आपण ज्याला सुवचने म्हणतात ती वाचताना त्याला विवेकवादी का म्हणावे हा प्रश्न पडला.

माफ करा, पण वास्तवीक इतरांच्या श्रद्धेला नावे ठेवण्यात ना धड विवेक दिसतो ना धड "सु" वचन फार तर फार "मला वाटते तेच खरे" असे दाखवणारा अहंकार असू शकतो, असेही कुणाला वाटू शकेल.

असो आता प्रतिसाद देतच आहे तर खालील माझी काही सुवचने आपल्या काही सुवचनांवर आधारीतः (ही निनावी भाषांतरीत नाहीत अथवा कुणा संतमहंताची नाहीत तर मी जी जगताना आचरतो ती आहेत, अपवाद फक्त कुणाची नावे लिहीली असली तर )

1. मी "सर्वाभूती परमेश्वर" मानत असल्याने ज्या वृत्ती आणि व्यक्तीच्या श्रद्धेचा मला अथवा इतरांना त्रास होत नाही त्या श्रद्धेला आणि व्यक्तींना हिणकस मानत नाही.
2. मी प्रार्थना ही जशी दोन हात जोडून करतो तशी त्या हातांनी जी शक्य आहे ती इतरांना मदत करतानाही करतो आणि मनोमन म्हणतो, की, " देवा मला गरजूंना मदत करण्यासाठी शक्ती दे, वृत्ती दे आणि पोकळ दांभिकपणा देऊ नकोस. "
3. माझा कॉमनसेन्स हा माझ्या ईश्वर मानण्याच्या मधे येत नाही आणि माझा ईश्वर हा माझ्या दैनंदीन कॉमनसेन्सच्या मधे येत नाही
4. "सदा सर्वदा देव सन्नीद्ध आहे, कृपाळूपणे अल्पधारीष्ठ पाहे, सुखानंद आनंद कैवल्यादानी, नुपेक्षीकदा देव भक्ताभिमानी "- समर्थ रामदास
5. न देवो विद्यते काष्ठे न पाषाणे न मृन्मये । भावे हि विद्यते देवस्तस्माद्भावो हि कारणम् ॥- हे मूळ सुभाषीत आपण भ्रष्ट करून लिहीले आहेत.
6. देवांच्या पाल़ख्या, मिरवणूका, उरूस, दिवाळी, थँक्सगिव्हींग, ख्रिसमस हे कुटूंबाला एकत्र आणायला, समाजाला एकत्र आणायला आणि आनंद वाटून द्विगुणीत करायला तयार केलेल्या संकल्पनाअ आहेत. त्या माणसानेचचालू केल्या, माणसानेच बाजारू केल्या आणि अश्रद्ध माणसे त्यातील बाजारूपणा म्हणजेच सण/उत्सव समजत त्याला नावे ठेवू लागली.
7. देव माणसात पण आहे आणि माशात पण. त्याला बाहेर शोधण्याची गरज नाही...
8. जो देवाला मानत नाही तो ज्ञानी असतोच असे नाही आणि जो मानतो तो अज्ञानी असतो असे नाही
9. गांधीजी आतल्या आवाजाशी बोलायचे, स्वतःला सनातनी हिंदू म्हणवून घेयचे, आणि वैष्णव जन तो तेणे कहीये पिड परायी जाने रे ह्याची जनमानसाला आठवण करून देयचे. त्यामुळे त्यांचे विचार हे मुर्खपणाचे झाले नाहीत, ते अज्ञानी ठरले नाहीत, हातात नांगर धरला नाही तरी प्रार्थनेने त्यांच्या हाताला कमतरता आली नाही की त्यांना सामान्य जनतेला घेऊन पारतंत्र्याविरुद्ध लढा तयार करताना कमकुवतपणा आला... कारण माहीती आहे? ते इतरांच्या श्रद्धेच्या नावाने बोटे मोडत बसले नाहीत. उलटा आदर करत मुद्यांवर श्रद्धापूर्वक झगडले आणि जे करायचे ते इश्वराचे स्मरण करत करून दाखवले - फुकट राष्ट्रपिता नाही झाले...

महोदय,
आपले विचार आणि वचने वाचली.

एखादे वचन बर्ट्रांड रसेलचे अथवा स्वामी विवेकानंदांचे आहे म्हणून मानावे असे नाही.आपली तर्कबुद्धी, निरीक्षण,अनुभव यांच्या आधारे पटेल तेच मानावे. "बाबावाक्यं प्रमाणम् "तसेच ग्रंथप्रामाण्य"ही मानू नये.
माझ्या तर्काला जर विवेकानंद बुद्धीमान आहेत आणि विश्वासास पात्र आहेत असे पटले तर त्यांची तत्वज्ञानातली मते मी प्रमाण मानतो. आणि ज्ञान घेण्याकरता 'प्रमाण वाक्यावर' विश्वास ठेवावा (त्या क्षेत्रातल्या अधिकारी व्यक्तिच्या शिकवणुकीवर) हे मला पटते.
देव आहे आणि मी तो प्रत्यक्ष पाहिला आहे असे मी म्हणालो तर त्याला वेगळे परिमाण असेल पण रामकृष्ण म्हणाले तर वेगळे. त्यामुळे विचार कोणी व्यक्त केला आहे याचे मला फार महत्व वाटते.

आता सु (?) वचनांबद्दल.
'देव नाही' असे म्हणणे याला मी विवेक म्हणू शकत नाही. वरिल प्रतिपाद्य वचनांत असलेल्या विचार सरणीला विवेकवाद म्हणवून घेणे मला अहंमन्यतेचे वाटते.

अज्ञान नसेल तर देव नाहीच.
याचा उलटा अर्थ 'देव आहे' असे म्हणणे हे अ़ज्ञानाचे लक्षण आहे असा होतो. म्हणजे 'देव नाही' म्हणणारे ज्ञानी ठरतात. तर माझ्या मते ते केवळ 'देव नाही' असे म्हणणारेच ठरतात. ज्ञानी नाहित.

हे माझे विचार.
-- लिखाळ.

एखादा परिच्छेद, पानभर लेख असल्यास, तुमचे म्हणणे बरोबर आहे, लेखकाच्या नावाची गरज कमीकमी होत जाते. पण इतक्या लहान वाक्यात सहसा विचारांचे सूत्र पूर्ण मांडता येत नाही. त्यामुळे वाक्यलेखकाबद्दल अन्य माहिती वाचकाला असते त्यावरून सूत्र नीट उमगते. यासाठी स्रोत लागतात.

पूर्ण विचारसूत्र नसता, त्याच वाक्याला "नाही" जोडून तितकेच गमतीदार/प्रगल्भ वाटणारे वाक्य कित्येकदा उद्भवते.

उदा :
३.मला सर्वसामान्य समज ( कॉमनसेन्स ) आहे म्हणून माझा देवावर विश्वास नाही. बसूच शकत नाही.
ऐवजी असे वाचले तर?
मला सर्वसामान्य समज ( कॉमनसेन्स ) आहे म्हणून माझा देवावर विश्वास आहे. बसणे अनिवार्य आहे.
(कॉमनसेन्सने दिसणारी प्रमाणे आहेत/नाहीत असे त्या लेखकाने उदाहरणे देऊन पूर्वी सांगितले असू शकेल. संदर्भ, किंवा त्या लेखकाच्या कार्याबद्दल ज्ञान हवे.)

किंवा
४.माझी सदसद्विवेकबुद्धी जागृत आहे म्हणून मला कुठल्याही धर्माची आवश्यकता नाही.
ऐवजी असे वाचले तर?
माझी सदसद्विवेकबुद्धी जागृत आहे म्हणून मला कुठल्यातरी धर्माची आवश्यकता जाणवते.
(सदस्द्विवेकबुद्धी वापरून धर्माची आवश्यकता सद् म्हणून कशी कळून आली असे लेखकाचे सूत्र असेल. किंवा असे सूत्र असेल की धर्म सद् आणि असद् मध्ये फरक दाखवू बघतात, पण माझ्यापाशी आधीच सदसद्विवेकबुद्धी आहे. संदर्भ हवा, किंवा त्या लेखकाच्या कार्याबद्दल ज्ञान हवे.)

आता दोन उदाहरणे घेऊ :
१. जानामि धर्मं न च मे प्रवृत्तिर् जानाम्यधर्मं न च मे निवृत्ति: ।
केनापि देवेन हृदिस्थितेन यथा प्रवृत्तोऽस्मि तथा करोमि ॥ (हे पांडवगीतेतले वचन आहे.)
(मला धर्म माहीत आहे, पण तिथे माझी प्रवृत्ती नाही, अधर्म माहीत आहे, पण त्याच्यापासून निवृत्ती नाही. हृदयात असलेल्या कुठल्यातरी देवामुळे मी जसा प्रवृत्त होतो, तसाच वागतो.)
२. अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग् व्यवसितो हि सः ॥ (हे भगवद्गीतेतले वचन आहे.)
(अत्यंत दुराचारी असला तरीही, एखाद्याने आणखी कोणाची भक्ती न करता माझी भक्ती केली, तर त्याला साधूच मानावे, कारण तो योग्य तर्‍हेने वागतो आहे.

कोणास संदर्भाविना वाटावे, की दोन्ही श्लोकांचा साधारण एकच अर्थ आहे. पण संदर्भ पूर्णपणे वेगळे आहेत. प्रथम वचन दुर्योधनाचे आहे, आणि संदर्भात असे वागू नये असा मथितार्थ आहे. दुसरे वचन कृष्णाचे आहे, आणि असे वागावे असा मथितार्थ आहे. (हे माझे मत सांगत नसून त्या गीतांच्या लेखकांचे मत सांगतो आहे, आणि संदर्भमिहिमा!)

असो. या पुढील विनोदासाठी रोजच्या वर्तमानपत्रावेगळा संदर्भ लागत नाही :-)
जॉर्ज बुश सांगतात की ते प्रत्येक दिवशी देवाशी बोलतात आणि त्यामुळे ख्रिश्चन लोकांना ते(बुश ) प्रिय आहेत."मी माझ्या हेअरड्रायर मधून देवाशी संवाद साधतो." असे जर बुश म्हणाले तर लोक त्यांना वेड्यांत काढतील. मला समजत नाही की हेअरड्रायरच्या उल्लेखाने बुश यांचे विधान अधिक वेडसरपणाचे कसे काय ठरते?

"एखादे वचन बर्ट्रांड रसेलचे अथवा स्वामी विवेकानंदांचे आहे म्हणून मानावे असे नाही.आपली तर्कबुद्धी, निरीक्षण,अनुभव यांच्या आधारे पटेल तेच मानावे. "बाबावाक्यं प्रमाणम् "तसेच ग्रंथप्रामाण्य"ही मानू नये.गतानुगतिकही असू नये.
"इतके लोक सांगतात ते खरेच असले पाहिजे."; " देवदर्शनासाठी हजारो लोक रांगेत उभे राहातात म्हणून मीही राहिले पाहिजे " हा युक्तिवाद चुकीचा आहे"

हे तर अश्या संकेतस्थळांवर आढळणारे तथाकथित विद्न्यानवादीपण करत असतात..उदा. श्रीराम लागू म्हणाले (देवाला रिटायर करा), ज. नारळीकर म्हणाले (ज्योतिष थोतांड आहे.), इ. इ.

यांची विधानं प्रमाण मानताना अश्या विद्न्यानवादयांची "तर्कबुद्धी, निरीक्षण,अनुभव" कुठे जातात?
आम्ही सश्रद्ध लोक जेव्हा देवाबद्दल बोलतो तेव्हा हे तथाकथित विद्न्यानवादी आमची कुचेष्टा करायला धावून पुढे येतात. पण हेच लोकं Quantum or Astro physics मधली विधानं जेव्हा बिनदिक्कत लिहितात तेव्हा ते "बाबावाक्यं प्रमाणम् " च करत असतात. त्यांनी खराच त्या विषयाचा काही अभ्यास केला असतो का?

Quantum / partical physics मधले बरेचसे conclusions अजुनही सैद्धांतीक पातळीवर आहेत. पण त्यासाठी अब्जावधी डॉलर्स खर्च करून् जायंट ऍक्सिलरेटर बांधत आहेत. ही देखील् त्या थिअरीवर असलेली अंधश्रद्धा नाही का?

इतरांनी प्रतिसाद दिले आहेत ते पुन्हा उगाळत नाही. एका वाक्याची मला नेहमी गंमत वाटते आणि त्यावर यापूर्वीही चर्चा/वाद झालेला आठवतो.

पाहिले तर विचार महत्त्वाचा.तो कोणी मांडला याला महत्त्व नाही.

हे वाक्य खोटे नाही पण म्हणून खरेही नाही किंवा मी म्हणेन की तितकेसे व्यवहार्य नाही.

माझ्या मते, कोणता विचार मांडला याचप्रमाणे तो कोणी मांडला हे ही तितकेच महत्त्वाचे असते. विचार कोणी मांडला हे महत्त्वाचे नाही असे जेव्हा म्हटले जाते तेव्हा बहुतेककरून तो विचार योग्य गणला जातो, त्यामुळे विचाराला अधिक महत्त्व प्राप्त होते आणि व्यक्तीला कमी.

उलटपक्षी, जर एखाद्या प्रसिद्ध व्यक्तीने चुकीचा विचार मांडला तर त्याला त्यावरून झोडपून काढायला आणि त्यामुळे समाजाचे किती नुकसान झाले सांगायला आपण अग्रेसर असतो.

उदा. एखाद्या उपक्रमी सदस्याने बायका या पुरूषांपेक्षा दुय्यमच असतात असा विचार मांडला तर आपण त्या विचाराला झोडपू परंतु तोच विचार देशाच्या पंतप्रधानांनी मांडला तर हल्लकल्लोळ माजेल. त्यामुळे काय म्हटले प्रमाणे कोणी म्हटले हेही तितकेच महत्त्वाचे असते असे वाटते.

मला एकूण चर्चेची व्याप्ति माझ्या कक्षेच्या पलिकडची वाटली. देवाच्या अस्तित्वाबद्दलची चर्चा. म्हणजे सगळ्या (किमान ज्याला सामान्यपणे "पाश्चात्य"म्हण्टले जाते त्या) तत्वविचारांमधला सगळ्यात महत्त्वाचा प्रश्न की ! तत्वज्ञान, धर्म, काही सामाजिक शास्त्रे, भौतिकशास्त्राच्या काही शाखा.... या सगळ्याचा विचार करून , मग त्यावर आपापल्या "पोझिशन्स्" ठरवून , आणि त्यावर परत आपले मत मांडायचे ! मला कुणीतरी विचारले होते : "डू यू रीअली हॅव् अ डे जॉब् !?" त्याची आठवण झाली. :-) ह.घ्या.

मला वाटते, माझ्यासारख्या असंख्य "गणां"ची , विशेषतः या बाबतीतील मते , विवेक किंवा बुद्धीला आवाहन करून बनवलेली नसून ज्याना "इंपल्सिव्" (मराठी शब्द ?) म्हणता येईल अशी असतात. अगदी मेंढ्यांशी केलेली तुलना फार टोकाची झाली ; पण आपली मते "परपुष्ट" आहेत याचा प्रत्यय या अशा मूलभूत विषयाबद्दल विचार केला असता येतो , हे खरे. "देव दानवा नरे निर्मिले" , "गॉड् इज् डेड्" "गॉड् डझंट् प्ले डाईज्" "पत्ता भी नही हिलता तेरी इजाजत के सिवा" या सार्‍याच विधानाना सामान्य माणूस सामोरा जातो तो बुद्धीने नव्हे तर त्याच्या भावनांनी. आणि मग त्या सार्‍यांमधे सत्याचा एकेक अंश आहे असा (त्या त्या वेळेला) भास होतो.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
देवाचे अस्तित्व: एक तर्कशुद्ध युक्तिवाद.
........................................................
विश्वाचा निर्माता,जगन्नियंता असा एक ईश्वर आहे असे मानले जाते.त्याची अनेक विशेषणे
आहेत. त्यांतील चार पुढील प्रमाणे:

*सर्वसाक्षी: माणसाचे सर्व व्यवहार ,सर्व कृत्ये देव पाहात असतो."देवाला डोळे आहेत."असे आपण म्हणतो ते याच अर्थाने.
*सर्वज्ञ : मागे काय घडले,आता काय घडत आहे,पुढे काय घडणार याचे सर्वज्ञान देवाला असते.
*सर्वशक्तिमान : देव हा सर्व समर्थ आहे. "आले देवाजीच्या मना, तेथे कोणाचे चालेना."
*करुणासागर: देव परम दयाळू आहे.
...........................
आता आपण काही वास्तव घटना पाहू.
१. तीन माणसे गाडीतून आली. त्यांनी एका निष्पाप,निरपराध मुलीला जबरदस्तीने पळवून नेले.तिच्यावर बलात्कार केला. आणि तिला ठार मारले.
.आता हा सगळा प्रकार देव पाहात असला पाहिजे. कारण तो सर्वसाक्षी आहे.असे असून तो हे घडू कसे देतो? थांबवू शकत नाही? मग तो सर्वसमर्थ कसला? थांबवावेसे वाटत नाही? मग तो परमदयाळू कसा?
तुम्ही म्हणाल,"त्या मुलीचे पूर्वजन्मीचे पाप.म्हणून तिच्यावर असा प्रसंग आला." म्हणजे ती मुलगी, तिचे आईवडील नातेवाईक हे सर्व पापी आणि हा प्रकार करून सही सलामत सुटणारे आणि समाजात प्रतिष्ठित म्हणून वावरणारे पुण्यवान? तुमचे तर्कशास्त्र अजबच म्हणायचे.
आपल्या तर्कबुद्धीने विचार करावा. अशी बुद्धी सर्वांपाशी असते.(मतिमंदांचा अपवाद). या बुद्धीला श्रद्धा घाबरते. आपण विचार करू लागलो तर श्रद्धा पळून जाईल अशी भीती वाटते. यासाठी लहानपणापासून झालेल्या देवाविषयीच्या संस्कारांचे ओझे डोक्यावरून उतरवून ठेवून शुद्धबुद्धीने विचार करावा. वर लिहिलेली घटना काल्पनिक नाही.अनेकदा घडणारे हे वास्तव आहे.म्हणून स्वतःच्या बुद्धीने विचार करावा अशी मी विनंती करतो. अहंमन्यता यत्किंचितही नाही.

अतिशय सुंदर विचार. :) कोणाही शहाण्या माणसाला पटण्यासारखेच आहेत.*

*मात्र ज्याला हे विचार पटत नाहीत तो शहाणा नाही असे मला म्हणायचे नाही. ;)

-- आजानुकर्ण

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
तीन अतिरेक्यांनी भर वस्तीच्या ठिकाणी बाँबस्फोट घडवून आणला. त्यांत अनेक निरपराध माणसे, बायका, निष्पाप मुले मेली. काही जणांचे हात,पाय तुटले, कित्येकांच्या अंगात, डोळ्यांत,काचा,खिळे घुसून असह्य वेदना झाल्या, डोळे फुटले.
सर्व़ज्ञ देवाला हास्फोट होणार हे माहिती होते.सर्वसाक्षी देव स्फोट होताना पहात होता.सर्वसमर्थ देव मख्खपणे उभा होता. परमदयाळू देवाच्या मनात करुणा उत्पन्न झालीच नाही. त्याने काहीच केले नाही. स्फोटाचे बळी ठरलेल्या सर्व माणसांनी गतजन्मी पाप केले होते. स्फोट करून सुखरूपपणे पाकिस्तानात पळून गेलेल्या त्या तीन अतिरेक्यांनी गेल्या जन्मी पुण्य केले होते हे तुम्हाला पटते काय? विचार करा. स्वतःच्या शुद्ध तर्कबुद्धीने विचार करा. वाडवडिलांनी काय सांगितले, साधुसंतांनी काय लिहून ठेवले ते जाऊं द्या.

मला काय वाटते ते लिहीते - पण हे नक्की आपण कोणाला उद्देशून लिहीले आहेत? कारण उपक्रमावरचे बहुसंख्य लोक हे अंधश्रद्धा, भानामती, चेटूक, अशा कुठच्याही प्रकारात न गुंतणारे वाटतात. त्यामुळे त्यांनी अजून देवही मानू नये हा आग्रह का ते कळले नाही.

आपण लिहीले आहेत की तुमचा स्वतःचा विचार करा - आई/वडिल, साधु-संत यांनी काय सांगितले आहे त्याचा नको - असा ओरिजिनल विचार - म्हणून माझेच विचार आले तसे लिहीते. आपण लिहीताना देवाला "सर्वज्ञ", "सर्वशक्तीमान", "सर्वसाक्षी", "करूणासागर" ही विशेषणे लावली आहेत. म्हणून पुढचे सर्व विचार - की अतिरेकी लोकांनी निरपराधांना मारले, ते पळून गेले आणि निरपराध मेले - अशावेळी देवाने काही केले नाही - म्हणून देव नाही हे या तर्काच्या दृष्टीने बरोबरच आहे.
पण जर देव असा नसला, म्हणजे "सर्वज्ञ", "सर्वशक्तीमान", "सर्वसाक्षी", "करूणासागर" -तर काय? आई मुलाला जन्म देते, पण आयुष्यभर त्याची काळजी घेऊ शकत नाही. कसला त्रास झाला, पण आई काही करू शकत नाही असे असल्यास आई अस्तित्वात नाही ,असे म्हटले तर?

यापुढचे, आपण असे म्हणू शकतो की आई बोलू शकते, देव बोलू शकत नाही -दिसत नाही, म्हणून तो अस्तित्वात नाही. पण देवाला माणसासारखे रूप आहे असे मान्य केल्यामुळे तो बोलू शकतो, दिसू शकतो असे म्हणणे आले. पण त्यापेक्षा देव जर मानवी नसला, आणि ते एक तत्व आहे असे समजले, तर? म्हणजे नैसर्गिक गोष्टींचा समतोल सांभाळणारे तत्व? ते "काही एक" तत्त्व आहे म्हणून आपल्या आजूबाजूचा निसर्ग आहे. आणि निसर्ग हे त्या तत्त्वाचे "मॅनिफेस्टेशन" आहे, निसर्ग दिसतो, आहे. म्हणजे ते तत्व आहे म्हणून आपण आहोत.

या तत्वाला आपला विरोध का आहे? का केवळ वरीलप्रमाणे तर्काचे उत्तर?

पुढची गोष्ट म्हणजे काही लोकांना या तत्वाची कल्पना करायची असते, काहींना ते तसे नसले तरी चालते. हाच फरक सामान्यतः हिंदू आणि अब्राहमिक धर्म यांच्या देवांच्या कल्पनेत असतो. हिंदू धर्मात एखाद्याला या तत्वाची कल्पना करावीशी वाटली, चित्र काढावेसे वाटले तर तो काढेल. कोणाला त्या तत्वाच्या निसर्गात पाहिलेल्या आल्हाददायक, प्रेमळ अशा गोष्टींमुळे प्रभावित होऊन कल्पनाचित्र काढायचे असले तर तो ते तसे काढील. दुसरा कोणी रूद्र रूपाचे चित्र काढेल. त्याचा अर्थ निसर्गातील त्या तत्वाचे तेच एक रूप आहे असे नाही, पण ते चित्र त्या तत्वाची जाणीव करून देते म्हणून एखाद्याच्या दृष्टीने त्याचे महत्व असेल.

राहिले अतिरेक्यांचे उदाहरण - इथे हिंदू धर्मातील सर्व पाप/पुण्य/जन्म/मृत्यु/देव वगैरे कल्पना एकत्र येऊन सर्व गल्लत होते आहे असे वाटते. पुनर्जन्म मानला तरी वरच्या उदाहरणातले अतिरेकी हे अतिरेकी या जन्मात आहेत. मागच्या जन्मी ते कोण होते, त्यांचे पुढच्या जन्मी काय होईल याची काळजी करण्याची गरज आपल्याला नाही. जे निरपराध मेले त्यांनी मागच्या जन्मी काय केले होते याचा विचार करायची गरज नाही. ते या जन्मात निरपराध होते, त्यांना मारले म्हणून या जन्मात त्या अतिरेक्यांना काही शिक्षा व्हावी ह्यासाठी आपण प्रयत्न करू शकतो. किंवा तसे पुन्हा होऊ नये म्हणून काळजी घेऊ शकतो. ते करणे देव मानला तरी करू शकतो, न मानला तरी करू शकतो.

या चर्चेत तुम्ही स्वत:चे विचार मांडायला सांगितले म्हणून कुणाचे उदाहरण/वाक्ये/श्लोक देण्याचा मोह आवरला आहे.

या लेखावर रीचर्ड डॉकिन्सच्या "द गॉड डेल्युजन" चा प्रभाव दिसून येतोय. वचने आवडली आणि ह्या पुस्तकातल्या विचारांप्रमाणेच पटलीसुद्धा!

कुसुमाग्रजांना एकदा "देव आहे का हो?" असे विचारले असता ते उत्तरले होते, "ज्यांना देवाची गरज आहे त्यांच्यासाठी देव आहे. आणि ज्यांना देवाची गरज नाही त्यांच्यासाठी नाही." याहून चांगले प्रॅक्टीकल उत्तर मला अजून सापडलेले नाही!

काही संस्कृतींमधे देवाना मनुष्यांप्रमाणे भावभावना असण्याची कल्पना करून , त्यांना मर्यादित क्षमता आहेत असे कल्पून ठेवलेले आहे. ग्रीक देवांना हेवेदावे, मत्सर , असुरक्षितता या (अव)गुणवैशिष्ट्यांसकट कल्पिलेले आहे. आपल्याकडेही इंद्रादि "सॅंपल्स्" आहेतच.

सांगायचा मुद्दा असा की, देवांचे वर्णन केवळ जळीस्थळीकाष्ठीपाषाणी सर्वत्र , सर्वशक्तिमान् (ऑम्निसियंट्, ऑम्निपोटंट्, ऑम्निप्रेझेंट्) असे १००% केले गेलेले नाही.

ही माणसाची सर्वात उत्तुंग भरारी तर आहेच... पण तितकीच धोकादायकही आहे.

(नेति नेति) एकलव्य