रत्ती म्हणजे गुंज असेही मागे कोणीतरी सांगितल्याचे आठवते. गुंजीचा उपयोगही अनेक वाक्यांतून होतो. जसे "गुंजभर सोने" हे परिमाण वापरले जाते.

तेव्हा रत्ती म्हणजे नेमके काय? बार्ली की गुंज हे जाणकारांनी कृपया सांगावे.

बार्लीचा एकच महत्त्वाचा उपयोग माहिती असणार्‍यांनी चर्चा कृपया भरकटवू नये. - ह. घ्या.

गुंजांची माळ

बार्ली

बार्लीचा एकच महत्त्वाचा उपयोग माहिती असणार्‍यांनी चर्चा कृपया भरकटवू नये. - ह. घ्या.

मुद्दा व्यवस्थित लक्षात घेतला!

बार्ली म्हणजे जव.

आणि कवडीचा अर्थदेखील वर टग्या यांनी सागीतल्याप्रमाणेच.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
गुंजेची वेल असते. त्या वेलीला शेंगा येतात. एका शेंगेत ३ किंवा ४ गुंजा असतात.(बहुधा ) गुंज लाल भडक रंगाची असून तिच्या मुखाच्या ठिकाणी काळा रंग असतो.सर्व गुंजा सारख्या आकाराच्या असतात (जवळ जवळ). त्या कधी खराब होत नाहीत. तसेच त्या टणक असल्याने झिजत नाहीत. म्हणून त्या वजनासाठी वापरल्या असाव्या.
..गुंजेचा रंग लाल असल्याने तिला 'रक्ती' असेही नाव आहे. त्यावरून ' रत्ती' असा अपभ्रंश झाला. " रत्ती म्हणजे गुंज " असे प्रियाली यांना वाटते ते अगदी बरोबर आहे.

भारतात गुंजाच वापरल्या जात होत्या हे नक्की. याची विषेशता म्हणजे याच्या प्रत्येक बीचे वजन तीन दशांशापर्यंत सारखे असते (आकार काहिही असला तरीही) आमच्या विज्ञानाच्या सरांनी खास गुंजा आणून (मुंबईत दहिसरला अजुनही गुंजाची अनेक झाडे आहेत) इलेक्टॉनिक वजनमापकावर वजन करून दाखवल्याचं आठवतय!

बाकी आजीच्या तोंडून छटाक हे परिमाण सोन्याच्या बाबतीत ऐकलं नाही. ऐकलं आहे ते कोष्टक असं (ऐकीव माहिती. चुभुदेघे):
८गुंजा = १ माशा
१२ माशे = १ तोळा
८० तोळे = १ शेर
४० शेर = १ मण

पायली = ??
पसाभर = ??

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
कवडी हे अगदी कमी मूल्याचे नाणे म्हणून पूर्वी वापरात होते.(त्यावरून कवडीमोल ).भास्कराचार्यांच्या लीलावतीत (इ.स.११५०) नाण्यांचे कोष्टक पुढील प्रमाणे आहे:
२० कवड्या=१ काकिणी
४ काकिणी=१ पण
१६ पण= १ द्रम्म (या द्रम्म वरून दाम शब्द आला. "दाम करी काम")
१६ द्रम्म = १ निष्क
........
लीलावतीतच सोन्याच्या वजनाचे कोष्टक पुढील प्रमाणे आहे:
२ यव (जव,बार्ली)= १ गुंज
३ गुंजा= १ वाल
८ वाल= १ धरण
२ धरण = १ गद्यानक

ही चर्चा वजनांच्या एककांपुरती मर्यादीत आहे की त्यात इतरही गोष्टी जसे की क्षेत्रफळ, लांबी, घनता इ. देखील समविष्ट होते?

मला माहिती हवी होती ती बिघा (दो बिघा जमीन) आणि त्याच्या मराठीतील समानर्थी एककाची.

संस्कृतमध्ये माष: म्हणजे उडीद. यावरून हिंदीत माशा आणि मराठीत मासा हे वजनाचे एकक आले. आख्या उडदाच्या एका दाण्याचे वजन आठ गुंजांच्या वजनाइतके असावे. गुंजांमधे कमीतकमी दोन प्रकार आहेत. एक लांबट असते आणि एक गोल चपटी. लांबट गुंजेला काळा ठिपका असतो, ती वजनाचे एकक म्हणून वापरतात. गुंजेचा पाला गोड असतो, तो वाळवून विड्यात घालतात.
'मासा'चे अनेकवचन मासे आणि प्रत्ययापूर्वीची सामान्यरूपे 'माशा-' आणि 'माशां-'. परंतु दुमाशी(दर दोन माशांगणिक), तिमाशी , अशा शब्दात वापरायचा शब्दार्ध ' -माशी '.
तोळा नावाचे धान्य किंवा बी नाही. हा शब्द बहुधा तुलण्याचे एकक म्हणून 'तुला'पासून झाला असावा.
'कवडी 'ला संस्कृतमध्ये कपर्दिका म्हणतात त्यावरून मराठीत कपर्दिक आला.
बार्ली म्हणजे मराठीत जव किंवा सातू. संस्कृतमध्ये यव.

(बहुत लाल नव्या चुनड्या बर्‍या श्रुतिसमर्पित ज्या यवमंजर्‍या । )
वरून जवाच्या मंजर्‍या(की अंकुर?) स्त्रिया कानात खोचत असत असे दिसते.
जवाचा दुसरा महत्त्वाचाउपयोग म्हणजे यापासून माल्ट(उमले) करतात. ज्यापासून तेल करतात ते जवस किंवा आळशी हे धान्य वेगळे.--वाचक्‍नवी

चर्चा चांगली चालली आहे. प्रियाली ताईंचे आभार.

वेळ मिळाल्यावर आम्ही पण आकलेचे तारे तोडून टाकू या चर्चेत.

आपला,
(तोळाभर) भास्कर
आम्ही येथे वसतो.

वा! वेगळ्याच विषयावर अचानक वाचायला मिळाले.
मला वाटायचे की १० मासे म्हणजे एक् तोळा...
असो, या निमित्ताने गैरसमज दूर झाला.

रत्ती चा उगमही भारी आहे. :)

आपला
गुंडोपंत

सर्वप्रथम ही चर्चा सुरू केल्याबद्दल प्रियाली यांचे आभार. चर्चा मनोरंजक तर आहेच पण माहितीतही भर पडत आहे. सत्यनारायणच पावला म्हणायचा!
--------
नाही खर्चिली कवडी दमडी, नाही वेचला दाम ........

यातील दमडी हे काय आहे?

तसेच दमडा असेही काही आहे का?
(संदर्भ: खिशात नव्हता दमडा, राहिला उघडा आणि झाला महात्मा ---- असा मी असामी)
----------
थोडे विषयांतर - लांबी मोजण्यासाठी जसे वीत, फूट वापरत/ वापरतात, तसेच काहीसे वैद्यमंडळी पण करत(करतात?). वैद्यांची बहुतेक औषधे 'पूड' या स्वरूपात असतात. त्याचा 'डोस्' सांगताना वैद्य दोन बोटांची चिमूट, तीन बोटांची चिमूट असे सांगत असत.

बरेच विषयांतर - ही औषधाची पूड कागदाच्या लहानश्या तुकडयावर ठेवून वैद्य त्याची अगदी सुबक, नेटकी पुडी बनवत असत. आमच्या लहानपणी असे म्हणत की वैद्याची पुडी, माळ्याची जुडी आणि परटाची* घडी ही दुसर्‍या कोणाला जमणार नाही.

*परीट म्हणजे हल्लीच्या भाषेत धोबी.

असे तराजूच्या दोन पारड्यांत टाकले तर कोणते पारडे खाली जाईल?
कोणतेही नाही?
सबूर ...

हा प्रश्न फालतू नाही, त्यात एक गोम आहे (ऋणः वि. आ. बुवा)

[आता खालील माहिती बुवांनी दिल्याप्रमाणे व मला आठवते तशी आहे, चूक असल्यास सुधारावी) -

सोन्याचे वजन ट्रॉय पद्धतीने होते की जीत १ पाउंड = १२ औंस
(इतर पदार्थांप्रमाणे) कापसाचे वजन अव्हॉर्डुपॉय् पद्धतीने होते की जीत १ पाउंड = १६ औंस
त्यामुळे कापसाचे पारडे खाली जाईल.
आहे की नाही अनपेक्षित गंमत?

- दिगम्भा

चिमट(चिमूट, चिमोट), मूठ, पसा, ओंजळ(ओंझळ) ही घरगुती मापे.
तसेच तसू, वीत, गज, हात, ढोपर ही लांबीची मापे. पुरुष हे खोलीचे(डेप्थ) माप.
४ दमड्या(मूळ संस्कृत द्रम्म)= १ पैसा.
१२ कवड्या (संस्कृत कपर्दिका)= १ दमडी. --वाचक्‍नवी

ही बघा विविध तोळ्याची वजने

प्रकाश घाटपांडे

ही तागडी पेटीत अशी बंद केली जाई.

प्रकाश घाटपांडे

बंद झाल्यावर तागडी पेटी अशी दिसते

प्रकाश घाटपांडे

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री. प्रकाश घाटपांडे यांनी येथे स्थापित केलेली चित्रे फारच छान आहेत. कोणत्याही शाब्दिक वर्णनाविना सर्व काही स्पष्ट कळते.
..."हा आमच्या घरातील पारंपारिक सोन्यासाठी वापरला जाणारा तराजू "
हे वाक्य असे हवे होते:
..."हा सोन्या (च्या वजना) साठी वापरला जाणारा आमच्या घरांतील पारंपरिक (..पारिक नव्हे) तराजू."
(पारंपरिक हे विशेषण सोन्याचे नसून तराजूचे आहे.)

सुट्ट्या पैशांची नांणि देखिल वजनमाप म्हणुन वापरत ही नाणी पहा. इथे त्याचा व्जनमाप म्हणुनच वापर केला आहे.
यातील १ पैशाचा शेजारी कुठल नांण आहे याचा शोध चालू आहे. परंतु ते भारतीय नाण नाही हे मात्र नक्की.
प्रकाश घाटपांडे

प्रकाश घाटपांडे