लेखात मांडलेले मुद्दे पटले. मला वाटते, शृंगाररसाचे लुप्त होणे आणि स्त्रियांवरील बंधने वाढणे या दोन्ही गोष्टी परस्परसंबंधित आहेत. खरं तर, दोन्हींचा प्रारंभ एकाच वेळी झाला असावा. शरीरसंबंधाबद्दल बोलणे हे निषिद्ध ठरवले जाणे आणि स्त्रीच्या माथी याबाबतीला सारा दोष मारण्याचा प्रयत्न करणे या गोष्टीही अशाच संबंधित असाव्यात.

हे बदल कसे घडत गेले असावेत, यावर बर्ट्रांड रसेल यांचे मॅरेज अँड मॉरल्स हे पुस्तक अतिशय वाचनीय आहे. काळाच्या ओघात टिकून राहिलेल्या काही आदिवासी जमातींच्या चालीरीतींचा अभ्यास करून फार पूर्वी वडील नामक संस्था अस्तित्वात नव्हती असा दावा केला आहे. म्हणजे मुलाला जन्म देणारा आणि त्याचे पालनपोषण करणारा पुरुष एकच होता असे नाही. पितृसत्ताक पद्धती आल्यानंतरच मग स्त्रियांच्या शीलाचे आणि शालीनतेचे स्तोम माजवण्यात आले. या पुस्तकाचा काही भाग येथे वाचता येईल.

बाकी "देहबोली ओळखण्यामध्ये स्त्रिया अधिक चतुर झाल्या कारण बोलता न येणार्‍या मुलाचे संगोपन करण्यासठी हे अत्यावश्यक होते." हे निरीक्षण आवडले, पटले.

आता लेखही आवडला.

मला वाटतं, आपली स्त्री आपल्याच काबूत राहावी, जितक्या जास्त स्त्रिया काबूत राहतील तितके ते घर अधिक फुलेल या समजूतीतून बहुपत्नीकत्वाची पद्धत रूढ झाली. (जितक्या गायी अधिक तितका माणूस सधन याच धर्तीवर जितक्या बायका अधिक तितकी संतती अधिक म्हणजे दरारा, मान, काम करायला तोंडं अधिक इ.) त्यातून शालिनतेचे स्तोम मोघल आणि ब्रिटिशकाळात फारच झाले असावे. ब्रिटिशांचे एटिकेट्स पाळणे महत्त्वाचे होतेच. नाहीतर,

नवर्‍याबरोबर मलाही वनवास हवा असे कणखरपणे ठरवणारी, 'लंपट माणसा! राम मेला तर मी तुला मिळेन अशी अभिलाषा बाळगतोस' म्हणून लक्ष्मणाचा धिक्कार करणारी (थोडीशी आततायी) सीता*. कौरवांच्या रक्ताने केस माखून घेणारी द्रौपदी आणि नवर्‍याशिवाय मुलाला मोठं करून वेळ आल्यावर स्वतः लढाईवर निघणार्‍या जिजाबाई या सगळ्या लाजून डोक्यावर पदर ओढून बसल्या असत्या तर?

* येथे रामायण(?) चित्रपटातील माना वेळावणारी शोभना समर्थांची लाजाळू सीता नेहमी डोळ्यासमोर उभी राहते. पडद्यावर सीतेचे इतके अवमूल्यन कोणी केले नसावे. (दोष शोभना समर्थांचा नाही, चित्रपटकर्त्यांचा. शोभनाबाई सीन देऊन झाल्या की मस्त सिगरेट** शिलगावत असे वाचले होते.)

** येथे सिगारेट शिलगावण्याचे अजिबात "समर्थ"न नाही.

देहबोली ओळखण्यामध्ये स्त्रिया अधिक चतुर झाल्या कारण बोलता न येणार्‍या मुलाचे संगोपन करण्यासठी हे अत्यावश्यक होते.

हे निरीक्षण खरंच आवडले.

स्त्री पुरुष समानता, स्त्रीयांचे हक्क, बरोबरी वगैरे विषय हे सगळे एकदम नेहमीचे चघळायचे विषय झाले आहेत. खास करुन भारतातल्या स्त्रियांबद्दल. प्रतिसाद पुढे लिहिण्याच्या आधिच स्पष्ट करतो कि मला कोणालाही तुच्छ लेखायचे नाही. स्त्री पुरुष हे एकमेकांशिवाय अपुर्ण आहेत आणि कोणीही स्त्री अथवा पुरुषाने एखाद्या गोष्टीचा माज अथवा लज्जा बाळगण्याचे कारण नाही असे माझे वैयक्तिक मत आहे. असो,

अशा विषयांवर चर्चा करताना एक नेहमी आढळुन येते कि चर्चेचा रोख हा अनेकदा इतिहासातल्या (भुतकाळातल्या) स्त्रिया आणि आजच्या शहरातल्या स्त्रिया एवढाच असतो. खोलवर विचार केल्यास दिसुन येइल कि ग्रामिण भागातल्या अनेक स्त्रिया अनेकदा पुरुषांपेक्षा सर्वच बाबतीत आघाडीवर असतात. मग ते शारिरिक श्रम असो अथवा निर्णय क्षमता असो. पुरुषांच्या बरोबरीने व्यसनाधिन होणार्‍या स्त्रिया सुद्धा अनेक असतात. तंबाखु खाणार्‍या, बिडी ओढणार्‍या अनेक स्त्रिया दिसतात. शहरात मात्र एखादि तरुणी सिगारेट ओढताना दिसली की चर्चेचा विषय होतो. आपल्या लोकांचे प्रतिसाद त्याच त्याच मुद्यांवर फिरत असतात. जिजाबाईंना आदर्शा माता आपण मानतो. पण त्यांच्या पुत्राच्या आठ बायका होत्या हे कितपत मान्य करावे? त्याच इतिहासात ध चा मा करणारी स्त्रीसुद्धा आपल्याला माहित आहे. थोडक्यात काय ? तेच तेच मुद्दे किती गिरवणार? ग्रामिण भारताकडे पहा अथवा भारता बाहेर, अनेक नवीन नवीन गोष्टी समजतील.

माझ्या पुर्वीच्या कार्यालयात कार्यकक्षेमुळे अनेक अभारतीय लोकांशी रोजचा संपर्क होता आणि सर्वांशी चांगली मैत्री जमली होती. त्यावेळी घडलेले काही किस्से सांगतो,

1. पहिला आहे तो जर्मनी मधला: स्त्री दिनाला मी गॅबी नावाच्या स्त्री सहकारीणीला शुभेच्छा दिल्या. तिने स्विकारल्या आणि म्हणाली काय उपयोग सांग अशा दिवसांचा? आम्हाला येथे पुरुषांच्या बरोबरीने काम करुन पगार मात्र त्यांच्या ७५% असतो. जग आम्हाला प्रगत समजतं आमच्या बोलण्या आणि कपड्यांवरुन, पण जेंव्हा वेळ येते त्यावेळी मात्र आम्हाला दुय्यम दर्जा मिळतो.
2. दुसरा किस्सा फ्रान्स मधला : ऍनी मेरी नामक स्री सहकारी बुधवारी कार्यालयात नसायची. विचारणा करता कळले कि फ्रान्स मध्ये नवमातांना पुरुष सहकार्‍यांच्या ८०% काम करायची मुभा आहे.
3. तिसरा अमेरिकेतला: अशाच एका सहकार्‍याच्या तोंडचे वाक्य - भारतात सत्तेची सर्वोच्च पदे स्त्रिया भुषवतात. आमच्याकडे मात्र अजुन् सुद्धा नाही.

आता यावरुन काय तात्पर्य काढावे? सगळीकडे हिच अवस्था आहे? कि भारतात स्त्रियांची पिळवणुक होते? कि आणखी काही?

मला वाटत कि समाज अपल्यापासुन बनतो. समाजात ज्या विचारांची माणसे जास्त असतील तशी बहुजनांची धारणा होते. आजच्या जगात लैंगिक भेदभावावर काही तात्पर्य काढणे मला तरी पटत नाही. तसेच भारतातल्या स्त्रियांबद्दलच्या मतांना मागासले पणाचा रंग देणे सुद्धा. येथे तसेच जगात सर्व प्रकारची उदाहरणे आहेत. प्रतिसाद लिहिताना काहि प्रश्न आले. इतरांची मते जाणुन घ्यायला आवडेल.

भारतात अभियांत्रिकीला मुलींना ३०% राखीव जागा आहेत. बर्‍याचदा त्या भरतात सुद्धा. अभियांत्रिकीचे शिक्षण पुर्ण केलेल्या सगळ्याच स्त्रिया नोकरी अथवा अर्थार्जन करतात का? जर करत नसतील तर त्यांच्यामुळे ज्या मुलांचा अभियांत्रीकिचा प्रवेश हुकला त्यांचे काय?
भारतात बहुदा सर्वच मुली आपल्यापेक्षा वरचढ असणारा वर निवडतात. असे का? दुय्यम का नाही?

राजेंद्र साहेब आपला लेख आणि चाणक्य साहेब आपला प्रतिसाद दोन्हीही आवडले !

अवांतर :) या विषयावर काहीच्या काही सुचतच जाते, म्हणून स्वतःला जरा आवरले आहे .

स्त्री शारीरिक ताकदीत कमी म्हणून पुरूषाने तिला बलाच्या मदतीने कायम दाबून् ठेवले. त्याला वेगवेगळी नावे (परंपरा, संस्कृती, शालीनता इ)दिली. मग ही अशी एकप्रकारची सत्ता मिळाली. आता सत्ता आली व ती हाताळण्याची तेवढी मानसीक क्षमता नसली की ती हूकूमशाही बनते. (बर्‍याचदा पाहिले असेल की लहान मुलांना कारण हे दिले जायचे /जाते की मी (तुझा बाप / आई) म्हणतो / म्हणते म्हणून असे वाग. )

असा संघर्ष टाळावा म्हणून काही क्षेत्रांची, कामाची विभागणी झाली. जरा नीट् घडी बसली तरी सर्वजणात उपजत सामंजस्य, शहाणपण नव्हते, सत्तेची नशा व सत्तापरिवर्तनाची धडपड, अन्यायाचा प्रतिकार म्हणून कूठे ना कूठे ठीणगी पडत गेली. दोन फटके मारून गप्प बसत नाही म्हणून ४ फटके मारले गेले. ताकद बर्‍याचदा पुरूषालाच विजयी करून गेली. न्यूनगंडातील हूकूमशाही अजूनच भेसूर बनली. (झाले तिथे बहूतेक तो शृंगाररस आटला असावा) काही पुरूषांना वाटले असावे हे योग्य नाही व त्यांनी त्यांच्या घरातील स्त्रीयांना बरेचसे स्वातंत्र्य दिले असेल म्हणून तर आज आपल्याला जुन्या काळातील, काही कर्तृत्ववान स्त्रीयांचे दाखले देता येतात. काही पुरुषांनी जे स्वातंत्र्य दिले पण त्याला तेवढी प्रसीध्दी (तेवढी माध्यमच कूठे होती.)मिळाली नाही. तसेच जगाची रीत म्हणून देखील "प्रत्यक्ष अन्याय" असा न घडता देखील काही घरात् स्त्री आपल्या घरात एका मर्यादीत आयुष्य (मजेत??) जगत होती. तसेच काही घरात स्त्रीच स्त्रीची दुश्मन बनली व तिथे स्त्रियांच्या चळवळीची बरीच हानी झाली.

मग परमेश्वराने गांजलेल्यांसाठी व सर्वांना अक्कल यावी म्हणून शिक्षणाचा जन्म केला. शिक्षणाने बरीच समानता आणली. (शिक्षण म्हणजे फक्त पुस्तकी समजू नका, मानसशास्त्रीय शिक्षण) त्यामूळे पूर्वीची "मारामारी " कमी झाली पण आता "पॉवर गेमस्" (माइंड गेम्स्) असे चालतात हे हळूहळू सगळ्यांना (बायकांना पूरूषांचे, पुरूषांना बायकांचे) कळू लागले. आता हे पॉवर गेमस् समजण्यात, खेळण्यात, नवनवीन शोधण्यात सध्या सगळे मशगूल आहेत. मी सांगतो आता पुरूषांना कळू लागले आहे की हे पॉवर गेम्स खेळणे काही बडवण्यासारखे सोपे नाही आहे व बायकांना पणा कळले की हा एक उत्कृष्ट खेळ आहे ( ऑल्सो परहॅप्स् दे आर नॅचरल ऍट इट) व हा खेळ जिंकल्याचे फायदे, दुरगामी आहेत. महीलांनी थोडेफार अधीकार मिळवले. [आता वेध पूर्ण सत्तेचे. :-)]

जसे सर्वोच्च न्यायालयाचा निकाल हा एक कायदाच / प्रथा बनते. तसे हे खेळ खेळून बायका संसारात कायदे बनवून आपापले बस्तान पक्के करू लागल्या आहेत.

आता खेड्यात काय होते, मला माहीत नाही. तसेच शिकलेल्या बायकांवर अन्याय होत नाही असे पण मला म्हणायचे नाही पण पांढरपेश्या समाजात तरी कुठली बाई (बहूसंख्य महीला) मुकाट्याने अन्याय सहन करत असेल असे वाटत नाही.

असो आजकाल बर्‍याच (निदान पुर्वीच्या मानाने) घरी मुलगा मुलगी समान असते. मुलीपण बर्‍याच महत्वाकांशी, (पुरूषांच्या दुनीयेत त्याच न्यायाने) यशस्वी पण असतात.

असो काय् जाणो आपली किंवा पुढची पिढी हे असे (स्त्रीवाद, बिचार्‍या) लिहील पण नंतर ह्या पॉवर गेम्सच्या जमान्यात् पुरुषच समानता पाहीजे असा आग्रह धरतील. ;-)

प्रतिसाद विस्कळित वाटण्याची दाट शंका पण आजची थोडीफार परिस्थीती व यापूढची ह्याची एक अटकळ...

राजेन्द्र,

तुमचा लेख , प्रियाली आणि चाणक्य यांचे प्रतिसादही आवडले. आमच्या कामवाल्या बाईंचे दोन् किस्से सांगते. पुरेसे बोलके आहेत. बाईंचा नवरा दारु पितो. त्याबद्दल त्या नेहमी काही ना काही तक्रारी सांगत असत. तो मारहाणही करायचा. पण बाईंना कुठेतरी आशा होती की तो सुधारेल. पण तो काही सुधारला नाही. त्याने नोकरीही सोडून दिली. बाई त्यांच्या कमाईवरच् तीन् मुलांचा संसार ओढत होत्या. एक दिवस तणतणतच आल्या,म्हणाल्या, "झाडूनं बुकललं त्येला! " मी चमकून - "कुणाला?" "पोरांयच्या बापाला!" बाईंच्या सहनशक्तीचा कडेलोट झाला होता. लग्नाची मुलगी, वाईट संगतीने वाया जाऊ पहात असलेला मोठा मुलगा, धाकट्याला शिक्षणाची आवड, पण त्याच्या फी साठी पैसे जमविणे महामुष्कील, दारुडा, नाकर्ता नवरा आणि परत त्याची अरेरावी, या सगळ्या ताणांनी खचून न जाता बाईंनी दुर्गावतार धारण केला. नवर्‍याला चौदावं रत्न तर दाखवलंच, पण घरातलं त्याचं खाणंपिणंही बंद करुन टाकलं. त्यानंतर त्यांनी नवर्‍याची कोणतीही अरेरावी सहन केली नाही. दरम्यान त्यांच्या मुलीचे लग्नही झाले, अर्थात बाईंच्या एकटीच्या हिंमतीवरच! बापाने आपल्या मुलीच्या लग्नाला ना आर्थिक मदत केली, ना इतर् काही.
नवरा त्यांच्याच घरात राहत होता. वेगळे करुन खात होता. काही दिवसांनी तो आजारी पडला. मधुमेहामुळे त्याच्या पायाची दोन् जखमी बोटे काढून टाकावी लागणार होती. बराच खर्च् होता. बाईंनी आपल्या कामाच्या ठिकाणांहून पैसे गोळा केले. नवर्‍याला खाजगी इस्पितळात दाखल करुन त्याच्यावर शस्त्रक्रिया करवली. त्याचा डबा, औषधे, फळे यात कुठेही काही कमी त्यांनी केले नाही. एरवी नवर्‍याला शिव्यांची लाखोली वाहणार्‍या बाई, हे सगळं का करत होत्या? मी त्यांना विचारलं, तेंव्हा त्या म्हणाल्या, "ह्ये सगळं मी त्या मुडद्यासाठी न्हाई करत बाई! पन माजी शांती सासरी नांदती आता, तिच्यासाटी करते.! तिला तिच्या म्हायेराबद्दल वाईट वंगाळ कुनी बोलू न्हायी , म्हनून!" बहिणाबाईंच्या ओळी आठवल्या मला, 'लेकीच्या माहेरासाठी माय सासरी नांदते' ( या अर्थाच्या) आणि पाणीच आलं डोळ्यात!

स्वाती

एकूणच नवरा आणि सासरच्या मंडळींना प्राप्त झालेले अनन्यसाधारण महत्त्व व त्यांच्याकडून आदर्श स्त्रीच्या केल्या जाणार्‍या अपेक्षा वगैरे वाचताना मला एक थोडे वेगळे उदाहरण आठवले.
मैथिली या बिहारमध्ये बोलल्या जाणार्‍या भाषेत एकेरी आणि आदरार्थी संबोधने आहेत व त्याप्रमाणे क्रियापदाला वेगवेगळे प्रत्यय लागतात. जसे आपल्याकडे 'तू करतेस', 'तुम्ही करता', आपण करता'. तसेच मैथिलीत 'तू छी' (तू आहेस) आणि 'आहा छिये' (तुम्ही आहात) अशी वाक्ये होतात. 'आहा छिये' सर्व वडिलधार्‍या माणसांना, बाबा वगैरेंना म्हटले जाते. यासर्वांशिवाय तिसराही एक प्रकार आहे- "आहा छथीन" (ढोबळमानाने- आपण आहात) हा 'थीन' प्रत्यय नवर्‍याशी/ जावयाशी/ सासू-सासर्‍यांशी बोलताना वापरला जातो.
मैथिली ही मातृभाषा असलेल्या एका मुलीला 'असे का?' असे विचारले असता तिने तिथे सासरच्यांना / जावयाला खूप जास्त मान द्यायची पद्धत असल्याचे सांगते. जावई घरी आला तर घरी किमान १२ भाज्या बनवल्या जातात. वधुमाय दिवसभर ओट्याशेजारून हलत नाही. एकूणच तिथे 'सासरच्या' लोकांची बरीच दहशत असलेली दिसून येते. जे त्यांच्या भाषेतही प्रतिबिंबित झाले आहे.
इथल्या लोकांना महाराष्ट्राचे कौतुक यासाठीच वाटते, की इथे सासरच्यांना इतक्या टोकाचे महत्त्व दिले जात नाही. व त्यामुळेच की काय भारतातील इतर राज्यांच्या तुलनेत महाराष्ट्रात हुंडाबळीचे प्रमाण खूप कमी आहे असे ऐकले आहे.
राधिका

>स्त्री ही क्षणाची पत्नी आणि अनंतकालची माता असते,..
मी प्रथम माता, मग सीईओ, मग पत्नी आहे असे इंदीरा नूईंनी म्हटल्याचे वाचनात आले:)

>"शिव्या फक्त पुरूष का देतात? स्त्रियांनी का नाही द्यायच्या?"
ज्याला शिव्या देणे वाईट आहे असे वाटते, त्याला पुरुषांच्या शिव्याही तितक्याच खटकाव्यात. जे स्वतः शिव्या देतात त्यांना स्त्रियांनी शिव्या देऊ नये असे वाटणे दुटप्पीपणाचे आहे.

(अवांतर: मागील काही पिढीतील स्त्रिया अधिक मोकळेपणाने शिव्या देत होत्या असे वाटते.)

>आदर्श भारतीय पुरूषाची लक्षणे काय असावीत ..
पुरुषालाही चरित्र असतेच.पुरुषाच्या चारित्र्याची सीमा पुढे धैर्य, सत्यनिष्ठा, प्रामाणिकपणा ही अशी वाढते. आता एखाद्याला/एखादीला कशाचे आकर्षण वाटावे व काय सोयिस्कर (साहचर्य-योग्य) वाटावे (जे दोन्ही वेगळे असणे अशक्य नाही.) हा ज्याचा त्याचा/तिचा प्रश्न :)

>एखाद्या मोठ्या कंपनीची सीइओ स्त्री असेल तर.........त्यांच्या व्यक्तिमत्वालाही पुरूषांइतकेच स्वातंत्र्य मिळायला हवे.

सहमत. सीइओ सीइओ असतो. स्त्री/पुरुष नव्हे :) पण पती किंवा पत्नी एकमेकांच्या अपेक्षांना केवळ तो/ती सीइओ आहे म्हणून मुरड घालतील? पुरुषाच्या बाबतीत, त्याच्या कडून स्थैर्य/सामर्थ्य या अपेक्षा असल्याने स्त्रिया (अभिमानाने/इच्छेने/ अनिच्छेने) मुरड घालतही असतील, पण स्त्री कडून ममता/आत्मीयता अशा मुलभूत अपेक्षांमुळे पुरुषांना पती म्हणून अशी मुरड घालणे जड जात असावे.

जोवर त्याच्या कडे ही ममता आत्मीयता येत नाही, तोवर स्त्रीकडे सामर्थ्य येऊ देण्यास पुरुषाची अडकाठी असायचीच :)

प्रतिसादाबद्दल सर्वांचे मनःपूर्वक आभार.

----
L'enfer, c'est les autres -- Jean-Paul Sartre
प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.

संध्याकाळी दोघेजण दमून घरी आल्यावर त्याला जर तिला चहा करून द्यावासा वाटला तर चित्र बदलते आहे असे म्हणायला हरकत नसावी.

वा! म्हणजे आमच्याकडे आधीच चित्र बदललेले म्हणायला हरकत नाही! (मी सकाळचाही चहा करीत नाही !) असो. माझे वडिलही/ आणि सासरेही गेली अनेक वर्षे सकाळचा चहा बनवतात.
पण तुम्ही म्हणता ते मला अनेक घरांत दिसत नाही.

एखाद्या मोठ्या कंपनीची सीइओ स्त्री असेल तर तिचा स्वभाव आदर्श स्त्रीच्या चौकटीत बसणारा असेल का? आणि असला तर ती सीइओ म्हणून काम करू शकेल का? त्यांच्या व्यक्तिमत्वालाही पुरूषांइतकेच स्वातंत्र्य मिळायला हवे.
हे पटले. पण सीइओ कशाला अगदी घरात असलेल्या स्त्रीला देखील ती घरात आहे म्हणून स्वातंत्र्य मिळत नसले तर ते योग्य नाही. तिच्या उर्मींचा विचार तिला सततच बाजूला ठेवायला लागला तर खुरटून जावे लागणार.

आपली संस्कृती म्हणजे नेमकी कुठल्या गोष्टींमध्ये आहे हे स्पष्ट होण्याची गरज आहे असे वाटते.

हेही बरोबर, पण तो एक मोठा विषय होऊ शकतो. त्यामुळे तूर्तास एवढे आवडले यावरच थांबते.