मांडणी चांगलीच झाली आहे, पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत !

-दिलीप बिरुटे

अमर चित्र कथांमधुन ही असे बरेच् शिक्षण लहानपणीच होते. मला एक गोष्ट आठवतेय् ती एक स्त्री तेजस्वी "बीज" हातात घेऊन दुसर्या ठिकाणी पळत-पळत जाते व एका व्यक्तिचा जन्म त्या IVF मुळे होतो.

'भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास' या पुस्तकात इतिहासाचार्य वि. का. राजवाड्यांनी जे अनेक संदर्भ घेतले आहेत पौराणीक म्हणता येईल अशा वाङ्मयातून, ते पहा. मराठी वाङ्ममयातील ज्या लैंगिकतेच्या विषयावर आपण आज चर्चा करतो आहोत, ती (म्हणजे मराठी वाङ्मयातील लैंगिकता) अळणी ठरावी इतके त्यातील लेखन 'समृद्ध' आहे. अर्थात, ते मराठीत नाही. त्यामुळे येथे मराठीची स्वतंत्र चर्चा जरूर चालू शकेल.
अवांतर : चित्त यांनी त्यांचे विशिष्ट वयातील वाचन आणि गौरी कर्वे यांचे त्याच वयातील व्यवहार यांचा जो उल्लेख केला आहे तो रंजक आहे. पिढ्यांमधील अंतरे ही अशी असावीत बहुदा.

पौगंडावस्थेतील वाचन हा या सार्‍या संदर्भातला महत्त्वाचाच टप्पा मानायला हवा. वर गौरी देशपांडे यांच्या संदर्भातला किस्सा रोचक आणि त्यावर मोडकांनी केलेले , पिढ्यांमधील अंतराचे निरीक्षण अचूक आहे.

आमच्या ओळखीमधे एक वृद्ध गृहस्थ होते. वेदशास्त्रपुराणे आणि इतर धार्मिक साहित्याचे वाचक. १४-१५ वर्षांचा असताना , त्यांच्या संग्रहातून मला "अनंगरंग" या प्राचीन ग्रंथाचा मराठी (आणि बहुदा संक्षिप्त ) अनुवाद मिळाला होता. तोवर नवनाथ कथासार वाचून झाल्याने "अनंगरंगा"चा धक्का प्रचंड नव्हता ; मुख्य म्हणजे त्यातील संपूर्ण आशय लैंगिक कृतींच्या , अवयवांच्या , विचारांच्या संदर्भातला असला , तरी इतर कृतक्-धार्मिक साहित्यातील मजकूराप्रमाणे त्याचे स्वरूप उत्तेजक ("टिटीलेटींग्" चा मराठी शब्द?) नव्हते. काही आकृत्याही होत्या. हे सारे पौगंडावस्थेत असलेल्या समजूतदारपणाच्या अभावामुळे जरी पुरेसे "मजेदार" वाटले असले तरीही , बहुदा आधुनिक ज्ञानाच्या संदर्भात या सार्‍याचे संदर्भ आता पुरातन गोष्टींच्या इतपतच शिल्लक असले तरी यात काहीतरी विचार आहे , पुराणे आणि इतर उठवळ प्रकार नि यात फरक आहे याची जाणीव तेव्हाही झालेली होती.

याच वयात वरवर चाळायला मिळालेले एक विनोदी पुस्तक म्हणजे "ब्रह्मचर्य हेच जीवन , वीर्यनाश म्हणजे मृत्यू" हे (बहुदा स्वामी शिवानंद असे लेखकाचे नाव असलेले) पुस्तक. त्यात रक्ताच्या काही हजार थेंबातून वीर्याचा एक थेंब बनतो ( का याच्या उलटे कायसेसे ) असे विनोदी उल्लेख होते. त्या वयात हे सर्व वाचायची भूक (ऍपेटाईट्) खूप असले तरी , दुर्दैवाने (?) मला हे पुस्तक इत्थंभूत वाचता आलेले नव्हते.

मराठी साहित्यातील उघडउघड लैंगिक वर्णन पहिल्यांदा रत्नाकर मतकरींच्या (ऍडम नावाच्या?) एका सुमार पुस्तकात वाचल्याचे आठवते. नंतर लायब्रीत केवळ शृंगारिक लेखन करणाऱ्या अनेक लेखकांची नावे कळाली. त्यात प्रा. पोपटराव भसे (यांची चंद्रप्रभा वगैरे नावाची पुस्तके होती). बीभत्स असे लेखन करणारी जोडगोळी आशू रावजी-दिनू कानडे (यांची पुस्तके गोव्यातील प्रकाशकांनी छापलेली असत असे आठवते. इतर 'सामान्य' पुस्तकांत न दिसणारी - कायदेशीर कारवाईचे अधिकार मडगांव कोर्टाच्या कार्यक्षेत्रात - अशा अर्थाची सूचना त्यांच्या पुस्तकातच पाहायला मिळे.) प्रा. व. बा. बोधे यांचे काही लेखनही याच प्रकारातले वाटले. या व्यतिरिक्त एक देवधर (विजय देवधर नसावेत) नावाच्या लेखकाने केलेल्या शृंगारिक-साहसकथा-गुप्तहेरकथांच्या लेखनालाही जोरदार उठाव असे. मला वाटते मेनका, अप्सरा वगैरे मासिकांमध्ये लिहिणारे अनेक लेखक असे लैंगिक लेखन करण्यात पटाईत होते. पुण्यातील दत्तवाडीतील कोण्या प्रकाशकाने छापलेल्या त्यांच्या पुस्तकांना लायब्रीत जोरदार मागणी असे.

लहानपणी माझे बहुतेक वाचन इंग्रजीत होते. मराठी वाचन थोडेच आणि "बालयोग्य" सोज्ज्वळ होते.

ही चर्चा वाचून बरेच काही कळत आहे, माहिती रोचक आहे.

आता हळूहळू आठवत आहे, आणि मराठी (बाल) साहित्यातील अनुभव मुक्तसुनीत यांच्यासारखेच आहेत. चांदोबा कथांमध्ये लैंगिक आकर्षण अभिप्रेत तर असेच, पण बायकांची चित्रे जुन्या शरीर-सुख-आदर्शाला मानणारी होती.

धार्मिक वाङ्मयाबाबतही तसाच अनुभव. सप्तशतीत दुर्गेची निर्मिती होत असताना तिचे लैंगिक अवयव यमाने निर्माण केले, हा तपशील आहे. ६वी-७वीत प्रसाद प्रकाशनची पुराणांची मराठी भाषांतरे वाचलीत. तर रेत, गर्भ वगैरे गोष्टींबद्दल खूप कुतूहल वाटले.

मराठीतच आमच्या घरी होते ते लैंगिकतेबद्दलच "शास्त्रीय" पुस्तक वाचले. ते बर्‍यापैकी पुढारलेल्या विचारांचे होते. (म्हणजे संभोग हा स्त्री-पुरुष दोघांच्या शरीरसुखासाठी असावा, केवळ अपत्यप्राप्तीकरिता नाही, हे मूलभूत तत्त्व होते.) पण लेखकाचे नाव आठवत नाही. कारण आईवडलांना न सांगता हे पुस्तक वाचत होतो.

इंग्रजी साहित्यातही उघड-उघड लैंगिक आकर्षणाची साहित्यिक वर्णने बहुधा ८वी-९वी पुढेच वाचली. (संभोगवर्णने [पोर्नो] वगैरे प्रकार कॉलेजात जाईपर्यंत हातात आले नव्हते.)

मुक्तसुनीत यांच्या लहानपणाच्या अनुभवाचे पडसाद मलाही आठवत आहेत. पुढच्या भागांत ना.सि.फडके ते बा.सी.मर्ढेकर असा प्रवासही वाचायला आवडेल. कारण या अभिजात दुनियेत मात्र मी फिरलेलो नाही.

लेखाचा विषय रोचक आहे.
आपण वर्णन केलेल्यातल्या काही धार्मिक पुस्तकांनी माझे सुद्धा बरेच रंजन केले आहे. आणि त्याचमुळे आता 'आपल्या संस्कृतीमध्ये अमुक-तमुक बसते का?' असे वर्तमानपत्रांत आणि संकेतस्थळांवर उच्चरवाने विचारले जाणारे लेखन पाहिले की त्याहुन जास्त रंजन होते :)

लैंगिकता चांदोबा सारख्या मासिकांच्या चित्रांतून आणि कथांतून कशी आपल्या मनात शिरकाव करते हे निरिक्षण छान वाटले.

पुढे लिहा.
लेखात अनेक नेहमिच्या मराठी शब्दांची आपल्याला अभिप्रेत छटा दाखवण्यासाठी कंसात वापरलेला इंग्रजी शब्द रसभंग करणारा वाटला. आवश्यकता असल्यास अजून एखादे वाक्य जोडून आपण योग्य अर्थछटेपर्यंत वाचकाला आणू शकता. तसेच मराठी साहित्यातील एका बाजूकडे पाहताना नाईट्-एरंट आणि डॅमसेल्-इन्-डिस्ट्रेस या सारखे शब्द-कल्पना पुन्हा उल्लेखलेल्या सुद्धा मला व्यक्तिशः काही फारशा पटल्या नाहित.
--लिखाळ.

लेखमालेचा 'विषय' छान आहे! :)

आठवुन पाहिले तर मराठी साहित्यातील लैंगिकतेची ओळख बहुदा वपु काळ्यांच्या पुस्तकांमधुन झाली. चाळीत राहणारे जोडपे लैंगिक सुखासाठी होणारी तगमग वगैरे गोष्टी वाचुन. साधारण त्याच सुमारास (मी शाळेत असताना) आचार्य अत्रेंचे 'अश्या गोष्टी अश्या गमती' हे पुस्तक हातात पडले. त्यातली काही प्रकरणे वाचून अक्षरश: नखशिखांत हादरलो होतो. 'घटकंचुकी' वगैरे संदर्भतर अशक्यच. मित्रपरिवारात ह्या गोष्टी रंगवुन सांगायला तेव्हा जाम मजा यायची. :)

याखेरीज खरे शास्त्रशुद्ध लैंगिक शिक्षण मिळाले (कितीतरी गैरसमज दूर झाले :) ) ते 'निरामय कामजीवन' हे पुस्तक वाचल्यावर. मराठीमध्ये अतिशय सोप्या शब्दात समजावुन सांगीतले आहे, माझ्या मते पौगंडावस्थेतील सर्वांना वाचलेच पाहिजे असे हे पुस्तक.

सुरूवात उत्तम झाली आहे. प्रतिसादांतूनही बरीच माहिती समजली. पुढील भागांची वाट पाहतो. मर्ढेकर/विंदांच्या काही कविता, नवीन काळात झालेले लेखन याबद्दल या संदर्भात वाचायला आवडेल.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

एक अगदी वेगळा पण तितकाच महत्वाचा विषय. लेखमालेतील पहिलाच लेख जोरदार, पुढच्या लेखांबद्दलच्या अपेक्षा खूपच उंचावल्या आहेत. अर्थात या विषयावर संतुलित लिखाण करणे ही तारेवरची कसरत आहेच, पण तुमच्याकडून ते होईल ही खात्री आहे.

माझेही लहानपणचे पुस्तकविश्व जवळजवळ लेखात वर्णन केल्याप्रमाणेच होते. पुराणकथा, अरबीकथा, राजपुत्र-राजकन्या कथा वगैरे... बावळटपणामुळे असेल कदाचित, पण पुराणातल्या त्या कथांचं हे 'अंग' एवढं जाणवलं नव्हतं तेव्हा. उदाहरणार्थ, हनुमानाच्या घामामुळे कोण्या एका समुद्रातल्या राक्षसीला गर्भ राहिला वगैरे कथा चमत्कारीक नक्कीच वाटल्या पण सुरस मात्र नाही वाटल्या तेव्हा. त्या मागचे खरे संकेत वगैरे नंतर लक्षात आले.

पण नंतर मात्र साधारण १२-१३ वर्षांनंतर काही गोष्टी 'जाणवायला' लागल्या. त्याच सुमारास 'आवाज' मधली खिडकीचित्रं वगैरे दिसायला लागली. 'ज्ञानेश सोनार' (बहुतेक) यांनी काढलेल्या व्यंगचित्रांतल्या 'सुबक' ठेंगण्या लक्षात यायला लागल्या. गो. नी. दांडेकरांच्या (बहुतेक) आत्मवृत्तात त्यांच्या वैवाहिक जीवनाबद्दल थोडक्यात पण कोणताही आडपडदा न ठेवता लिहिल्याचे वाचले आहे असे आठवते. चंद्रकांत काकोडकर माहित होते, पण नेमके तेव्हाच सिडनी शेल्डन, जेफ्री आर्चर वगैरे सापडले. (ती फ्लिकरची युक्ति पण लक्षात आली होती, पण जरा वेगळी पध्दत होती माझी.) पण जसजसा काळ गेला तसतसे नाविन्य संपले.

बिपिन कार्यकर्ते

मराठी असो की जगातल्या कोणत्याही वाङ्मयातले साहित्य असो ते त्या त्या स्थलकालपरत्वे अस्तित्वात असलेल्या जनमानसांचे प्रतिबिंब बहूतेकवेळा असते. माणूस हा वेगळेपणाच्या कितीही बढाया मारत असला तरी तो अंतिमतः एक प्राणीच असतो. आणि प्राण्यांच्या स्वाभाविक खोडी त्याच्या अंतरंगात कायम दडून बसलेल्या असतात. वर सांस्कृतिकतेची, माणूसपणाची जाड गोधडी त्यानं पांघरलेली असते. पण मूळ पातळीवर आल्यावर त्यांचे हे पाशवीपण उचल खातेच. विरूद्धलिंगी व्यक्तीबदद्ल असलेले लैंगिक आकर्षण हे वंशवृद्धीच्या आदीम प्रेरणेचे द्योतक मानले गेले आहे. पूराण काळात (आणि आताही) सामान्य माणसाने लैंगिकतेबद्दल बोलणे हे निषिद्ध मानल्या गेल्याने देवदेवतांच्या तसेच पूराणातील इतर नायक नायिकांच्या प्रणयकथा (खरेतर भोगकथा) सविस्तर वर्णन करून सांगितल्या गेल्या. सामान्यांना संस्कृतचे गम्य नसल्यामुळे (आजही ) अक्षरशः दैवी फळांच्या प्राप्तीसाठी आजही या किळस आणणा-या कथांची पारायणे सुरू आहेत. (एक चपखल उदाहरण- गुरूचरित्र पारायण) संस्कृत जर सर्वश्रुत असती तर लोकांनी या पारायणकारांना पिटाळून लावले असते. सारांशाने या पूराणकारांनी किंवा गौरी देशपांडे, मेघना पेठे, विभावरी आदींनी असे कसे काय बुआ लिहीले या वर चर्चा करण्यापेक्षा आपले लक्ष वेधून घेणारे असे त्यात काय आणि का आहे हे निरलसपणे समजून घेतले तर आश्चर्य वाटण्याचे कारणच उरणार नाही. लैंगिकतेवर मुक्त लिहीले जाते म्हणून ना पूराणे वाईट ना आधूनिक मराठी साहित्य वाईट. पूराणे अन्वयार्थाने व आरोपणाच्या माध्यमातून (ब-याचशा छुप्या सामाजिक उद्देशांनी ) मानवाच्या मूलभूत प्रवृत्तींशी भिडली तर आजच्या साहित्याने कुठलीही भीड न बाळगता जे असते ते साहित्यात उतरवले इतकेच.

छान लेख प्रतिसादातली चर्चाही उत्तम.

मराठी वाचनातून लैंगिकतेची ओळख नेमकी कधी झाली हे आता आठवत नाही पण त्यात चित्रांचा सहभाग मोठा असतो हे नक्की! १३-१४ ह्या वयात चांदोबासारख्या मासिकातली 'उठावदार' चित्रे एका वेगळ्या कुतुहलाने पहाणे सुरु झालेले आठवते. एवढेच नव्हे तर प्रत्यक्ष आयुष्यात आपल्या आजूबाजूला दिसणारे लोक हे तसे धष्टपुष्ट का नसतात? हा प्रश्नही पडला. पुढे कधीमधी मेनका सारखे मासिक हाती पडल्यावर त्यातली शृंगारिक वर्णने वाचताना भान हरपलेले आणि आवंढे गिळलेले आठवते आणि त्या कथा वाचून झाल्यावर आपण काही गैर तर केले नाही ना? कोणाला समजले तर नसेल ना? अशी एक भीतीही थोडाकाळ वाटलेली. एस्.टी स्टँडवर, रेल्वे स्टेशनवर पिवळ्या कव्हरातली पुस्तके लोक जरा आडोशाला उभे राहून चोरट्यासारखी का वाचतात ह्याचेही कुतुहल वाटे. एकदोनदा ती पुस्तके हळूच वाचून बघावीत अशी इच्छाही झाली पण धीर झाला नाही!
आनंद साधले सारख्या लेखकांच्या काही कथा, आवाज मासिकातली उत्तेजक खिडकीचित्रे, एखाद्या रहस्यकथेत अचानक आलेले वर्णन अशा क्रमाने हा प्रवास चालू राहिला. पुढे चांगल्या कळत्या वयात ह्यातला चटोरपणा मागे पडून शास्त्रीय माहिती समजल्यावर त्यातले गांभीर्य समजले. डॉ. लीना मोहाडीकर ह्यांच्यासारख्या मार्गदर्शकांचे काही उत्तम लेख वाचनात आल्यावर चूक काय बरोबर काय ह्यातले तारतम्य आले. ब्रम्हचर्याबद्दल आणि विद्यार्थीदशेतल्या अतिरेकी आत्मसंयमावर भर देणारे, वीर्यनाश हा जवळपास मृत्यूच वाटावा अशी भीती घालणारे लेखन वाचल्यानंतर त्यालिखाणाबद्दल तिडीक आली.
पुढे रीचर्ड बर्टन ह्या महाभागाने जगाच्या पाठीवर विविध ठिकाणी केलेल्या प्रवासात जागोजागच्या स्त्रियांचा उपभोग घेऊन त्या अनुभवांवर लिहिणे हे त्याचे एक ध्येय होते असे वाचनात आले आणि मला त्याच्या 'अनैतिकते'बद्दल जाम धक्का बसला होता!
नंतरच्या काळात लैंगिकता ही एक सर्वसामान्य प्रेरणा असून विषयाच्या अनुरोधाने त्यावर लिखाण झालेले असले तर स्वाभाविक असते हे कळण्याइतपत प्रगल्भता आली.
(आता मुलगा मोठा होऊ लागल्यावर पुन्हा एकदा त्याच्या हाती काय साहित्य पडेल/पडावे ह्याबद्दल मनात हळूहळू विचार येणं, सध्याच्या वेगवान् आयुष्यात मुलांना बर्‍याच गोष्टी नको त्या वयातच कळतात ह्या भीतीने काळजी वाटायला सुरुवात झाली आहे!)

चतुरंग

ही लैंगिकता टंकनदोषाने पण घडू शकते. उदा. दुसर्‍या एका मराठी संस्थळावरील लेखाचे शीर्षक आहे, "आमच्याकडे स्वतात नळ मिळतील". पण त्या संस्थळाचा इतिहास बघता अपघाताने हा विनोद घडला असल्याची शक्यता कमीच दिसते.

चु.भू. द्या आणि ह.ह. घ्या,
_______________________________________________
भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

अश्लिलतेच्या संकल्पना या चर्चेची आठवण आली. या चर्चेच्या प्रस्तावात दिलेला निरंजन घाट्यांच्या अनुभव मासिकातल्या लेखाचा दुवा हा आता दिसत नाही. अनुभवच्या दुव्यावरील पाने बदलत असतात.
लिखाणात समाजात वापरल्या जाणार्‍या शिव्यांचे प्रतिबिंब दिसले तर ते लिखाण वास्तववादी असले तरी पांढरपेशा मनाला रुचत नाही. शिव्यांची माहिती हवी म्हणुन माहिती अधिकारात हा प्रश्न माहिती आयुक्तांना विचारला तर काय उत्तर येईल?
प्रकाश घाटपांडे

लेख आणि प्रतिसाद रोचक आहेत. पुढील भागांची प्रतीक्षा आहे.

This comment has been moved here.

चर्चाविषय व आत्तापर्यंतची चर्चा आवडली. एकाही स्त्रीने यावर काही स्वतःचे अनुभव / मते मांडलेली दिसली नाहीत हाही लिंगसापेक्षतेचा परिणाम म्हणायचा का?

बालपणी मला अश्या त्रस्त राजकन्या 'फुसक्या' वाटत असत. सगळी मजा (मारामारी वगैरे) राजपुत्र लोकांना करायला मिळते ही पार्श्यलिटी आवडत नसे. आपण आपल्या कथा लिहाव्या असे वाटू लागे.

कहाण्या, पुराणकथा या एकंदरित भाकडकथा आहेत असा दृढ विश्वास असल्याने कोणाकोणाचे जन्म कसे झाले त्यामागे काही रूपक असावे असे काही डोक्यात आले नाही. 'काय वाट्टेल ते लिहतात' (उदा चिलयाबाळ) या मताशी ठाम राहिल्याने पुढच्या शंका आल्या नाहीत.

पुढे समागमाची, प्रणयाची वर्णने वाचण्याआधीच, ११-१२ च्या वयात शास्त्रीयदृष्ट्या भरपूर माहिती मिळाली. तेव्हा काही धक्का बसला नाही. (काही मैत्रिणीना मात्र जोरदार बसला होता.) अनेकानेक गोष्टींबद्दल भरपूर माहिती मी गोळा करत असे त्यातलीच ही एक असे वाटले होते. शिवाय असे काहीतरी असणार असे आधीच वाटत असल्यानेही धक्का बसला नसावा.

अभियांत्रिकीत शिकताना 'अंधारात मठ्ठ काळा बैल' नावाचे एक पुस्तक वाचले होते. त्यात अनेक चमत्कारिक गोष्टिंसोबत प्रणयाचे उघडेवाघडे वर्णन होते. ते वाचून लेखकाचा थोडा राग आला होता, की आता प्रणयातली अद्भुतता गेली. त्यामानाने गौरी, सानिया, मेघना आदी लेखिकांचे वर्णन बरेच संयत वाटले. (माझे मर्यादित वाचन लक्षात घेता मी न-संयत पुस्तके न वाचली असण्याची भरपूर शक्यता.)

आमचे लैंगिक गैरसमज दूर आपोआप झाले. काहीपन वाचावे लागले नाही. पान्यात पडल्यावर पोहायला शिकतो तसे.

- हमाल
सारी दुनिया का बोझ हम उठते है