बावनखणी नावाचे प्रसिद्ध नाटक होते ना हो?

संगीत बावनखणी नावाचे नाटक प्रसिद्ध होते खरे. पण माझ्यामते बावनखणी प्रसिद्ध झाली ती घाशीराम कोतवालामुळे.

कोल्हापूर भागात पाण्याच्या छोट्या जलाशयालाही 'खण' म्हणतात.

तुमचा अर्थही काही भागात रुढ असु शकतो, पण् जुन्या घरांकडे पाहीले तर दोन् खणांमधील् अंतर् साधारण ५-६ फुट् असावे त्यामुळे इतकी लहान् खोली असणे बरोबर् वाटत् नाही.

खण म्हणजे बीम्स हे मला माहीत् आहे त्याच वरुन 'खणा खाली उभे राहुन पाया पडणे, ओवाळुन् घेणे' याला जुन्या लोकांचा विरोध असतो हे आठवते. तसेच जुने लोक अमुक् अमुक खणांची खोली असे म्हणतात.

पूर्वी म्हणजे आरसीसी स्लॅबचे तंत्र निघाले नव्हते त्या काळात छप्पराचे सर्व वजन भिंती आणि खांब यांवर तोलून घ्यावे लागत असे. दोन समांतर भिंतींवर किंवा ओळीवार रांगेत उभ्या केलेल्या खांबांच्या माथ्यावर लाकडांच्या आडव्या तुळया (बीम्स) ठेवल्या जात. अशा समांतर तुळयांवर काटकोनात बांबूचे वासे किंवा जंते एकाला लागून एक असे रचले जात. त्यांवर बारीक चिवाट्या, चटया वगैरे अंथरून त्यावर माती पसरत असत. अशा प्रकारे धाबे तयार होत असे. निसर्गात मिळू शकणार्‍या साधनसामुग्रीनुसार तुळयांची लांबी साधारणपणे आठदहा फुटाहून जास्त नसायची आणि दोन तुळयांमधील अंतर (स्पॅन) चार पाच फूट एवढेच ठेवणे शक्य असे. अशा प्रकारे आठ दहा फूट लांब आणि चारपाच फूट रुंद जागेला खण असे म्हणत. असे दोन तीन खण असलेली खोली किंवा पांच सात खण असलेला सोपा किंवा स्वयंपाकघर असे. आमच्या घराची रचना अशी होती. मोठ्या सभागृहात वीस पंचवीस खण असू शकत, पण त्यात मध्ये खांबांच्या रांगा द्याव्या लागत. बावनखणी या इमारतीतील सगळ्या खोल्या धरून एकंदर बावन खण कदाचित असावेत. किंवा अंदाज येण्यासाठी एक मोठा आंकडा द्यायचा म्हणून ५२ हा अंक घेतला असेल. ( आपण दहा वेळा, शंभर चुका, १७६० गोष्टी असे म्हणतो तेंव्हा त्यांची संख्या मोजलेली नसते)

हे थोडे अवांतर झाले. घाशीराम कोतवाल आणि बावनखणी ही दोन्ही नाटके मी पाहिली आहेत. बावनखणी नाटकांत एक काल्पनिक उदात्त प्रेमकथा आहे, ती कुठेही घडू शकते, तर सत्ता, विषयलोलुपता आणि उन्माद या कालातीत विषयावर घाशीराम कोतवाल या नाटकाने प्रखर प्रकाशझोत टाकला आहे. पुणे शहर, तिथले ब्राह्मण, पेशवाई, नाना फडणवीस, घाशीराम कोतवाल, वगैरेंचा उल्लेख न करता एक संपूर्ण काल्पनिक कथा म्हणून ते लिहिले गेले असते तर निव्वळ नाट्यकृती म्हणून मला ते अप्रतिम वाटले असते. पण ऐतिहासिक विषयांवर लिहिले गेले असल्यामुळे आणि इतिहासातील व्यक्तींचा नांवानिशी उल्लेख करून त्याची पात्ररचना केली गेली असल्यामुळे प्रेक्षकांवर त्यांचा कदाचित विपरीत परिणाम होऊ शकतो असे मला वाटते. याबद्दल पूर्णसत्य, अर्धसत्य वगैरे जाणून घेण्याची मला कधी इच्छा झाली नाही. त्यामुळे मला त्याबद्दल कांहीही वेगळी माहिती नाही.

अतिशय शास्त्रशुद्ध माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद. आमच्या एका तज्ज्ञ मित्राने अशीच काहीशी माहिती दिली. सरदार खासगीवाल्यांनी बावनखणी ही वास्तू उभारल्याचे कळते. सध्याच्या श्रीनाथ टॉकीजजवळ ही वास्तू होती. पुण्यात इकडीतिकडे विखुरलेली गणिकांची वस्ती बावनखणीत आणून त्यांनी वसविली. त्यामुळे इतरत्र होणारा उपद्रव कमी होईल व अधिक चांगले नियंत्रण ठेवता येईल अशी अपेक्षा असावी.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

तरी बरं वाक्यात् मी- 'असे मत् बर्‍याच् जणांचे त्याकाळी होते' असं लिहलं आहे

खाली तो. यांनी दिलेल्या पहिल्या दुवावरील् सुरुवातच् अशी आहे:

रा. रा. विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाने महाराष्ट्रात इतिहास घडविला होता. हे नाटक ब्राह्मणविरोधी आहे, त्यातून पेशावाईतील ब्रह्मवृंदाची आणि त्यातही प्रामुख्याने नाना फडणीस यांची बदनामी झाली असल्याचे आरोप या नाटकावर झाले होते. त्यावर बंदी घालावी, अशी मागणी आणि त्यासाठी आंदोलनेही झाली होती. आज ते स‌र्व विरून गेले आहे.

असो.

सहमत आहे. बिचाऱ्या गुंडोपंतांना बिचाऱ्या तेंडुलकरांची किती बिचारी काळजी :)

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

घाशीराम कोतवालात तेंडुलकरांनी ब्राह्मणद्वेष ओतायला हवा होता की नव्हता, हा आणखी वेगळ्या चर्चेचा विषय.

ब्राह्मणांबद्दल ब्र काढला की लग्गेच तो ब्राह्मणद्वेष होतो. त्यातला खरे-खोटेपणा जाणून घ्यायची गरज नसतेच. इथे घाशीराम ब्राह्मण आणि नानाही ब्राह्मण पण तेंडुलकर म्हणजे सारस्वत ना? ते काही ब्राह्मण नव्हेत, ते करणारच ब्राह्मणद्वेष. त्यात नवल ते काय?