यवाद” अशा अर्थांतून “इहवाद” असा याचा अर्थ झाला. म्हणून Secularism याचं शब्दकोशीय भाषांतर Pertaining to temporal and wordly matters असंच आहे. म्हणजे “आजचे” आणि “इथले” प्रश्न याविषयी जो वाद चर्चा करतो तो Secularism.

मग Secularism या संकल्पनेचा “धर्म”संकल्पनेशी संबंधच का आणि कसा आला? कारण “धर्म” आजच्या आणि इथल्या प्रश्नांवर जेव्हा चर्चा करु लागतो, धर्माज्ञा देऊं लागतो तेव्हा”धर्म” आणि Secularism परस्पर विरोधात उभे राहतात. कारण Secularism च्या मते ऐहिकाचा प्रांत हा धर्मांचा प्रांत नाही.

“धर्मा” चे ऐहिक आणि पारलौकिक असे दोन भाग असतात. ( ही समजूत ही कशी चुकीची आहे, हे पुढे दाखविण्यात येईल) शिवाय “धर्माचा” जो तत्वज्ञानीय भाग असतो तोहि पारलौकिकातच मोडण्याची चुकीची प्रथा आहे.

Secularism ला “धर्मा” च्या पारलौकिक आणि तत्वज्ञान/अध्यात्म यांच्याविषयी काही देणघेण नसतं. प्रश्न फक्त “धर्मा” च्या ऐहिक अंगाविषयीच असतो. आणि “धर्मा” ने ऐहिकाविषयी काही उहापोह करुं नये, आज्ञा तर देऊच नयेत अशी अगदी माफक आणि नम्र अपेक्षा Secularism ची आहे.

इथे प्रथम “धर्म” शब्दाचा नेमका अर्थ समजून घेणं आवश्यक आहे. कारण Secularism प्रमाणेच “धर्म” या शब्दाच्या अर्थावर बराच घोळ माजवला जातो. काही जणांचा प्रामाणिक गैरसमजाने तर कांही जणांचा खोडसाळपणे. Secularism चा मुख्यत: इहवाद आणि जास्त स्पष्टीकरणासाठी “धर्मनिरपेक्ष इहवाद” हा अर्थ समजून घेतला की Secularism ला विरोध करण प्रतिगामीपणांच ठरत. म्हणून “धर्म” म्हणजे तुम्हाला काय म्हणायचंय ? मातृधर्म, शेजारधर्म, धर्मशाळा वगैरे शब्दांतला “धर्म” ही तुम्हाला मान्य नाही कां ? असा प्रतिप्रश्न विचारला जातो. म्हणून आतां धर्माचा अर्थ समजून घेण आवश्यक आहे.

धर्म या शब्दाचे अमर कोशातील अर्थ.
श्लोक 146 - पुण्य श्रेयस, सुकृत वृष = चार अर्थ म्हणजे पर्यायी शब्द दिले आहेत.
(वृष म्हणजे शंकराचा नंदी - शक्ति आणि नीतीचा द्योतक)
श्लोक 174 - वैदिक विधी -
श्लोक 1347 नानार्थविभाग - यांत धर्म =पुण्य, न्याय, स्वभावाचार (Natural Properties) सोमप असे चार पर्यायी शब्द दिलेले आहेत.

हे सर्वच अर्थ Religion ही संकल्पना येण्यापूर्वीचे आहेत. कारण अमरसिंह, अमरकोशाचा रचयिता - याचा काळ इ.स.पूर्व पहिलं शतक ते इ.स.चं तिसर शतक असा आहे. म्हणजे औपचारिक Religions ख्रिश्चन, इस्लाम व शिख यांच्या स्थापने पूर्वींचा किंवा भारतांत आगमनापूर्वीचा आहे. निदान अमरसिंहाला माहिती होण्यापूर्वीचा आहे. त्यामुळे Religion याला पर्यायवाचक शब्द काय वापरावा हे आता आपणच ठरवायच आहे. Monier Williams याच्या कोशांत Religion याला “धर्म” असाच शब्द आहे. Religion याअर्थी “धर्म” शब्द वापरणं हेच मला श्रेयस्कर वाटत. कारण तोच प्रचारांतील शब्द आहे. संदर्भानुसार दुसरे अर्थ समजू शकतात. Religion या शब्दांच भाषांतर पंथ, संपद्राय, उपासनापध्दती असं करांव असा काहींचा (म्हणजे कांही हिंदूचा) आग्रह असतो. कारण “धर्म” ही संकल्पना फारच उच्च दर्जाची आहे असा त्यांचा दावा असतो.

“पाणी” या मराठी शब्दाला संस्कृतमध्ये 27 प्रतिशब्द आहेत. (अमर कोश- श्लोक 257 आणि 258) आणि दूध या शब्दाला तीन प्रतिशब्द आहेत.(श्लोक 937) हे तीन शब्द आहेत, दुग्धं, क्षीरं आणि पयस्. त्यातील गमतीचा भाग असा की पाणी याच्यासाठीच्या 27 शब्दात क्षीर आणि पयस् हे दोन शब्दही आहेत. मग जेव्हा आपण “नीरक्षीर विवेक” असा शब्द वापरतो तेव्हा येथे क्षीर या शब्दाचा अर्थ दूध असाच घेतो, पाणी असा नाही. संदर्भावरुन आपण एवढा “विवेक” करतो की नीरक्षीरविवेक म्हणजे पाणी आणि पाणी यातील भेद समजणे असा नसून पाणी आणि दूध हे वेगवेगळे करु शकणारी तर्कबुध्दी.

आपण जर असा “नीरक्षीरविवेक” करु शकतो तर मातृधर्म, शेजारधर्म, धर्मशाला, धर्मकाटा यातील “धर्म” शब्दाचा अर्थ कर्तव्य, सदाचार, नीती असा आहे हे समजू शकत नाहीं कां ? धर्मनिरपेक्ष इहवाद या शब्दातील धर्म याचा अर्थ Religion एवढयाचपुरता आहे हे लक्षात येऊ शकत नाही कां ?

पण जाणून बूजून एखादी गोष्ट लक्षांत घ्यायचीच नसेल, घोटाळे माजवायचेच असतील तर हिंदुधर्माभिमानी हे असे व्यर्थ श्लेष निर्माण करण्याचा प्रयत्न करतात.

वास्तविक Religion याच्या पंथ, संप्रदाय अशा भाषांतराला आक्षेप घेण्याच कारण नाही. पण वरवर वाटतं तेवढं हे म्हणणं निरुपद्रवी नाही. कारण हिंदू धर्माभिमान्यांना त्यातून अनुसिध्दांत असा मांडायचा असतो की इस्लाम,ख्रिश्चन आदि Religions हे केवळ पंथ, संप्रदाय उपासनापध्दती आहेत (mere religions) . फक्त सनातन हिंदू धर्मच, “धर्म” या पदवीला पात्र आहे. म्हणजे Secularism ला पंथनिरपेक्ष म्हणा म्हणजे आपोआपच त्यांतून सनातन हिंदू धर्म वगळला जाईल.

“धर्म” हा शब्द आणि त्याच्या व्याख्या रामायण महाभारतातील श्लोकांवरुन घेतल्या जातात. पण तेव्हा Religion ही संकल्पनाच नव्हती. Religion या संकल्पनेला भारतीय भाषांतून संप्रदाय, पंथ, पूजापध्दती, अशा शब्दांची योजना झाली असती तर प्रश्नच आला नसता पण. Religion या अर्थी “धर्म” असाच शब्द वापरण्याची प्रथा सुरु झाल्यावर आता धर्म म्हणजे Religion नव्हे किंवा Religion म्हणजे धर्म नव्हे असं म्हणण्याचा हट्ट धरु नये. कारण त्यातून काहींच साधत नाही. “धर्म” हा शब्द काही वेगळया अर्थाने वापरण्याचा हट्टच असेल तर भारतीय भाषांतूनहि Secularism प्रमाणे Religion हा शब्द जशाच्या तसा वापरावा. इंग्रजीत नाही का Yoga (योगा या चुकीच्या उच्चारासह) Mantra (पुन्हा मंत्रा हा चुकीचा उच्चार) Guru, Avatar असे संस्कृत शब्द वापरीत ?

“धर्म” या शब्दांच महात्म्य सांगण्यासाठी वारंवार सांगण्यात येणारे श्लोक असे.
1. न वै राज्यं न राजासीत न च दण्डयो न दाण्डिक :/
धर्मेणैव प्रजा: सर्वा: रक्षन्ति स्म परस्परम् // (महाभारत शान्तिपर्व 59/14)
2. धारणात् धर्मम् इत्याहु: धर्मो धारयंते प्रजा /
य: स्याद् धारणसंयुक्त: स धर्म इती निश्यय: //(महाभारत-कर्णपर्व 49-50)
3. आहारनिद्राभयमैथुनं च सामान्यमेतद् पशुभिर्नराणाम् /
धर्मो हि तेषामाधिको विशेषो धर्मेण हीना: पशुभि: समाना :/(चाणक्यनिति)

धर्म म्हणजे नीती, सदाचार, उच्च मानवीय कर्तव्य अशा अर्थी “धर्म” हा शब्द या व अशा श्लोकांतून आलेला आहे. पण तो Religion नव्हे आणि हिंदू Religion पुरता तर नव्हेच नव्हे. हे सर्व श्लोक अखिल मानवजातीला लागू होणारे आहेत आणि आपापल्या जागी योग्यहि आहेत. पण त्याचा हिंदू धर्माच्या गौरवाकरता दुरुपयोग मात्र करुं नये.

पण धर्म नुसत्या “धार्मिकते” शी कधीच थांबत नाही. एका बाजूने धर्मभोळेपणा तर दुस-या बाजूने धर्मांधता अशा कातरीत नेहमीच धर्म अडकतो. धर्मभोळेपणाने माणसं स्वत:चाच नाश करतात, धर्मांधतेने माणसं क्रूर बनतात आणि परधमर्मिंयांची हिंसा करतात. लुळयापांगळया, निरुपद्रवी धार्मिकतेला विचारतो कोण ? धर्माचा तिढा हा असा चमत्कारीक आहे.

निरपेक्ष म्हणजे “विरहित” नव्हे पण तसा गैरसमज पसरविला जातो. धर्म म्हणजे निति-सदाचार आणि निरपेक्ष म्हणजे विरहित आणि म्हणून धर्मनिरपेक्ष = नितिविरहित म्हणजे दुराचारी अशी अनर्थमालिका कधी अडाणीपणआने तर कधी खोडसाळपणे चालवली जाते.

वास्तविक “निरपेक्षता” या शब्दांत कसलाही अनादर नाही. गणिताच्या भाषेत “अचल घटक” दाखवण्यासाठी हा शब्द वापरला जातो. म्हणजे “धर्म” ही संकल्पना आणि “इहवाद” ही संकल्पना परस्परावलंबी नाहीत. म्हणजे दोन्ही कल्पना स्वतंत्र आहेत. म्हणजे “इहवाद” जसा धर्मनिरपेक्ष आहे, तसाच “धर्म” पण इहवाद निरपेक्ष असायला हवा. पण दुदैवाने “धर्म” इहवाद निरपेक्ष राहात नाही, हीच मोठी समस्या आहे.

म्हणून इहवादांच धर्माशी भांडण नाही, धर्मांच इहवादाशी भांडण आहे, हे समजून घेणं आवश्यक आहे.