उपक्रमावरील दुसर्‍या एका लेखावरच्या प्रतिसादांवरून असे वाचण्यात आले की अनेकांना आजकालच्या राजकारण्यांविषयी फार अविश्वास वाटतो. नेते निव्वळ "राजकारण" करतात असे मत ऐकू येते. (म्हणजे समाजाला घातक, पण स्वतःच्या आर्थिक लाभासाठी किंवा व्यक्तिपूजेसाठी कार्य करतात, असा अर्थ मी लावतो.) यावरून असे वाटते की पूर्वीच्या काळी असे काही महामानव होते ज्यांच्या बाबत त्यांच्या काळात "हे राजकारणी नाहीत" असा स्पष्ट विचार केला जायचा. माझ्या मते हे असे नाही.

अमेरिकेत वंशभेदाविरुद्ध उठाव करणार्‍यांपैकी मार्टिन ल्यूथर किंग (जूनियर) हे अमेरिकेत पूजले जातात. यांचा पुढे खून झाला. खूप वर्षांनंतर आता अमेरिकेत त्यांच्या स्मृतीसाठी सुटीचा दिवस दिला जातो. त्यांच्याविषयी वाईट शब्द चुकूनही कुठे ऐकू येत नाही. पण त्यांच्या जीवितकालात त्यांच्याविषयी हे असे देवतुल्य मत होते का? असा विचार मनात येणे साहाजिक आहे, पण कोणी मोठ्याने विचारताना दिसत नाही. त्यांच्या काळात त्यांनी केलेली चळवळ "राजकारणासाठी" आहे असे म्हणणारे लोक होते का? हे लोक सभ्य होते की केवळ खुनी राक्षस होते? त्यांचा खूनच झाला, यावरून लोकांशी बोलताना अशी भावना दिसते, की मार्टिन ल्यूथर किंग (जूनियर) यांचा विरोध करणारे केवळ नराधम होते.

पुढील दस्तऐवजाचे भाषांतर करताना माझ्यापुढे दोन उद्दिष्ट्ये आहेत, आणि एक उप-उद्दिष्ट्य आहे :
१. हे दाखवणे की कुठल्याही काळात आपल्या काळातल्या राजकारण्यांना नीच हेतू असावेत अशी शंका करणारे सभ्य लोकही असतात. आपण आज स्वतःला सभ्य मानतो, तेव्हा आपणही असे करतो याची जाणीव व्हावी.
२. हे मत सांगणे, की आपण असे न व्हावे. आजच्या प्रत्येक राजकारण्याचा प्रत्येक शब्द मानण्याचा खुळेपणा करू नये! पण प्रत्येक राजकारण्याचा प्रत्येक शब्द खोटा असल्याचे मानून "सिनिकल"ही होऊ नये.
उप-उद्दिष्ट्य. अशा प्रकारचे उदाहरण कुणा भारतीय नेत्याचे, दस्तऐवजांसकट कोणी द्यावे, जेणेकरून राजकारणाबद्दल ही निराशा, जी लोकशाहीस मुळात घातक आहे, ती भारताबद्दलही दूर व्हावी.

या संदर्भातील ऐतिहासिक परिस्थितीचा संक्षिप्त इतिहास :
१९६१-१९६२ मध्ये आलाबामा राज्यात, बर्मिंगहॅम शहरात अधूनमधून अनेक काळ्या लोकांचे बाँबस्फोटाद्वारे खून झाले. हे वंशद्वेषामुळे झाले असल्याचे संकेत होते. तरी बर्मिंगहॅम शहरातल्या पोलिसांनी खुनांचा तपास करण्यात कुचराई केली, कोणाला शिक्षा केली नाही, असे वाटून काळ्या लोकांत असंतोष माजला होता. १९६३ सालच्या सुरुवातीला बर्मिंगहॅम शहराच्या निवडलेल्या अधिकार्‍यांमध्ये बदल होणार होता. नवीन महापौर निवडून यायचा होता. (ही घटना निवडणुकीशी, राजकारणाशी, संबंधित आहे, हे वाचकांनी नीट ध्यानात घ्यावे.) या निमित्ताने बर्मिंगहॅम येथील रेव्हरंड शटलवर्थ यांनी आंदोलन करून जनजागृती करण्याचे ठरवले. यासाठी त्यांनी ज्या नेत्यांची मदत मागितली, पैकी ऍटलांटा येथील मार्टिन ल्यूथर किंग (जूनियर) हेदेखील होते. किंग अजून यायचे होते, तेव्हा एप्रिल ६, १९६३, रोजी ४५ मोर्चेकर्‍यांना अटक झाली. पुढे काही होऊ नये, म्हणून मार्टिन ल्यूथर किंग यांच्यासकट १३२ अन्य काळ्या नेत्यांविरुद्ध मॅजिस्ट्रेटने हा आदेश काढला गेला, की यांनी कुठलेही आंदोलन आयोजित करू नये. तशा परिस्थितीत एप्रिल १२ रोजी किंग मुद्दामून बर्मिंगहॅम येथे गेले. त्यांना अटक झाली. एप्रिल १२ तारखेला बर्मिंगहॅम येथील वेगवेगळ्या धर्मा/पंथांच्या ६ धर्मगुरूंनी किंग यांच्या नावे सौम्यपणे निषेध करणारे जाहीर पत्र लिहिले. त्याची प्रत किंग यांना कारावासत मिळाली. ते पत्र पुढील प्रमाणे :

जानेवारी मध्ये ज्या धर्मगुरूंनी आलाबामा येथील वांशिक प्रश्नाबद्दल "कायदा-सुव्यवस्था आणि सुज्ञतेकरिता प्रार्थना" हे पत्रक प्रकाशित केले. त्यांच्याचपैकी आम्ही पत्रलेखक आहोत. आम्ही ही समज बोलून दाखवली की वांशिक बाबींबद्दल मनापासून वाटणार्‍या दृढनिश्चयांचा पाठपुरावा कोर्टात जाऊन करणे योग्य आहे, पण आम्ही कळकळीची विनंती केली की तोवर कोर्टाचे जे निर्णाय लागू आहेत, त्यांचे शांततेने आज्ञापालन केले पाहिजे.

तेव्हापासून सहनशीलता आणि तथ्यास सामोरे जाण्याची तयारी वाढीस लागल्याचे दिसून येत आहे. जबाबदार नागरिकांनी वांशिक तणाव आणि अशांती माजवणार्‍या अनेक प्रश्नांवर कार्य सुरू केले आहे. बर्मिंगहॅममधील हल्लीच्या काही सामाजिक घटनांनी असा संकेत मिळतो की आपणांस वांशिक प्रश्नांविषयी एक नवा, सकारात्मक, आणि वास्तववादी मार्ग मिळण्याची संधी उपलब्ध आहे.

परंतु, आमच्या काही निग्रो नागरिकांनी, काही प्रमाणात बाहेरच्यांच्या निदर्शनाखाली आणि नेतृत्वाखाली मोर्चांचे सत्र सुरू केले आहे, त्यास आम्हाला सामोरे जावे लागत आहे. आम्ही ओळखतो की आपल्या आकांक्षा पूर्ण होण्यास दिरंगाई होत असली की लोकांना धीर धरता येत नाही, ते साहजिक आहे. पण ही निदर्शने शहाणपणाची नव्हेत, आणि त्यांच्यासाठी ही वेळ योग्य नव्हे, अशी आमची समजूत पटलेली आहे.

किंबहुना आमच्या काही स्थानिक निग्रो नेत्यांनी आमच्या प्रदेशातल्या वांशिक प्रश्नांविषयी सच्ची आणि उघड वाटाघाटी व्हावी असे आवाहन केले आहे, त्यांच्याशी आम्ही सहमत आहोत. आम्हाला वाटते की आमच्याच शहरातील नागरिकांनी, गोर्‍यांनी आणि निग्रोंनी, स्थानिक परिस्थितीचे ज्ञान आणि अनुभव वापरून मिलाप साधला तरच या प्रकारे वांशिक प्रश्नांना सामोरे जाण्यात यश मिळेल. आपणा सर्वांनी ही जबाबदारी पेलली पाहिजे, आणि ती तडीस नेण्यासाठी योग्य मार्ग शोधला पाहिजे.

आम्ही पूर्वीही निर्देश केला आहे की "आपल्या धार्मिक आणि राजकीय परंपरेत द्वेष आणि हिंसेस मुळीच अनुमती नाही". त्याच प्रमाणे आम्ही निर्देश करतो की अशी कुठलीही कृती ज्याने द्वेष आणि हिंसा चिथवली जाते, ती कृती तांत्रिकदृष्ट्या शांत का असेना, अशा कुठल्याही कृतीने आमच्या स्थानिक प्रश्नांना सोडवण्यात हातभार लागलेला नाही. आम्हाला वाटते की ह्या काळात बर्मिंगहॅम मध्ये नवी आशा संचारते आहे, या काळात अतिरेकी कृती करण्यास कुठलेही समर्थन देता येत नाही.

आम्ही पूर्ण समाजाची प्रशंसा करतोच, आणि खासकरून स्थानिक बातम्यांचे स्त्रोत आणि कायद्याची अंमलबजावणी करणार्‍या अधिकार्‍यांची प्रशंसा करतो, कारण या निदर्शनांना शांत प्रकारे हाताळले गेले आहे. आम्ही समाजास कळकळीची विनंती करतो की ही निदर्शने चालू राहिल्यास याच प्रकारे स्वतःला काबूत ठेवावे, तसेच कायद्याची अंमलबजावणी करणार्‍या अधिकार्‍यांना विनंती करतो की त्यांनी शांत चित्ताने आमच्या शहराचा हिंसेपासून बचाव करत राहावे.

याच प्रकारे आमच्या आपल्या निग्रो समाजाला सर्वतोपरी विनंती करतो की या निदर्शनांना दिलेले समर्थन त्यांनी मागे घ्यावे, आणि इथल्या इथे बर्मिंगहॅमच्या भल्यासाठी शांतिपूर्ण कार्य करण्यासाठी एकत्र यावे. हक्क जर सारखेच नकारले जात असतील, तर ते गार्‍हाणे कोर्टापुढे हिरिरीने मांडावे, आणि स्थानिक पुढार्‍यांशी बोलणी करून मांडावे, रस्त्यांवर येऊन नव्हे. आम्ही आमच्या गोर्‍या आणि निग्रो नागरिकांना, दोघांनाही प्रार्थना करतो की कायदा, सुव्यवस्था आणि सुज्ञतेच्या तत्त्वांचा अंगीकार करावा.

इंग्रजी मधील पत्राचा दुवा.

या पत्रापेक्षा मार्टिन ल्यूथर किंग यांनी पत्राला दिलेले उत्तर अधिक प्रसिद्ध आहे (दुवा). पण मूळ पत्र विसरण्याने आपले नुकसान होत आहे. यात असे दिसते की किंग यांचा निषेध करणारे लोक सभ्य आणि शांतताप्रिय होते (आपल्यासारखे). त्यांना खरोखर वाटत होते की बाहेरून येणारे किंग होऊ घातलेल्या शांतीला प्रदूषित करत होते. ही निदर्शने तांत्रिकदृष्ट्या शांततापूर्ण असली तरी हिंसेला खतपाणी देत होती, आणि याचे समर्थन कोणीच करू शकणार नाही (म्हणजे किंग यांचा हेतू दूषित असला पाहिजे हेच ध्वनित होते.) अशा प्रकारच्या वागण्याला आपण कदाचित "निव्वळ राजकारणी" म्हणू. (बर्मिंगहॅमला जावे की नाही, फायदे तोटे काय आहेत, त्याबद्दल "व्यूहात्मक" चर्चा किंग यांनी आपल्या आप्तांशी केली, हे आपल्याला आज माहीत आहे. किंग यांचे हे समाजकारणातले/राजकारणातले डावपेच होते याबाबत फार शंका नसावी.) म्हणजे या पत्रलेखकांना किंग यांच्या वागण्यात जर उत्स्फूर्तपणापेक्षा राजकारणाचा वास आला, तर तो त्यांचा चाणाक्षपणा मानावा. पण तरीही किंग यांची बर्मिंगहॅमच्या स्थानिक राजकारणात बाहेरून येऊन केलेली लुडबुड मी योग्य मानतो. राजकारणाचा वास येणारी प्रत्येक कृती हीन नसते.

पुलंचे एक पात्र अंतू बरवा आपल्याला ओळखीचे असेल. अंतू बरव्याने गांधींच्या उघडेनागडेपणात, पंचात, चरख्यात, उपोषणात जो राजकारणाचा वास होता तो चटकन जाणला, ही त्याची तैलबुद्धी होती. पण त्याने तेवढ्या वासाने त्यांना झिडकारून टाकले. तेल डोक्याच्या एका बाजूला थापले होते, एक बाजू कोरडीच राहिली!

हेच आजच्या राजकारण्यांविषयी जाणावे. त्यांच्या अनेक वक्तव्यांत राजकारणाचा वास जरूर जाणावा. हेतूंचे विश्लेषण जरूर करावे. पण विश्लेषण न करता नाक मुरडून "राजकारणी" शब्दालाच ओंगळ मानले, तर आपण या बर्मिंगहॅममधल्या धर्मगुरूंचा, अंतू बरव्याचा कित्ता पुन्हापुन्हा गिरवू. आहेत त्या राजकारण्यांचा उपयोग करून (किंवा स्वतः राजकारणात उतरून) मतदार म्हणून आपण समाजकारणाला हातभार लावत असतो. प्रत्येक राजकारण्यात हे असले "राजकारण" आणि संधिसाधूपणा सापडेल, हे तर आलेच. म्हणूनच त्या राजकारणामागील आणि संधिसाधूपणाखालील नेत्याच्या हेतूंची परीक्षा करावी, आणि त्या हेतूचा आपल्या समाजविषयक कल्पनांशी समन्वय साधावा (किंवा विरोध जाणावा.) असे डोळस परिशीलन करणे समाजाचे घटक म्हणून आपल्या हिताचे आहे. "राजकारण" शब्दाची अवहेलना करून पर्यायाने आपण आपल्या निवडणूक अधिष्ठित लोकशाही हक्कांचीच अवहेलना करत असतो.