वा तात्या! ख्यालगायनाचा घेतलेला हा धांदोळा फार आवडला!
संगीत, ख्यालगायन यातील माझं शास्त्रीय ज्ञान शुन्य असलं तरी इतकं मात्र जाणवलं की हा लेख ख्यलगायनाचं ऐश्वर्य ताकदिने उअतरवण्यात पूर्ण यशस्वी ठरला आहे

बाकी

पुढेमागे यावर विस्तृत लिहायचा विचार आहे.

हा विचार प्रत्यक्षात आला तर अतिशय आनंद होईल.

-ऋषिकेश

देवालयांमधे देवस्तुतीपर ध्रुपदस्वरूपात असलेलं रागसंगीत सुलतानांच्या दरबारात आणून परमेश्वराऐवजी आक्रमक सुलतानांचं गुणवर्णन करणारी ख्यालगायकी ही साधारण पंधराव्या शतकापासून निर्माण झाली आहे.

परमेश्वराच्या आवडीनिवडी बाबत मला पूर्ण कल्पना नाही तरीही ध्रुपदस्वरूपात असलेल्या रागसंगीताइतकंच सुलतानशाहीत जन्माला आलेलं आमचं ख्यालसंगीतही परमेश्वराला तितकंच आवडत असावं, प्रिय असावं असा माझा अंदाज आहे! शिवाय सच्च्या दिलाने केलेली संगीतसेवा ही परमेश्वराचरणी रुजू होते असं मला वाटतं, त्यामुळे देवालयाव्यतिरिक्त इतरत्र गायले गेलेले ख्यालसंगीतही परमेश्वरापर्यंत पोचत असावं असं मला वाटतं!

बाकी, चूभूदेघे! तज्ञ मंडळी या बाबतीत अधिक काय तो खुलासा करतीलच!

आपला,
(धृपदगायकी अथवा ख्यालगायकी तर खूप दूर राहिली, सुरेल जुळलेल्या तंबोर्‍याच्या जोडीवर नुसता षड्ज लावला तरी तो थेट परमेश्वरापर्यंत पोहोचतो असं मानणारा!) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

...लेख नेहमीप्रमाणे सुरेख झाला आहे.

शतकानुशतकांच्या मुसलमानी राजवटीमधे भारतातल्या कला आणि संस्कृतीमधे कशी भर घातली , विचारांचे , कलेचे आदानप्रदान कसे आणि कुठेकुठे झाले असा एक महत्त्वाचा मुद्दा तात्यांच्या या लेखनातून समोर येतो. त्याबद्दल इतरांना बोलता येईलच.

हिंदुस्थानी ख्याल गायकीचा घेतलेला आढावा आवडला.
सहज असे समजावून सांगितले तर कोणत्याही विषयाची रुची वाढते,
आणि त्याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे आपले लेखन.

पुढेमागे यावर विस्तृत लिहायचा विचार आहे.

वाट पाहतोय !!!

-प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे
(तात्याचा लेखनाचा फॅन )

लेख आवडला.
जरा सूक्ष्मात जाऊनही लिहिलेत तर बरे होईल.
पुढच्या लेखांची वाट पहात आहे.

ख्यालगायकीवर लिहिण्याची एकही संधी तुम्ही सोडत नाही हे खरेच कौतुकास्पद आहे! :)
तनमनधनाने एखाद्या विषयाला वाहून घेतलेले असल्याखेरीज हे शक्य नाही.
उपरोल्लेखित ४ मुद्द्यांवर अधिक विस्ताराने लिहिले जावे - शक्यतो एक लेखमाला ह्या स्वरुपात - अशी अपेक्षा वावगी ठरु नये.

चतुरंग

खूप दिवसानी उपक्रमावर् तुमचे लिखाण वाचून् छान् वाटले.

शरद
नवीन विषयाला सुरेख सुरवात. आगे बढो.
१] आपण दिलेल्या यादीमध्द्ये पं. कुमार गंधर्व यांचेही नाव यावयालाच पाहिजे. जुन्या व स्वरचित नवीन रागांमध्द्ये पंडितजींनी सुरेख रचना केल्या आहेत.
२] आपल्याकडच्या संतांच्या अभंगांना,भक्तिगीतांना रागांत-तालांत बसविण्याचे काम अनामिक संगीतकारांनी पुर्वीच करून ठेवले आहे.तुलसीदास,सूरदास, मीराबाई, ब्रह्मानंदस्वामी, तुकाराम आदींच्या रचनांना सुयोग्य रागांत आणि तालांत बसविणे किती अवघड आहे? हे जाणकारांनीच आम्हाला [पक्षी.:अडाण्यांना] अवष्य सांगावे.

समित्पाणी शरद

तात्या,
'ढोबळ विचार' आवडले! :)

धृपदाला सर्वात जवळ असलेली नोमतोमवाली आग्रा गायकी, स्वराला केन्द्रबिंदू मानणारी किराणा गायकी, अष्टांगप्रधान असलेली ग्वाल्हेर गायकी, पेचदार आणि अत्यंत अवघड तानक्रिया असलेली जयपूर गायकी,

याविषयी अधिक माहिती आणि शक्य झाल्यास दुवे अवश्य द्या.

उपरोल्लेखित ४ मुद्द्यांवर अधिक विस्ताराने लिहिले जावे - शक्यतो एक लेखमाला ह्या स्वरुपात - अशी अपेक्षा वावगी ठरु नये.

चंतुरंगांशी सहमत आहे.

तूर्तास इथे हे मुद्दे फक्त ढोबळमानाने मांडत आहे, सवडीनुसार यातील प्रत्येक मुद्द्यावर येथे किंवा अन्य संस्थळांवर विस्तृतपणे लिहिण्याचा माझा मानस आहे!

वाट पाहत आहोत.

तात्या,

आपला हा लेख देखील मस्त आहे. संगीताबद्दल शास्त्र म्हणून जरी अनभिज्ञ असलो तरी गाणे म्हणून जास्तच जवळीक आहे. संगीत अथवा कुठलीही कला, कोणी ही तयार केली असली तरी ती कुठल्याही सामजीक बंधनात (आमची-त्यांची) बांधली जाऊ नये असे वाटते.

वर अनेक गाण्यांचा उल्लेख झाला आहे. मला आवडणारे एक रामावरील गाणे (जयदेव यांनी स्वरबद्ध केलेले):

सर्व वाचकांचे मन:पूर्वक आभार..

कर्ण,

अशा वेगवेगळ्या काव्यांची काही उदाहरणेही अशा लेखामध्ये दिली तर फारच चांगले.

अमितनी दिली आहेतच मीही सवडीने केव्हातरी नक्की देईन. उदाहरणे तर खूपच आहेत...

दिगम्भा, (च्यामारीऐतके दिवस होतात कुठे? :)

इतकंच काय कव्वाली, भावगीते, लोकगीते, इ.इ. सुद्धा नक्की परमेश्वरापर्यंत पोचून त्याला आवडत असावीत असे मला वाटते.

नक्कीच! धृपदाव्यतिरिक्तही इतर अनेक गानप्रकार परमेश्वराला आवडतात असा माझा कयास आहे!

चित्रा,

पाकिझामधील यूंही कोई मिल गया था.. गाइडमधले " तेरे मेरे सपने " ही गाणी त्यांची मनात असलेली चौकट मोडून वर सांगितल्याप्रमाणे गाऊन पहा..

क्या बात है! ही गाणी फारच सुरेख आहेत..

प्रदीपराव,

धृपद-धमारांची मूळ कल्पना जर हिंदू देवळात देवस्तुति करण्यासाठी झालेली होती, तर आग्रासारख्या ठिकाणी त्यांचा परिपूर्ण वापर करण्याची संकल्पना कुणाची असेल बरे?

माझा एकंदरीतच घराण्यांच्या इतिहासापेक्षा त्या त्या घराण्यांच्या गायकीचा थोडा अधिक अभ्यास आहे. त्यामुळे आग्रा गायकीचं निमित्त काय, याबद्दल मी फारसं काही सांगू शकणार नाही. परंतु नोमतोमवाली आग्रा गायकी ही धृपदापसूनच आलेली आहे अशी माझी माहिती आहे. नथ्थनखासाहेब, विलायतहुसेनखासाहेब, या मंडळींची या गायकीवर हुकुमत होती. खास करून फैय्याजखासाहेबांचं तर आग्रा गायकीत खूपच योगदान आहे. चतुरपंडित भातखंडेबुवा, भास्करबुवा बखले, अण्णासाहेब रातंजनकर, जगन्नाथबुवा पुरोहित, दिनकरराव कायकिणी आदी मंडळींची या गायकीवर हुकुमत होती/आहे. नोमतोम व्यतिरिक्त बोलबनाव हे आग्रा गायकीचं ठळक वैशिष्ठ्य म्हणता येईल. आणि बोलबनाव करण्यास अत्यंत सोयीच्या अश्या एकापेक्षा एक सुरेख बंदिशी हेही आग्रा गायकीचं अगदी खास वैशिष्ठ्य!

आलाप अंगापेक्षा, बंदिशीच्या बोलअंगाने राग पुढे न्यायचा, ही आग्रा गायकीची खासियत! रागाला धरून, लयीच्या अंदाजाने बंदिशीतील शब्द उलगडत संवाद साधल्यागत बोलबनाव करणे हे आग्रा गायकीचं मर्मस्थान!

आणि म्हणूनच, 'हम राग नही, बंदिश गाते है' असं आग्रावाले मोठ्या कौतुकाने सांगतात आणि तसे गातातही! बंदिशीच्या अंगाने बोलबनाव करत करत, संवाद साधत साधत पुढे जाणारी आग्र्याची ख्यालगायकी श्रोत्यांना खरंच आनंद देऊन जाते! अगदी अलिकडच्या काळात पं यशवंतबुवा जोशी अगदी ऑथेंटिक आग्रा गायकी गातात. खूप गंमत आहे बरं का आमव्या यशवंतबुवांच्या गाण्यात!

आणि ह्यावरून आठवले, माझ्या माहितीप्रमाणे, उस्ताद बिस्मील्ला खान अगदी शेवटपर्यंत बनारसच्या मंदिरात दररोज 'देवाची सेवा' म्हणून शहनाई वाजवत असत.

सहमत आहे!

अवांतर - बनारसच्या गंगाकिनारी उघड्या मैदानात कधी काळी बिस्मिल्लाखासाहेबांनी आणि भीमण्णांनी एकत्र जोर-दंड- बैठका काढल्या आहेत, भरपूर तालीम केली आहे अशी एक गंमतीशीर आठवण मला भीमण्णांनी सांगितली होती! :)

आणि 'आमचा असा' तो भूप चिनी संगीतात कसा मुबलक आहे?

कल्पना नाही! चिनी संगीताच्या भूपातलं एखादं उदाहरण/दुवा द्या म्हणजे जमल्यास त्याबाबत मी काही भाष्य करण्याचा यत्न करेन!

हिंदी चित्रपट संगीताच्या सुवर्णयुगात हिंदू, मुसलमान तसेच ख्रिश्चनांनी महत्वपूर्ण हातभार लावला आहे. लताबाई, आशाबाई, गीता दत्त, मुकेश, मन्न डे, किशोर कुमार, रफीसाहेब, सी. रामचंद्र, रोशन, मदन मोहन, शंकर-जयकिशन, जयदेव, बर्मन पितापुत्र, नय्यर, चित्रगुप्त, दत्ताराम, पुण्यवान, लालाभाऊ गंगावने, नौशाद, सज्जाद हुसैन, अनिल बिस्वास, अब्दुल करीम, गुलाम महम्मद, महम्मद शफी, सलील चौधरी, राजेंद्र कृष्ण, शकील, साहिर, खैय्याम, सॅबूस्टियन, ऍंथनी घोन्साल्वीस, चिक चॉकलेट, केर्सी लॉर्ड, मनोहारी सिंग, बासू... किती नावे घ्यायची!! हे सगळे अठरापगड धर्मांचे, जातीचे, विवीध प्रांताचे लोक एकत्र आले आणि भारतीय समाजजीवनावर कायमचा ठसा उमटवून गेले ते त्यांच्या टीमवर्कने!

लाख मोलाची बात! वरील अनेकांनी आपापाल्या परिने उत्कृष्ट दर्जाची संगीत मेजवानी रसिकांना दिली आहे व ती देतांना यापैकी अनेकांनी हिंदुस्थानी रागसंगीताचा व ख्यालसंगीताचा अतिशय सुरेख उपयोग करून घेतला आहे! यातील काही मंडळी ही विधिवत, रीतसर ख्यालगायकी शिकलेले आहेत असेही इथे मुद्दाम नमूद करावेसे वाटते!

ह्याबाबतीत माझे थोडे, जे सहज जाणवले ते येथे लिहीत आहे, मूळ विषयाच्या गांभिर्याला ह्यामुळे बाधा येऊ नये अशी आशा करतो.

मुळीच नाही, आपला मुद्दा मला विषयानुरुपच वाटतो!

शरद,

नवीन विषयाला सुरेख सुरवात. आगे बढो.

जरूर बढेंगे! बस, आपके शुभकामनाओंकी जरूरत है! :)

१] आपण दिलेल्या यादीमध्द्ये पं. कुमार गंधर्व यांचेही नाव यावयालाच पाहिजे. जुन्या व स्वरचित नवीन रागांमध्द्ये पंडितजींनी सुरेख रचना केल्या आहेत.

अगदी सहमत आहे. अनवधानाने त्यांचं नांव राहून गेलं. क्षमस्व..!

रंगराव,

ख्यालगायकीवर लिहिण्याची एकही संधी तुम्ही सोडत नाही हे खरेच कौतुकास्पद आहे! :)

काय करणार! कधी कधी या विषयावर लिहायची हुक्की येते व ती आम्ही आमच्या अल्पमती, अल्पज्ञानानुसार लिहून जमेल तशी भागवतो! :)

विकासराव,

संगीत अथवा कुठलीही कला, कोणी ही तयार केली असली तरी ती कुठल्याही सामजीक बंधनात (आमची-त्यांची) बांधली जाऊ नये असे वाटते.

अगदी खरं!

असो, सर्व वाचकवरांचे पुनश्च एकदा मन:पूर्वक आभार...

आपला,
(हिंदुस्थानी ख्यालगायकीचा एक विद्यार्थी) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!