आताच सकाळी उठल्या उठल्या नाण्यांवर एक लेख तयार करावा असा विचार डोक्यात आला होता. म्हणजे तो पूर्वीच आला होता पण वेळ मिळत नव्हता. आणि इथे येऊन पाहते तर ही चर्चा त्यामुळे माझ्या न प्रसवलेल्या लेखाची गोची झाली. :(( (बहुधा पुढील चर्चा-विषय टेलीपथीवर ठेवू. ह. घ्या)

बाकी, चर्चा विषय चांगला आहे. वेळ होईल तशी माहिती शोधते.

रुपयाचा इतिहास येथे सापडला. त्यामुळे ज्ञानेश्वरांच्या काळात नाण्यांना रूपया म्हटले जात होते का नाही याचा शोध घेणे गरजेचे आहे पण ज्ञानेश्वरांच्या काळात चलन म्हणून नाण्यांचा वापर होत असावा असे वाटते.

छापाची नाणी भारतात ग्रीकांमुळे आली. सध्या इतकेच. :(

रुप्यकम् म्हणजे चांदीचे नाणे, रुपयाही त्यामुळे रुप्या (चांदी)पासूनच जन्मलेला आणि रुपे हे ज्ञानेश्वरांच्या आधी शेकडो वर्षे अस्तित्त्वात होतेच.

सुमारे ११ व्या शतकातील (ज्ञानेश्वरपूर्व) प्रतिहार राजांचे हे नाणे मला मिळाले.

त्यावरून रुप्याची नाणी ही होतीच (खरे तर हे सिद्ध करण्याची गरज नाही कारण त्या आधीही शेकडो वर्षे ती होती) पण यांना रूपया म्हणत असावेत का हे अद्यापही स्पष्टपणे सांगता येत नाही, पण शक्यता नाकारताही येत नाही.

विकी इतिहासाप्रमाणे रुपया हा शब्द शेर शहा सुरीने वापरात आणला. त्याने सोने, चांदी आणि तांब्याची नाणी पाडली. सोन्याची नाणी मोहोर, चांदीची नाणे रूपये आणि तांब्याची नाणी दाम म्हणून ओळखली जाऊ लागली.

पुरातन नाण्यांवर अधिक प्रकाश ही चर्चा टाकू शकेल.

पूर्वापार चलन म्हणून मुबलक उपलब्ध असणारे अन्न वापरले जात असावे असे वाटते. जसे, शेतकरी - धान्य, गायी, शेळ्या मेंढ्या, कोळी - मीठ, मासे, इ. यानंतर कवड्या, शंख, प्राण्यांचे दात, माशांचे (शार्क, व्हेल) दात यांचा चलन म्हणून उपयोग होऊ लागला.

नाणी पाडण्याची प्रथा सर्वप्रथम मेसोपोटेमिया, चीन, भारत येथे सुरू झाली. ग्रीकांच्या आक्रमणानंतर भारतीय नाण्यांवर राजांचे किंवा प्रमुख व्यक्तींचे चेहरे दिसू लागले.

पैसा या चलनासाठी कधीतरी पै-पै जोडून धन गोळा केले असे वाक्प्रचार आढळतात. यांतील ३ पै म्हणजे १ पैसा. पै हे सर्वात लहान परिमाण असावे.

कागदी नोटांची सुरूवात मात्र चीनमध्ये झाली. चंगीझ खानाने आपल्या शासनव्यवस्थेत कागदी नोटा वापरण्यावर अधिक भर दिला तर कुबलई खानाच्या राजवटीत कागदी नोटांना सर्वप्रथम अधिकृत स्थान प्राप्त झाले.

नाण्याच्या संदर्भात मुहम्मद बिन तुघलक् या दिल्लीपती सुलतानाची आठवण येते. त्याबाबतीतील कथा अशी सांगितली जाते की, या बादशहाच्या डोक्यात अनेक कल्पना येत. बर्‍याचदा या कल्पना खरोखरच अभिनव आणि मुख्य म्हणजे तत्कालीन प्रश्नांना सोडविण्याच्या दृष्टीने योग्यच असत. पण अंमलबजावणीच्या वेळी , काहीतरी महत्त्वाच्या त्रुटींमुळे बोजवारा उडे.

बादशहाला हे जाणवले की तत्कालीन चलनामधे सोने,रूपे यासारख्या महत्त्वाच्या धातूंचा व्यय होतो. खुद्द चलन बनवायलाच त्यामुळे जास्त खर्च यायचा ! तेव्हा त्याने असा फतवा काढला की, या मौल्यवान धातूंच्या ऐवजी तांब्या-पितळेसारख्या धातूंचा वापर करावा. यात अर्थात काहीच चूक नव्हते. त्याकाळी चीन सारख्या ठिकाणी अशा प्रकारच्या व्यवस्था येत होत्याच की. केवळ एकच चूक त्याने केली. ती अशी की, आपल्या संकल्पनेला चालना मिळावी म्हणून कुणालाही टांकसाळ काढण्याची परवानगी मिळाली ! झाले . मग काय विचारता. काही महिन्यातच एकूण अर्थव्यवस्था कोलमडून पडायची वेळ आली ! शेवटी बादशहाला आपला हुकूम मागे घ्यावा लागला...

अधिक माहितीकरता विकी वाक्यं प्रमाणं !

शरद
,नाण्यांसंबंधी -----
१] सनपूर्व ६०० च्या काळची नाणी भारतात सापडली आहेत. बहुधा भारत हा नाणी पाडणारा पहिला देश असावा.रोमहूननाणी आली हा दावा बाद केला गेला आहे.
२] काही प्राचिन नाण्यांची नावे पुढील प्रमाणे : निष्क, शतमान, कृष्णल,कार्षापण,[पण], सुवर्ण, धरण, पुराण, द्रम ,अर्धद्रम,रौप्यमाषक,इत्यादि.
३]नाणी तयार करावयाच्या काही पध्दती :
अ}चिन्हाहत [पंचमार्क] धातूचे चपटे तुकडे घेऊन त्यावर टोकदार चिन्हाकृती ठोकून खुणा अंकित करावयाच्या [सर्वात जुनी]
ब] ठप्पा -- धातूचे तुकडे तापवून त्यावर हव्या त्या चिन्हांचे व अक्षरांचे ठसे दाबावयाचे.
क] धातूचा रस साच्यात ओतून नाणी करावयाची.
४] धातू -- सोने, चांदी,शिसे,तांबे,कासे

समित्पाणी

शरद
दीनार-- सोन्याचे ,सुमारे १२४ ग्रेन वजनाचे नाणे चंद्रगुप्त [द्वितीय] याच्या काळात प्रसारात आले.देनेरिअस या रोमन नाण्याच्या नावाचे दीनार हे हिंदीकरण.पुढे हे नाणे प्रचारातून कमी झाले. गुलाम सुलाअनाअंच्या राजवटीत सोन्याचे नाणे दीनार, चांदीचे दिरहम व तांब्याचे जितल अशी होती.
कार्षापण [किंवा पण]-- तांब्याच्या कार्षिकाला कार्षापण म्हणत. कर्ष ही गुंजेसारखी एक बी,त्यावरून कार्षापण.
द्रम--६७ ग्रेन वजनाचे रोमन नाणे.त्यावरून दाम. शकांची व सातवाहनांची बरीच नाणी ३२ ग्रेनची म्हणजे अर्धद्रम होती.
दमरी--दामाचा आठवा भाग[त्यावरून दमडी ?]
समित्पाणी