यावरुन मला "देशाचे दुष्मन" हे दिनकरराव जवळकर लिखित १९२५ सालचे पुस्तक आठवते. त्यावेळी नगरपालिकेत फुल्यांच्या पुतळ्याचा वाद निर्माण झाला होता. त्याला उत्तर म्हणुन जवळकरांनी हे पुस्तक लिहिले.त्यातील भाषा अत्यंत विखारी वाटावी अशी आहे.केशवराव जेधे यांनी ते प्रकाशित केले होते. पुस्तकाला केशवराव बागडे यांची प्रस्तावना आहे. त्यात ते म्हणतात,"या पुस्तकातील भाषापद्धती अगर विचारप्रदर्शनपद्धती ब्राह्मणांना आवडणार नाही; परंतु त्यामुळे रुष्ट न होता, सदर गृहस्थांचे पुस्तक वाचून त्यावर एकंदर पुर्व परिस्थिती ध्यानात घेउन विशेषतः रा. चिपळुणकर यांनी केलेली महात्मा फुले यांची निंदा लक्षात घेउन शांतपणे मनन केले पाहिजे. क्रियेस प्रतिक्रिया हा निसर्गदेवीच्या साम्राज्यातील अबाधितपणे व अव्याहतपणे परिणामकारक होणारा नियम आहे. तदनुरोधाने महात्मा ज्योतिराव यांची निंदा करणार्‍यांना प्रत्युत्तर मिळणे साहजिक आहे. या प्रत्युत्तरादाखल केलेल्या प्रयत्नाने चिडुन जाउन प्रत्याघात करण्याचाही मोह कित्येकांना अनावर होण्याचा संभव आहे. परंतु त्यायोगे जनतेचा अगर देशाचा फादा न होता तोटाच होणार ही गोष्ट सर्वांच्या नजरेस आणणे माझे कर्तव्य आहे...."

उदाहरण म्हणुन जरी काही वाक्ये द्यायची म्हटल्यावर कुठली द्यायची हा प्रश्न पडावा अशी रचना या ग्रंथात आहे.
"..हातात वर्तमानपत्रे आहेत, चार भिकार पुस्तकर्ते अभिप्रायाच्या उष्ट्या तुकड्यासाठी पगडीच्या झिरमिळ्या झेलून आहेत, तोपर्यंत हे 'लोकमान्य' त्वाचे ढोंगधत्तुरे टिकतील; पण समाज जागा झाला तर या 'टिळक महाराज' उत्माताच्या देशद्रोही *** बीजाला क्रोधाच्या संतप्त यज्ञात भस्मसात केल्याखेरीज रहाणार नाही"

"कोणताही मनुष्य जन्माने नीच ठरत नाही, कृतीने ठरत असतो. ब्राह्मण लोक कृतीने नीच ठरले आहेत. त्यांच्यापेक्षा दुसरा नीच समाज जगात सापडणार नाही.सर्पाशी सहकार्य करा, तो तुमचा फक्त जीव घेउन एकट्याचा नाश करेल! पण ब्राह्मणाशी सहकार्य कराल तर तो तुमच्या पिढ्यान पिढ्या हीन ठरवुन तुमचा वंश गुलाम बनवील. जो ब्राह्मण 'ब्राह्मण' म्हणवुन ने घेता 'हिंदु' या नावाखाली आपल्यात समानतेने मिसळुन जाईल- रक्तामासाने एक होईल तोच आपला समजावा.नुसती तोंडी पोपटपंची लढवून वेळेवर जात दाखवणारे भटॊपाध्याय दुश्मन समजुन त्यांच्यापासुन दूर रहावे..."

जवळकरांचे सवाल १ ला, सवाल २रा, मर्द हो नाके कापुन घ्या, १९५० सालची ब्राह्मण परिषद , शेतकर्‍याचे हिंदुस्थान, क्रांतीचे रणशिंग अशी पुस्तके आहेत.

सुगावा प्रकाशन, चित्रशाळेजवळ, सदाशिव पेठ पुणे ३० येथे अशी अनेक विद्रोही पुस्तके हमखास आजही उपलब्ध असतात.

प्रकाश घाटपांडे

ब्राह्मणविरोध (खरे तर ब्राह्मणद्वेष) पहिल्याने दिसतो तो लोकहितवादी आणि जोतिराव फुल्यांच्या लेखनात. इ. स. १८४८ मध्ये लोकहितवादींनी "शतपत्रे" लिहिली त्यात दुसरा बाजीराव, नाना फडणीस तसेच सामान्य ब्राह्मण लोक कसे मूर्ख, नालायक आहेत ते लिहिले होते. त्याचा अत्यंत सविस्तर, तर्कशुद्ध आणि आक्रमक भाषेत समाचार विष्णुशास्त्री चिपळूणकरांनी आपल्या निबंधमालेतून घेतला. नाना फडणीसाबद्दल समकालीन इंग्रज इतिहासकार किती आदराने लिहितात ते त्यांनी लिहिले आहे.

जोतिराव फुल्यांनी आपल्या लिखाणातून ब्राह्मणद्वेष पसरवला. एकच उदाहरण देतो "ज्ञानेश्वर आणि मुकुंदराज या भोंदू साधूंनी सामान्य जनतेला मुसलमानांविरुद्ध लढायला प्रवृत्त करून भारतातले पवित्र महंमदी पाऊल थोपवले." जोतिराव फुल्यांना एका ब्राह्मण कुटुंबातील लग्नसमारंभातून हाकलून दिल्याने ते ब्राह्मणद्वेष्टे झाले असे वाचले आहे. आता ते ब्राह्मणद्वेष्टे नव्हते याचा पुरावा म्हणून काही लोक "१८८२ मध्ये टिळक आणि आगरकर डोंगरीच्या तुरूंगातून सुटल्यावर फुल्यांनी त्यांचा जाहीर सत्कार केला होता" असे उदाहरण देतील. त्यातही थोडे राजकारण आहे. कोल्हापूर संस्थानचे दिवाण माधवराव बर्वे तत्कालीन राजा शिवाजीचा छळ करीत असे पुरावे कागलकर या गृहस्थाने टिळक आणि आगरकरांना दिले, त्यावर अवलंबून राहून या दोघांनी बर्व्यांविरुद्ध केसरीत लिहिले. पुढे ते पुरावे खोटे ठरले आणि टिळक- आगरकरांना डोंगरीच्या तुरुंगात १०१ दिवसांची शिक्षा झाली. ज्या कागलकरांनी हे काम केले त्यांचे पुत्र दत्तक द्यायचे होते आणि बर्वे त्याविरुद्ध होते. टिळक - आगरकरांमुळे बर्व्यांचे दिवाणपद गेले, कागलकरांचे पुत्र दत्तक गेले आणि ते पुढे शाहू महाराज म्हणून प्रसिद्ध झाले. पुढे टिळक - आगरकरांना आपली चूक समजल्यावर माधवराव बर्व्यांचे आणि आगरकरांचे संबंध मैत्रीचे झाले पण टिळक मात्र बर्व्यांशी कधीही बोलले नाहीत.

त्या काळात ब्राह्मणद्वेष इतका होता की अगदी आगरकरांनीही "ज्याचा त्याचा ब्राह्मणांवर कटाक्ष" असा या लोकांवर टीका करणारा अग्रलेख केसरीत लिहिला होता. पुढे सुधारक विचारांच्या केशवसुतांनी "आम्ही नव्हतो आमचे बाप उगाच का मग पश्चात्ताप" अशा ओळी लिहिल्या.

पुढे अर्थातच दिनकराव जवळकर, केशवराव जेधे, वगैरेंनी ब्राह्मणद्वेषाची परंपरा पुढे चालवली. १९४८ मध्ये गांधीवधानंतर निरपराध ब्राह्मणांच्या हत्या, घरांची मालमत्तेची जाळपोळ वगैरे गोष्टी कमीत कमी १०० वर्षे सुरू असलेल्या ब्राह्मणद्वेषाचा परिणाम म्हणता येतील. भाई माधवराव बागल, नागनाथ नायकवडी यांचेही ब्राह्मणविरोधी लेखन वाचले आहे. काही वर्षांपूर्वी कॉ. शरद पाटलांचे "अब्राह्मणी सौंदर्यशास्त्र" असे पुस्तक वाचले. आजही आ.ह. साळुंखे (यांचा मराठीत ब्लागही आहे), पुरुषोत्तम खेडेकर यासारखे लोक ब्राह्मणद्वेषाची परंपरा पुढे चालवत आहेत.

एक सन्माननीय अपवाद म्हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा. त्यांनी आपल्या भाषणातून लोकांना "ब्राह्मण लोकांचा आदर्श ठेवा. आज ब्राह्मण आईबाप स्चतः अर्धपोटी राहूनही मुलांना शिकवतात तसे तुम्ही करा" असे सांगितले. १९२७ मध्ये महाडच्या चवदार तळ्याच्या सत्याग्रहात ब्राह्मणेतर पुढार्‍यांनी (मराठा) आंबेडकरांना "ब्राह्मणांना सत्याग्रहात येऊ देणार नसलात तर तुम्हाला पाठिंबा देऊ" अशी अट घातली होती त्यांना तुमचा पाठिंबा नसला तरी चालेल पण जे लोक मनापासून सत्याग्रहात येऊ इच्छितात त्यांना दूर लोटणार नाही असे खडसावले.

दलित पंथरच्या काही लोकांशी माझे जवळचे संबंध होते, अजूनही आहेत. त्यातले लोक सांगत "खेड्यामध्ये आम्हाला ब्राह्मण लोकांनी कधीही त्रास दिला नाही. आम्हाला त्रास देणारे लोक मराठा. त्यांच्या शेतावर, घरी, लग्नसमारंभात आम्ही वेठबिगारासारखे राबतो."

विनायक

मी वाचलेली पुस्तके

शतपत्रे - लोकहितवादी
जोतिराव फुले समग्र वाङमय
निबंधमाला - विष्णुशास्त्री चिपळूणकर
आगरकर लेखसंग्रह
देशाचे दुश्मन - दिनकरराव जवळकर
अब्राह्मणी सौंदर्यशात्र - कॉ. शरद पाटील
शोध बाळगोपाळांचा - य. दि. फडके
लोकमान्य टिळक - "केसरी" तील अग्रलेखांचे तीन खंड
न. चि. केळकर - टिळक चरित्र तीने खंड

विनायक

हे असे का? याची कारणे इतिहासात सापडतीलही. गेल्या काही दशकांत या इतिहासाचा सोयीस्कर अर्थ लावून राजकीय फायदा उठवण्याचे प्रयत्न झाल्याने प्रश्न चिघळल्यासारखा वाटतो. विनायक यांनी त्यांच्या प्रतिसादात लिहिले आहे "खेड्यामध्ये आम्हाला ब्राह्मण लोकांनी कधीही त्रास दिला नाही. आम्हाला त्रास देणारे लोक मराठा. त्यांच्या शेतावर, घरी, लग्नसमारंभात आम्ही वेठबिगारासारखे राबतो" हे खरेच आहे. खेड्यांमध्ये किंवा महाराष्ट्रातील इतर शहरांमध्ये ब्राह्मणद्वेष तितका नाही जितका पुणे परिसरात आहे. त्याला पुण्यातील ब्राह्मणांची तुम्ही लेखात म्हटल्याप्रमाणे "जातीचा दुराभिमान बाळगणारी, इतरांना तुच्छ लेखणारी" वृत्ती जबाबदार असावी असे वाटते. इतरत्र ब्राह्मण समाज इतर समाजात बर्‍यापैकी मिसळून गेला आहे आणि त्यांना एकमेकाविषयी थोड्या प्रमाणात का होईना आदर आहे. पुन्हा ब्राह्मणांतील पोटजातींपैकी काही अधिकच कट्टर*/आक्रमक असल्याने इतर जातीयांचे एकूण ब्राह्मणसमाजाविषयी प्रतिकूल मत तयार होते. पुण्यात बर्‍याच तरूण ब्राह्मणांमध्ये अजूनही इतर जातींच्या लोकांविषयी तुच्छतेची भावना आहे.

महत्त्वाचा मुद्दा असा की पुढे काय? तर मला वाटते हा प्रश्न काळाच्या रेट्यापुढे आणि व्यावसायिकतेच्या पार्श्वभूमीवर फार दिवस टिकणार नाही. तसेही जेव्हापासून खाजगी कंपन्या रोजगाराचा सर्वात मोठा स्रोत झाल्यात आणि जेव्हापासून खाजगी शिक्षणसंस्था सरकारी संस्थांच्या तोलामोलाच्या झाल्यात आणि जेव्हापासून आंतरराष्ट्रीय कवाडे भारतीयांसाठी उघडलीत तेव्हापासून या प्रश्नाचे महत्त्व बर्‍याच लोकांसाठी काहीही नाही. जे काही महत्त्व आहे ते उत्तरोत्तर कमीच होत जाईल.

* थोडे अवांतर वाटेल असा विचार मागे एका चर्चेत निघाला होता. "बाटलेला मुसलमान अधिक कडवा असतो" या म्हणीनुसार "नव्याने ब्राह्मण समाजात आलेले अधिक आक्रमक असतात". कोकणस्थ ब्राह्मण किंवा ज्यांना चित्पावन म्हटले जाते त्यांच्या आक्रमकपणामुळे ब्राह्मणद्वेष वाढला असावा. हा समाज काही शतकांपूर्वी ब्राह्मण म्हणून समजू जावू लागला असे अभ्यासकांचे मत असल्याने सगळेच ब्राह्मण हे भारतीय नाहीत असा प्रचार हल्ली केला जातो. (डिस्क्लेमरः हे माझे मत नाही.)

या ब्लॉगवरील ब्राह्मण-ब्राह्मणेतर वादाबाबत लिहिलेला वाद वेदोक्ताचा हा लेखही वाचनीय आहे.

जाता जाणार नाही ती जात हेच खरे!

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

जात कशी वाईट असे म्हणता म्हणता माझ्या जातीचे (जतींबद्दलच्या विचारचे किंवा माझ्या जातीच्या (प्रश्नार्थक) महारुषांचे) समर्थन मी किती अहमआहिकेने करतो हे दाखवण्यासाठी चर्चेचा मोठा भाग खर्ची पडतो आहे. ब्राह्मण काय , मराठा काय किंवा महार काय जातीचा अभिमान बाळगणारे, लाज बाळगणारे तिच्या समर्थनासाठी पुस्तकीज्ञान खर्ची करणारे सगळेच लबाड आहेत. मी किती पूरोगामी हे न सांगता आमची जात कशी पूरोगामी हे सांगण्याची आता नवी टूम निघाली आहे. जातीची या व्यवस्थेची असली फडतूस समर्थनगीरी करण्यापेक्षा म्हणू द्या ना कोणत्याही जातीला कुणालाही काही. तुमच्या माझ्या पूर्वजांचे नाव घेऊन कुणी बोलले तर प्रतिवाद करा. ही जात अशी होती म्हणणा-याला ती जात तशी नव्हती असे सांगणे हा ही जातीचाच प्रसार आहे. शेवटी भुकेल्या पोटाशी जेव्हा सगळ्या गोष्टी येऊन पोहोचतात तेव्हा जात कुठे असते. तेव्हा फक्त मुलभूत प्राणच तेवढा असतो ना. मग त्याचीच धरा ना लाज जरा. कुणाची जात ओळखण्याचा प्रयत्न करणार नाही की माझी जात कुठे दाखवणार नाही अशी प्रतिज्ञा अमलात आणा. जातींनी पूर्वी पापे केली ती काही जातींनी भोगली आता आम्ही पापे करू तुम्ही भोगा हे कुठपर्यंत. विवेक जागा करा. याचाही शेवट होईल. स्वतःपासून सुरूवात कराल तर आशावादी रहायला काहीच हरकत नाही. शेवटी जातीप्रथा वाईट किती यावर खरडत बसण्यापेक्षा ही नाहीशी करायला काय उपाय करता येईल आणि तो स्वतः तुम्ही किती अमलात आणता ते सांगा.

हल्लीच ज्योतिबा फुले यांचे थोडे लेखन वाचायला घेतले आहे. त्यामुळे येथील चर्चेत मला रस आहे, आणि त्याबद्दल उत्तर देत आहे. हा विषय मुळातल्या "माझ्या संग्रहातील पुस्तकां"पासून वाहावत चालला आहे, असे जाणवते, म्हणून वरील फुले यांच्याबाबतचे काही प्रतिसाद वेगळ्या धाग्यात हलवलेत तर बरे, असे मला वाटते.

फुले यांचे लेखन कालबाह्य तर नाहीच. हल्लीच "पुराणातील कथा अतिप्रगत विज्ञानाचे इतिवृत्त आहे का?" असा विषय उपक्रमावर निघाला होता. त्याविषयी फुल्यांनी बारीक विचार केला आहे (पुराणातील चमत्कारी कथा तथ्यात्मक असल्याच्या विरोधात त्यांचे मत आहे.) पुराणे तथ्यात्मक आहेत असा विचार जर अजून चर्चा करण्यालायक आहे, तर ती पुराणे जात्यंधतेने बुजबुजलेली आहेत, हे फुल्यांचे निरीक्षण आणि त्यांचा त्याविषयी तळतळाट निश्चितच चर्चेच्या दृष्टीने कालबाह्य नाही.

योगायोगाने वर विनायक यांनी दिलेल्या वाक्याचा मथितार्थ असलेले वाक्य मी वाचत असलेल्या एका पुस्तकात आहे.

नाव : सार्वजनिक सत्य धर्मपुस्तक
प्रकाशक : गजेंद्र विठ्ठल रघुवंशी, २४२ (ब) शुक्रवार पेठ, पुणे-२
(मूळ ग्रंथाचे प्रकाशनवर्ष १८८९; माझ्याकडील आवृत्तीची प्रकाशन तारीख दिलेली नाही)

फुले यांचे स्फोटक लेखन वाचताना या ग्रंथाची प्रस्तावना लिहिणारी रमेश रघुवंशी यांचे पुढील शब्द विचारात घेणे योग्य आहे :

फुल्यांनी आयुष्यभर ब्राह्मणी मनोवृत्तीवर अगदी कडाडून हल्ला केला. दुर्दैवाने त्यांचे विचार पूर्णपणे समजून न घेता बहुजनसमाजातील स्वार्थी व दुष्ट पुढार्‍यांनी त्यांचा ब्राह्मणद्वेष फक्त घेतला व खेडोपाडी ब्राह्मण जातीच्या लोकांचा छळ केला. ... "बाह्मणी आडपडद्यात गुलामगिरी" हे त्यांच्या ग्रंथाचे नाव या दृष्टीने मोठे सार्थ आहे. फुल्यांचा राग ब्राह्मण जातीवर नव्हता तर ब्राह्मणी मनोवृत्तिवर होता. हेच नेमके त्यांच्या अनुयायांनी व त्यांच्या शत्रूंनी अजूनपर्यंत ओळखलेले नाही. (पान ४)
महात्मा फुल्यांच्या काळात ज्ञान-विज्ञान एवढे वाढले नव्हते. मानसशास्त्रात एवढी प्रगती झाली नव्हती. म्हणून या सर्वाचा दोष त्यांनी ब्राह्मण जातीवर लादला आहे. आज मानसशास्त्राच्या शोधामुळे आपण सांगू शकतो, ब्राह्मणदेखील या कल्पनेचे बळी होते. तेही निष्ठापूर्वक ही मूल्य मानत होते. ते उच्च स्थानी होते, पण इतरांएवढेच अज्ञानी होते. ... मोगलाई आली, आंग्लाई आली, ते आपल्यावर राज्य करू लागले... आपल्या मूर्ख धार्मिक रीतिरिवाजांमुळे... जातीजातीत भिंती निर्माण झाल्या. आपण हिंदूंमध्ये कधी एकोपा निर्माण झाला नाही तो या वेडगळ तत्त्वज्ञानामुळे, हे ब्राह्मणांच्या डोक्यात कधी शिरले नाही. (पान ७)

विनायक म्हणतात, त्या आशयाची वाक्ये पान ३४ वर सापडतात.
***पान ३४ वर यशवंत ज्योतीराव फुले प्रश्न विचारतात की "...मुसलमान... ऋषी मंडळाचे शापास भ्याले असावे. (का?)
त्याला ज्योतीराव उत्तर देतात त्यात ही पुढील वाक्ये येतात.

"परंतु ते (मुसलमान लोक) थोडे ऐश्वर्याच्या मदांत बेफाम झाले असतां अति पटाईत मुकुंदराज, ज्ञानोबा, रामदास वगैरे ... त्यांनी प्राकृत भाषेत विवेकसिंधु, ज्ञानेश्वरी, दासबोध वगैरे अनेक प्रकारचे ... ग्रंथ रचून ... शिवाजीसारखे महावीरास फसवून त्यास मुसलमान लोकांचे पाठलाग करावयास लावले." (येथे "..." असे गाळलेले शब्द बहुतेक करून त्या ग्रंथकर्त्यांची टीका करणारे तपशील आहेत. विनायक यांच्या वाक्यासारखे तितके शब्द येथे उद्धृत करणे मला संदर्भासाठी पुरेसे वाटते.)

***

ब्राह्मण कोणास म्हणावे?
ब्राह्मण्य म्हणजे काय?
या प्रश्नांवर गेली शंभर वर्षे चर्चा घुटमळते आहे.भल्या भल्यांचा तोल अशा चर्चांमध्ये ढळतो.
प्रकाश घाटपांडे